Омуктар сахалыы саҥараллар

ХИФУга олус элбэх омук устудьуона, магистрана үөрэнэрин билэбит. Атын-атын дойду, араас-араас култуура алтыһыыта аныгы олох ирдэбилэ. Тыйыс кыһыннаах Сахабыт сиригэр биһиги университеппыт иһигэр араас ыччат үөрэнэрэ, истиҥ, доҕордуу сыһыана олус үөрдэр. Балар истэригэр саха тылын, култууратын, бэл, эбээн, эбэҥки тылын кытта сэргээн, анаан-минээн кэлэн үөрэтээччи ыччат баара киһини кэрэхсэтэр. Бачча аҕыйах ахсааннаах, кыра омук тыла кинилэри тугунан тардара буолуой? Сорох омуктар бэйэбитинээҕэр бэрт үчүгэйдик саҥаран соһуталлар.
Хас да саха тылын үөрэтэр ыччаты кытта көрсөн кэпсэттим. Бары биир ыал курдук иллээхтик-эйэлээхтик олоробут дииллэр. Аны кинилэр сахалыы төһө билэллэрин бу бэйэлэрин билиһиннэрэр суруйууларыгар көрүөххэ сөп. Кинилэр тылын-өһүн көннөрбөккө, сыыһалаах-халтылаах да буоллун, хайдах суруйбуппутунан таһаарыҥ диэн көрдөһөллөр.

Макс Домас Германияттан сылдьар, саха тылын үөрэппитэ сыл буолбут.

“Мин аатым Макс Домас. Омук сириттэн сылдьар устудьуоммун. Мин Германияҕа Бремен куорат үнүбүрсүтүөтүгэр киһи туһун билим үөрэҕэр үөрэммитим. Билигин мин тыл үөрэҕин факультетыгар үөрэнэбин. Миигин Саха сирин элбэх омуктаах төрүт олохтоохторо уонна кинилэр олохторун судургу эйгэтэ олус сөхтөрөр. Төрүт олохтоох омуктары өйдүүргэ уонна кинилэр культураларыгар ытыктабыллаахтык сыһыаннаһар туһугар мин бииргэ олорор омугум сахалар тылларын үөрэтэбин. Бу олус интэриэһинэй тыл – ордук кини сымнаҕастык эҥээркэйдик иһиллиитэ уонна бу тылынан аҕыйах киһи саҥарыыта мин бу тылынан дьарыктанарбар төрүөт буолбута. Хомойуох иһин бу тылга нуучча тыл олус элбэх.
Мин үнүбүрсүтүөккэ өссө элбэх интэриэһинэй тэрээһиннэри уонна эрчимнээх студенческай олоҕу баҕарабын”.
Саха тылыгар уһуйааччыта ХИФУ Хотугулуу-Илиҥҥи норуоттар тылларын уонна култуураларын үнүстүүтүн саха тылын, литературатын уонна төрүт култууратын үөрэтии методиката кафедра профессора Степан Колодезников этэринэн, Макс тылы ылынара түргэнэ сөхтөрөр. Сахалыы тыллары биир да нуучча тылыттан киириитэ суох гына суруйа, тутта сатыыр. Холобур, тыһыынча диэн тыл нууччаттан киирии диэн бэл сөбүлээбэт, атын тылынан солбуйуллара буоллар диэн баҕа санаалаах.

Үмит Шахин, ХИФУга английскай тылы үөрэтэр.
”Мин аатым Үмит, фамилийам Шахин. Турцияттан сылдьабын. Анкара куоратыгар олоробун. Мин Анкара Университэта, Тыл уонна История – Геогралия Факультэтигар турколог буолан үлэлиигин. Мин үлэлиир кафэдра аата Билиҥҥи Турцай Тыллара Уонна Литэратуралара. Мин докторантура үөрэтэбин. Мин диссертациям Саха Тыла. Былыргы Саха Тыла.
Саха Сирэ, Аан дойдугар хотууга саамай улахан дойду. Мин манна кэлбитим 20 күн ааста. Манна олорор дьоннор барыта үчүгэй. Миэхэ элбэх көмөлөһөллөр. Уонна Дьокуускай эмиэ үчүгэй куорат.

