Павел Ксенофонтов: “90-с сыллар дьулуурдаах ыччаты хатарбыттара эрэ”

— Павел, 90-с сыллардааҕы ыччат бэрэстэбиитэлинэн буола­ҕын. Эн санааҕар, бу кэм ыччат өйүгэр-санаатыгар туох эрэ уратыны сахпыта дуо?
— Мин санаабар, киһи тулалыыр эйгэтиттэн тутулуктанар. Онтон сиэттэрэн олоҕу көрүүтэ үөскүүр. Бэйэм туһунан этэр буоллахха, оскуола кэнниттэн мин иннибэр арыллыахтаах олоҕум суола хайдах салаллыаҕын туһунан мэлдьи толкуйдуурум. Үөһээ Бүлүүгэ физмат оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан, хара маҥнайгыттан техническэй хайысханы тутуспутум. Тимир суол үөрэҕэр туттарса барар былааннаах этим. Ол сырыттахпына, кылааһым салайааччыта Виктор Филиппович Потапов ханнык үөрэххэ киирэр санаалаахпын ыйытан баран: “Хайа, тимир суолуҥ биэнсийэҕэ тахсыбытыҥ кэннэ кэлээрэй. Оттон ньиэби-гааһы бэлиэр хостоон эрэллэр. Сотору Дьокуускайга Губкин аатынан ньиэп уонна гаас академиятыттан (мин үөрэнэн бү­тэрэрбэр биирдэ университет буолбута) кэлэн эксээ­мэн тутуохтаахтар, онно холонон көрөрүҥ ордук буолуо”, — диэн сүбэлээбитэ.

_______________________________________

“Мин “Норуот фронун” штабын чилиэнинэн буолабын. “Генеральная уборка” бырайыагынан бөҕү харайыы боппуруоһун кыһалҕатын киэҥ эйгэҕэ таһаарабыт. Санаан көрүҥ, 700 сыбаалкаттан 12 эрэ сыбаалка тулалыыр эйгэҕэ хоромньуну аҕалбатын курдук тэриллибит.”

_______________________________________

Учууталым эппитин ылы­­­наммын, эксээ­мэни сити­һии­лээхтик туттарсан, киирэн хаалбытым. Москвалыыр ороскуоппун толунаары, ол сайыны быһа аҕабынаан ыалларга кирпииччэ  оһох тутуспутум. Оччолорго олох-дьаһах уустук, үп-харчы кырыымчык этэ. Аҕам харчы хантан, хайдах кэлэрин биллэрбитэ кэлин туһалаабыта. Губкиҥҥа устудьуоннуурбар, төрөппүттэрим моонньуларыгар олорумаары, үрдүкү куурустарга Хотугулуу-Арҕааҥҥы ойуур бырамыысыланнаһын хампаанньатыгар курьерынан үлэлээбитим. Кэлин бастайааннай үлэҕэ менеджеринэн ылбыттара, онтон логистикаҕа көспүтүм. Үөрэхпин бүтэрэн, Москваҕа 2004 сыл сэтинньитигэр диэри үлэлээн баран, дойдубар кэлбитим.

