Парламеҥҥа 100% юристар буолуохтаахтар дэниллибэт

Өрөспүүбүлүкэ бэрэстэбиитэллээх (сокуону таһаарар) уонна толорор уорганнарын, олохтоох салайыныы уорганнарын кытта хардарыта үлэҕэ прокурор старшай көмөлөһөөччүтэ Егор Неустроев Судаарыстыбаннай Мунньах (Ил Түмэн) ылынар нуормалыыр правовой аакталарын правовой экспертизатын ыытар. Бүгүн кини биһиги хаһыаппыт кэрэспэдьиэнин ыйытыыларыгар үлэтин туһунан кэпсээтэ.

— Егор Николаевич, эһиги үлэҕит уратытын туһунан сырдатыаҥ дуо?

— Мин үлэм ис хоһооно – нуормалыыр быраап аакталарын ылыныыга, ол аата сокуон барылларын бэлэм­­нээһиҥҥэ, кинилэри ылыныыны көҕүлээһиҥҥэ кыттыы, Судаарыстыбаннай Мунньах сис кэмитиэттэрин мунньахтарыгар уонна пленарнай мунньахтарга нуормалыыр быраап аакталарын барылларын көрүүгэ, ону сэргэ, холобур, саҥа федеральнай сокуоннары ылыныынан сибээстээн, өрөспүүбүлүкэ нуормалыыр аакталарын олорго сөп түбэһиннэрэр туһунан Ил Түмэҥҥэ эбэтэр бырабыыталыстыбаҕа этиилэри киллэриигэ кыттыы буолар.

Парламеҥҥа киирэр сокуон барыллара бастаан бырабыыталыстыба мунньаҕын ааһаллар. Биир сокуон барылыгар мин барыта 3-4 түмүктээһини биэриэхпин сөп. Бырабыыталыстыба бастаан сокуон барылын оҥорор уонна ону көрүүгэ киллэрэр, онуоха мин түмүк биэрэбин, ол эрээри дьүүллэһии кэмигэр ким эрэ көннөрүү киллэриэн сөп, ону учуоттаан сокуон барыла номнуо хаттаан мунньахха үөрэтиллэр. Ити кэннэ докумуон салгыы парламеҥҥа киирэр, онно барыл кэмитиэккэ көрүллэр, көннөрүүлэри киллэриэхтэрин сөп. Көннөрүү баар буоллаҕына, биһиги онно хаттаан түмүк оҥоробут. Көннөрүү барыта оҥоһулуннаҕына, бүтэһиктээх барыйааны көннөрүүлэр таблицаларын кытта ыыталлар, биһиги онуоха эмиэ бэйэбит түмүкпүтүн биэрэбит, бу сырыыга бүтэһигин.

Үлэ кээмэйэ олус улахан. Барыл түһүмэҕэр сылдьар бары ылыллар  нуормалыыр аакталар миигинэн ааһаллар. Бэйэм өттүбүттэн өрөспүүбүлүкэ про­куратуратын докумуон уратытыгар эппиэттиир туһааннаах билиилээх-кө­рүү­лээх, туспа салааларынан отделларын экспертизаҕа тардабын.

— Эн ыытар үлэҕин кытта сибээстээх дуоһунаска анаммытыҥ өр буолла дуо?

— 2007 сылтан саҕалаан үлэлиибин. Хас биирдии субъекка былаас уорганнарын кытта үлэҕэ прокурор старшай көмөлөһөөччүтэ дуоһунастаах Россия үрдүнэн барыта 85 киһи баар.

— Үлэҕитигэр туох уустуктары көрсөҕүтүй?

— Бүгүҥҥү күҥҥэ туруоруллар ирдэбиллэринэн, сокуон хонуутугар кэлин ханнык да атарахсыйыы тахсыбатын туһугар, биһиги төһө кыалларынан элбэх сокуон барылларын хабан, онно эрдэттэн үлэни ыытыахтаахпыт. Уустуктар туохха көстөллөрүй? Билигин федеральнай да, бэйэбит өрөспүүбүлүкэбит да сокуоннара олус түргэнник, тэтимнээхтик саҥардыллаллар. Россия Федерациятын субъектарын судаарыстыбаннай былааһын сокуону таһаарар бэрэстэбиитэллээх уорганнарын тэрийии уопсай бириинсиптэрин туһунан сокуон баар. Бу сокуон чопчу быһаарарынан, Россия Федерациятын субъектара бэйэлэрин сокуоннарын саҥа ылыллыбыт федеральнай сокуоннары кытта 3 ый устатыгар сөп түбэһиннэриэх тустаахтар. Манна биһиэхэ кыһалҕа үөскүүр – биһиги былааспыт уорганнара 3 ый иһигэр ситэрбэккэ хаалаллар. Сокуону таһаарааччыларбыт, бырабыыталыстыба бу боппуруоска олус бытааннык үлэлииллэр, сокуону ылыныы 3 ыйдаах болдьоҕор үгүс кэһии таһаарыллар.