Мин төрөөбүт куоратым аата Мугла. Турцияга согорулуу аргаага турар. Муоралаах куорат. Ийэм, агам уонна аймахтарым онно бааллар, олороллор. Мин юэйэм кэргэним кытта киин куоракка, Анкарага олоробун. Анкара эмиэ үчүгэй куорат. 5 мөлүйүөнтөн ордук киһи олорор. Турцияга буолан саамай былыргы дьиэлэр уонна музейдар сорохтору онно бааллар.
Манна улууссага эбэтэр маагаьыннарга сылдьытым кемнэ, дьоҥҥо сахалыы кэпсэтэбин. Онтон кинилэр миэхэ Нууччалы эппиэттэллэр. Онтон миэхэ “Эн хайдах Сахалыы кэпсэтэгин?” диэн ыксаан хаалаллар. Тиһэҕэр тиийэн, Саха сиригэр олорор дьоннор уонна бу дойду наһаа үчүгэй. Сыл аайы манна кэлиэхпин баҕа­рабын”.
Үмит саха тылын дойдутугар Турцияҕа сылдьан олус сэргээбит уонна онно олорон үөрэтэн саҕалаабыт. Саҥарарын да иһиттэххэ, омук киһитигэр олус үчүгэйдик саҥарар. Ыйытыыны тута өйдөөн хоруйдуу охсор. Дьокуускайга икки эрэ нэдиэлэ саха тылын үөрэппит диэтэххэ, көҥүл кэпсэтэрэ сөхтөрөр. Санаабар, акцена сунтаардыы эҥээрдэр курдук.

Мартин Гинришь Кунцендорф, эмиэ немец устудьуона.
“Мин аатым Мартин. Мин студеммин. Мин саха тылын бастакы сыл үөрэтэбин. Мин тыллары интэриэһыргиибин. Миигин манна элбэх тыл баара сөхтөрөр. Мин санаабар, Саха сирэ олус интэриэһинэ дойду: киэн иэннээх, ол гынань баран киһитэ олус арыйах, дьоно олус эйаҕастэр, олус кэрэ айыллаҕаах. Мин сахабин.
ХИФУ интэриэһинэй аҕыйах үнүбүрсүтүөти: элбэх омук олорор”.

Эстер Бюргер, Швейцария.
“Мин аатым Эстер, араспаанньам Бюргэрр (аҕам аата суох).
Мин идэбинэн программиспын уонна лингвистпын. Мин Швейцарияҕа федеральнай техническай университет информатика факультетын үөрэнэн бүтэрбитим. Бу университет Цюрих гуоракка баар. Мин икки тыһыынча уон түөрт сыллаахха Англияҕа Глостэршир университетыгар үөрэнэ киирбитим. Мин онно лингвистиканы үөрэтэбин. Мин билигин магистерскай үлэ суруйабын.

Магистерскай үлэм темата “Эбэн тыла”. Ол иһин мин хас да сыл манна эбэн тылын үөрэппитим. Мин лингвистпын, мин тылы олус интэ­риэһиргиибин, ол иһин билигин эмиэ саха тылын үөрэтэбин.
Саха сирин олус улахан сир. Мин айыл­ҕатын олус сөбү­лүүбүн. Кыһынын олус тымныы, ол гынан баран олус кэрэ. Манна үчүгэй уонна ыалдьытымсах дьон олороллор. Мин Саха сирин олус таптыыбын.
Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет Саха сиригэр самай улахан унисерситет. Манна омук студеннарын үчү­гэй­дик көрсөллөр, көмө­лөһөллөр.
Мин университек­ка сити­һиини, иллээх сыһыаны уонна студеннар үчүгэйдих үөрэнэн олоххо бэлэмнээх дьон буолуохтарын баҕа­рабын”.
Омуктары саха тылыгар үөрэтии методикатын суру­йан кинигэ таһаартарбыт, бу хайысхаҕа элбэх үлэлээх университет преподавателя, педагогическай наука доктора Степан Колодезников омуктары үөрэтии уопутуттан сэһэргиир.
«Быйыл биһиэхэ уонча киһи саха тылын үөрэтэ сылдьар. Олор истэригэр устудьуоннар, магистраннар, преподавателлэр да бааллар. 2017 сылга 7 -8 араас дойду бэрэстэбиитэлэ кэлэн үөрэнэн барда. Олор истэригэр Америкаттан хас да преподаватель, Швейцария, Германия, Финляндия уо.д.а. Устудьуоннар үксүн зачетнай единицаларын толороору үөрэтэллэр, оттон чахчы умсугуйан, биһиги тылбытын кэрэхсээччи дьон тыл үөрэхтээх магистраннар уонна преподавателлэр буолаллар. Итиэннэ тылы сэргиир биирдиилээн ыччат баар буолар».