Онон, мин санаабар, түһүүлээх-тахсыылаах 90-с сыллар дьулуурдаах ыччаты ыстаал курдук хатарбыттара эрэ.
— Эн билиҥҥи уопсастыбаннай үлэҥ саха ыччатыгар ордук туһаайыллыбыт.
— Бырамыысыланнас идэлэрин баһылаан, төрөөбүт дойдуга туһаны аҕалар туһунан олох кэлин өйдүүр буолан эрэбит. Мин оскуолаҕа үөрэнэр сылларбар идэҕэ туһаайыы үлэтэ улаханнык ыытыллыбата. Сурах-садьык курдук хомуллубут хобдох иһитиннэриигэ олоҕуран уонна сүрэх баҕатынан сиэттэрэн идэни таларбыт. Үрдүк үөрэххэ саҥа тиийээппин кытта, лиэксийэ кэмигэр  преподаватель Саха сириттэн ким сылдьарын ыйыппыта уонна Орто Бүлүүтээҕи гаас хостонор сирин каартаҕа ыйа-ыйа, биһиги өрөспүүбүлүкэбит кэскиллээҕин кэпсээбитигэр, биирдэ өйдөөн көрбүтүм. Дьиҥэр, Кыһыл Сыыр аттыбытыгар сытар буоллаҕа… Оттон оччолорго дьон-сэргэ Саха сиригэр алмаас, көмүс эрэ хостонор диэн өйдөбүллээҕэ. Уонча сыл ааспытын кэннэ үрдүкү кылаастар үөрэнээччилэриниин кэпсэтэн көрдөхпүнэ, уларыйыы ­суоҕуттан  абаран, биир өйдөөх-санаалаах уолаттарбын кытта техническэй үрдүк үөрэх кыһаларын сүрүннүүр киини тэрийэн, оскуолаларга лиэксийэ ааҕар буолбуппут. 2009 с. “Саха сирэ” хаһыат “Эдэр саас” сыһыарыытын иһинэн “Саха ыччатын – бырамыысыланнаска” бырайыагы Айаан Уваровтыын уонна Прокопий Бубякинныын саҕалаабыппыт. Оскуола оҕолоро идэлэрин таба тайаналларын туһугар, кырдьык, бу идэ миэнэ, эбэтэр миэнэ буолбатах эбит диэн быһаарыналларыгар көмөлөһөр бырайыагынан буолбута. Бырамыысыланнас сайдыбыт улуустарынан өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн уопсайа 400 оҕо 16 экспедицияҕа сырытта. Экспедициялар түмүктэринэн чинчийии оҥорбуппутунан, бырайыакка кыттыбыт оҕолор 40% бырамыысыланнас идэлэрин баһылаан, сорохторо хайы-сах үлэлии сылдьаллар. 2012 с. “Я – инженер” диэн уопсастыбаннай тэрилтэни үлэлэппиппит. Дьоҕурдаах, талааннаах ыччат бырамыысыланнас үлэтин сүнньүнэн бырайыактарынан куоталаһаллар. Кыайыылаахтар бырайыактара олоххо киирбиттэрин туһунан киэн тутта этэбин. Холобур, “Якутскэнергоҕа” уот линиятын мас баҕаналарын үйэлэрин уһатар ньыманы туһаналлар.

_______________________________________

“Саха национальнай көр­дөрөр-иһи­тин­нэрэр хампаанньа биэриилэрин иһинэн “Сэргээ” диэн биэриини ыытар буоллум. Манна саха киһитин долгутар боппуруостары ыры­тыһабыт.”

_______________________________________

— Павел, быра­мыы­­сылан­нас идэтигэр туһаа­йыылаах бы­райыактарыҥ таһы­нан, бэрт сэргэх атын боппу­руостарынан үлэлэһэргин истибитим.
— Оннук. Мин санаабын кытта сөпсөһөөччүлэр тыл норуот сайдыытыгар улахан суолталааҕын бэлиэтиибит. Ол иһин саха тылын кэскилин туһугар кыһаллар дьону кытта, ол иһигэр Сибээс миниистирин солбуйааччы Чокуур Гаврильев, Николай Павлов, “Кыым” хаһыат сүрүн редактора Иван Гаврильев уонна да атыттар буолан, сахалыы терминнэри чуолкайдыырга үлэлэһэбит. Термини чуолкайдааһыҥҥа тыл үөрэхтээхтэриттэн турар анал хамыыһыйа үлэлиир. Сотору Үөрэх министиэристибэтигэр, СӨ Бырабыыталыстыбатыгар бигэргэтиигэ киириэҕэ.

_______________________________________

Билиһиннэрии
● Үөһээ Бүлүү Ороһутуттан төрүттээх. 1978 сыл сэтинньи 11 күнүгэр төрөөбүтэ.
● 1996 с. Үөһээ Бүлүүтээҕи өрөспүүбүлүкэ физмат оскуолатын үөрэнэн бүтэрбитэ.
● 1996-2002 сс. Губкин аатынан ньиэп уонна гаас университетыгар үөрэммитэ.
● 2005 с. ыам ыйыгар “Сахатранснефтегаз” хам­паанньаҕа үлэлии киирбитэ.
2013-2014 сс. бырамыысыланнас миниистирин бастакы солбуйааччынан үлэлээбитэ.
● 2015 сылтан “Сахатранснефтегаз” хампаанньаҕа сүрүн инженеринэн үлэлии сылдьар.