— Эн санааҕар, сокуон барылларын бэлэмнээһин хаачыстыбата тупсар дуо?

— Биллэн турар, хаачыстыбата тупсар. Биһиги мэлдьи сүбэнэн, кыттыһан үлэлиибит, мин парламент правовой управлениетын, бары исписэлиистэри уонна референнэри кытта ыкса сибээһи тутуһабын. Наада тирээтэҕинэ, мустан сүбэлэһэбит, сыыһалары-халтылары быһаара­быт. Ол кэннэ этиилэри учуоттаан, түмүк быһыытынан, хас биирдиибит бэйэтин санаатын суруйар. Ол иһигэр мин атын субъектарга баар коллегаларбын кытта үлэлиибин, электроннай почтанан суруйсабын, уопут атастаһабыт.

Туспа боппуруос

— Билигин парламеҥҥа идэтийбит дьон үлэлиэхтээхтэр диэн этиилэр бааллар. Эн итини хайдах сыаналыыгын?
— Уопсайынан, мин итиннэ сөбүлэһэбин. Хас биирдии миэстэҕэ профессионал олоруохтаах диэн ааҕабын. Ол эрээри, атын өттүттэн, парламеҥҥа атын идэлээх дьоҥҥо туһааннаах квота баар буолуохтаах – бары юристар буолаллара табыллыбат. Холобур, биһиги экономистар курдук, экономика боппуруостарын барытын үчүгэйдик быһаарсыбаппыт биллэр. Ханна барытыгар профессионаллар ирдэнэллэр. Онон парламеҥҥа 100% юристар буолалларын биһирээбэппин, ол эрээри үгүстэрэ туһааннаах юридическай үөрэхтэнэллэрэ наадалаах.

 

— Сыллата эн илииҥ иһинэн төһө сокуон барыла ааһарый?

— Өрөспүүбүлүкэ прокуратуратын аппараата сыллата тыһыынча кэриҥэ сокуон барылларын, атын нуормалыыр аакталар барылларын үөрэтэр. Бу үлэни куораттар уонна оройуоннар прокурордара эмиэ көхтөөхтүк ыыталлар, кинилэр олохтоох салайыныы уорганнарын нуормалыыр правовой аакталарын барылларын үөрэтэллэр, мин кинилэр үлэлэрин сүрүннүүбүн. Сүн­ньүнэн, сыл аайы өрөспүүбүлүкэ прокуратуратын уорганнара 6,5 тыһыынчаҕа чугаһыыр барылы үөрэтэллэр. Бу олус улахан кээмэйдээх үлэ.

— Ааспыт сылга өйгө-санааҕа иҥмит ханнык сокуон барылларын бэлиэтиэҥ этэй?

— Саарбаҕа суох, ити 2018 сыл ахсынньытыгар ылыллыбыт Саха Өрөспүүбүлүкэтин 2032 сылга диэри социальнай-экономическай сайдыытын Стратегиятын туһунан өрөспүүбүлүкэ сокуона. Бу судургута суох докумуон, ол да иһин уһуннук уонна ымпыктаан-чымпыктаан үөрэтилиннэ. Докумуоҥҥа өрөспүүбүлүкэ сайдыытын социальнай-экономическай усулуобуйаларын характеристикатыгар этиллибитинэн, өрөспүүбүлүкэ административнай-сир-уот өттүнэн тутула 34 муниципальнай оройуонунан, 2 куорат уокуругунан, 48 куораттааҕы уонна 361 тыа сиринээҕи поселениеларынан көрдөрүллүбүт этэ. Ол эрээри биһиэхэ өрөспүүбүлүкэ административнай-сир-уот өттүнэн тутулун туһунан сокуон баар, Стратегия барыла онно ситэри сөп түбэспэт этэ. Ол эбэтэр өрөспүүбүлүкэ административнай-сир-уот өттүнэн тутула маннык единицалартан турар – сэлиэнньэ, нэһилиэк (тыа сирин уокуруга), бөһүөлэк, куорат. Биһиги ити ыйыыны-кэрдиини киллэрбиппит учуоттаммыта, бу чааһыгар барыл көннөрүллүбүтэ.