ЭКСПЕРТ САНААТА

Омук киһитэ саха тылын төһө түргэнник ылынар? Ордук туохха ыарырҕатар?

 

Степан Колодезников, ХИФУ профессора: «Киһи-киһи араастаан ылынар. Тылга ураты дьоҕурдаах киһи начаас үөрэтэр. Итиэннэ биһиги тылбытыгар уруулуу систиэмэлээх тыллаах норуот улаханнык ыарырҕаппат. Холобур, туроктар, атын да түүр омуктар түргэнник саҥарар, суруйар буолаллар. Оттон, дьоппуоннар, кэриэйдэр, кытайдар саха тылын үөрэтэллэригэр үгүс ыарахаттары көрсөллөр. Ол тылларын систиэмэтэ букатын атын тутуллааҕар сытар, графикалара олох атын. Саха тылын грамматиката, бу диэн ыллахха, эмиэ европейскай систиэмэни батан оҥоһуллубут буолан, индоевропейскай тыллаах омук үөрэтэригэр дөбөҥ».
Профессор этэринэн, тылы үөрэтии бастаан фонетикаттан, ол эбэтэр дорҕоон хайдах саҥарыллыытыттан саҕаланар. “Саха тылыгар сыһыат туохтууру, холбуу кэпсиирэни үчүгэйдик биллэхтэринэ, уустук тутуллаах этии оҥорор буолаллар. Холобур, “бара турда”, “аһыы олорор”, “хааман иһэр” курдук тыл ситимин хото туттабыт. Ону омук киһитэ дэбигис өйдөөбөт. Итиэннэ тардыылаах аат тылы ыарырҕаталлар. “Мин убайым, эн убайыҥ, кини убайа, биһиги убайбыт, эһиги убайгыт, кинилэр убайдара”, маны ааһан мин убайдарым, эһиги убайдаргыт…” тыл ситимигэр сыһыарыыларын уһатан-кэҥэтэн бардахха, омук киһитэ мунаахсыйара үгүс буоллаҕа дии. Индоевропейскай тылга сыһыарыы эбиллэн, итинник тылтан-тыл тахсан уһаан иһэрэ суох көстүү», – диэн Степан Колодезников саха тылын уратытын кэпсиир. «Ахсаан аакка, биирдиилээн тылы үөрэтиигэ ыараханы көрсүбэттэр. Биһиги сүрүн болҕомтону тыл саппааһыгар уурабыт. 6000 тылы билэр киһи 60-70% үчүгэйдик өйдүүр, оттон 3000 тыл саппаастаах киһи саҥарарыгар чэпчэки буолар. Тоҕо диэтэр, хаһан баҕарар омук тылынан бэйэҥ саҥараргынааҕар, атын киһи саҥарарын өйдүүр быдан уустук».
Аны туран, нууччалыы эрдэттэн билэр дьон саха тылын үөрэтэллэрэ бытаан эбит. Оттон нууччалыы да, сахалыы да билбэт омук киһитэ сахалыы бэрт түргэнник быһаарсар буолар. “Саха дьоно тулуура суох. Сахалыы олуттаҕастык саҥаран бардахпытына, истэ барбакка, нууччалыыга көһөн хаалаллар. Ол иһин нууччалыы төрүт билбэппит диэччибит”, – диэн омуктар күлэллэр.
Манна даҕатан, Степан Колодезников биир түгэни саныыр: “Аҕыйах сыллааҕыта турок, поляк, немец уонна дьоппуон ыччатын үөрэппитим. Балартан туроктара нууччалыы, этэргэ дылы, «чот” да диэни билбэт этэ. Онон кыһалҕаттан, бары бэйэ-бэйэлэрин кытта сахалыы кэпсэтэн, бодоруһан, бэрт кылгас кэмҥэ сахалыы өйдөһөр, кэпсэтэр буолбуттара”.

Ирина ХАНДЫ.