Чурапчы улууһун «Хайахсыт нэһилиэгэ» муниципальнай тэриллии депутаттарын Сэбиэтин ыһыы туһунан өрөспүүбүлүкэ сокуонугар бутуурдаах юридическай түгэн баара. Нэһилиэк сэбиэтин ыһыы өрөспүүбүлүкэ сокуонунан быһаарыллар, онон туһааннаах сокуон барыла оҥоһуллубута. Маныаха ити барылынан ыйыллыбыт нэһилиэк сэбиэтин, 3 ыйтан ордук кэмҥэ мунньаҕы ыыппатаҕын иһин, ыһарга этиллибитэ. Оттон сокуоҥҥа быһаарыллыбытынан, 3 ыйы тиһэ мунньаҕы ыыппат түгэнигэр муниципальнай тэриллии бэрэстэбиитэллээх уорганын ыһыахха сөп, ол аата 3 ый аастаҕына ити боппуруос номнуо быһаарыллыах тустаах. Сүнньүнэн биһиэхэ улахан кэһии тахсыбат.

— Сөпсөспөт түмүктэр төһө таһаарыллалларый?

— Сылынан ылар буоллахха, Ил Түмэн үлэтигэр 250 сокуон барылыгар быһа барыллаан 50-ча сөпсөспөт түмүк таһаарыллар, ол эбэтэр бары сокуон барылларын биэс гыммыттан биирэ.

— Өрөспүүбүлүкэҕэ сокуону таһаарыыга ханнык проблемалары көрөҕүн?

— Өрөспүүбүлүкэ Конституциятын федеральнай сокуон­нарга сөп түбэһиннэриигэ биһиги үлэлээбиппит балайда ыраатта. Өрөспүүбүлүкэ прокуратуратын санаатынан, Саха сирин Төрүт сокуонугар 6 ыстатыйа федеральнай сокуон ирдэбиллэригэр сөп түбэспэт. Манна кэһии туохханый? Саамай сүрүнэ, биһиги Конституциябытынан өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбата – судаарыстыбаннай былаас үрдүкү толорор уоргана буолбатах. Ол эбэтэр бүгүн өрөспүүбүлүкэҕэ судаарыстыбаннай былаас үрдүкү толорор уоргана сокуонунан суох, оттон дьиҥинэн баар буолан тахсар. Бырабыыталыстыба туһунан сокуоҥҥа ыйылларынан, бу көннөрү былаас толорор уоргана, оттон өрөспүүбүлүкэҕэ былаас толорор уорганнара, ол иһигэр бары министиэристибэлэри киллэрэн туран, элбэхтэр. Дьэ бу манна сөп түбэспэт буолуу баар.

Ону сэргэ биир уустук боппуруос – өрөспүүбүлүкэ прокурора сокуону көҕүлүүр бырааба суох, ол аата прокурор парламеҥҥа сокуон барылларын киллэрэр кыаҕа суох. Россияҕа 85 субъект баар, олортон 83 субъекка прокурордар сокуону көҕүлүүр бырааптаахтар, оттон 2 субъекка – Чечняҕа уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр прокурордар итинник бырааптара суох. Маннык быраап өрөспүүбүлүкэ Конституциятыгар уларытыылары киллэрии суолунан бэриллэр. Ол икки ардыгар биһиги үгүс оройуоннарбыт прокурордара нуорманы көҕүлүүр бырааптаахтар, онон кинилэр олохтоох салайыныы бэрэстэбиитэллээх уорганнарын көрүүтүгэр нуормалыыр аакталар барылларын киллэриэхтэрин сөп. Биһиги 3 ый устатыгар сокуон барылларын федеральнай сокуоннары кытта сөп түбэһиннэриигэ үлэлиирбит буоллар, бу хайысхаҕа балайда көмөлөһүөхпүт, барыбытыгар үлэ чэпчиэн сөп этэ. Маннык быраап урут, өрөспүүбүлүкэ парламена икки палааталаах эрдэҕинэ, биһиэхэ баара, ол эрээри билигин сокуону көҕүлүүр бырааппыт суох.

Дьулус БОРОЧКОВ