_______________________________________

Тоҕо терминнэри сахалыы тылынан тылбаастыырга туруннугут диир буоллахха, биһиги санаабытыгар, тулалыыр эйгэ киһи өйүгэр-санаатыгар дьайыыта суолталаах. Холобур, билигин оҕолорбут маҕаһыын, тэрилтэлэр, уулуссалар нууччалыы ааттаахтарын көрө-истэ сылдьаллар. Күннэтэ туттар тылларбыт нууччалыы эбэтэр нууччаттан сахатытыллыбыт буолаллар. Оттон оскуолаҕа хайдаҕый? Алпаабыкка холобурунан нууччалыы тыллар буолаллар. Холобур, А — арбуз, Б – банан. Оччотугар оҕо өйүнэн-санаатынан нууччалыы толкуйдуурга күһэллэр. Сахалыы айылгыта суох буолар. Оттон биһиги норуот быһыытынан күүстээх, сайдыылаах, сырдык инникилээх буолуохпутун баҕарар буоллахпытына, сахалыы айылгыбытын оҥостуохтаахпыт. Ол инниттэн олохпутугар туттуллар тыллары сахалыы тылбаастаан, термин быһыытынан киллэрэргэ соруктанныбыт. Холобур аҕалабын. “Резюме” диэни “бэйэбил”, “ватсап” диэни “баат-саат” диэн. Саха тыла баай. Ол гынан баран, дьон түөрт дорҕоонтон уһуна суох тылы туттарга кэбэҕэстик үөрэнэр. Ол иһин тыллар төһөнөн кылгас буолаллар, оччонон олохпутугар түргэнник киириэхтэрэ.

_______________________________________

“Улуустарынан арахсан күрэхтэһии улуустаһыыны күүркэтэр. Онон хапсаҕай кулууптарын тэрийэр наада. Хапсаҕай – өбүгэлэрбититтэн кэлбит көрүҥ. Айкидо, ушу курдук ураты философиялаах. Хапсаҕай эт-хаан өттүнэн эрчиллиилээх эрэ буолары ирдээбэт, саха эрдэрин самныбат санаалаах, бигэ тирэхтээх буоларга үөрэтиэ этэ.”

_______________________________________

Гаас ситимин устата дьон сэрэхтээх буолалларын ирдиир бэлиэ суруктар урут мэлдьи нууччалыы суруллаллара. Мин үлэбэр киллэрбит этиибинэн сахалыы уонна нууччалыы суруйар буолбуппут. “Сэрэниҥ! Үрдүк баттааһыннаах гаас!”, “Уоту уматымаҥ!” эҥин диэн. Кэтээн көрбүппүнэн, бэлиэ суруктарбытын алдьаппат, саанан ытыалаабат буолбуттар. Ол аата, саха киһитэ сахалыы тыллаах эйгэтин харыстыыр эбит диэн түмүккэ кэлбитим. Нууччалыыны утаран оннук гынар диэбэппин. Мин санаабар, нууччалыы кини айылгытыттан ыраах. Оттон сахалыы тыл толкуйдатар, ис туругун бэрээдэктиир.
Өссө биир, мин санаабар, бэрт дириҥ суолталаах уопсастыбаннай үлэбитинэн Дьокуускай туалетын уопсастыбата буолар. “Туалет” диэн тылы мин “чэпчэ” диэн тылбаастаабытым. Эмиэ туттууга киириэхтээх термин диибин. Онон “чэпчэ уопсастыбатын” сыала-соруга тугуй диир буоллахха, киһи бэйэтин ис туругун көрүнэн, тардынан, тулалыыр эйгэҕэ эмиэ оннук сыһыаннаһарын ситиһии буолар. Бу киһи бүөмнээн, тас эйгэттэн саһан сылдьар сирэ кирдээх-хохтоох буоллаҕына, бэйэ да өйдөөбөтүнэн, тас эйгэтин эмиэ оннук кир-хох курдук ылынар уонна онон сирдэтэн сыһыаннаһар буолар. Кирдээх чэпчэттэн олох сатарыйыыта тахсар дии саныыбын. Оттон ып-ыраас, сырдык чэпчэҕэ сылдьан киһи өйдүүн-санаалыын ырааһыран, чэпчээн тахсар. Тулалыыр эйгэтигэр эмиэ ыраас санаатынан сиэттэрэн сыһыаннаһар буолар. Дьиҥэ, туалет уопсастыбатын идеята киэҥ, ыраас туалеттары тарҕатыы эрэ диэн буолбатах. Дойду чэпчэҕэ сыһыаныттан кини уопсай аата-суола оҥоһуллар. Тас дойдуттан дьону Саха сирин мааны сирдэригэр-уоттарыгар сырытыннарабыт, аһатабыт-сиэтэбит. Дьон биһиги кэрэ сирдэрбититтэн, талааннаах дьоннорбутуттан өрө көтөҕүллэн, олус үчүгэй өйдөбүллээх буолуохтарын, кирдээх-хохтоох, 19 үйэтээҕи чэпчэбитигэр сылдьан баран, ол санаалара үрэллэр. Сайдыылаах дойдулар чэпчэлэрин бастаан көрүнэллэр, дьон сиргэммэккэ сылдьарын курдук оҥоро сатыыллар. Биһиги буоллаҕына, бу өттүн туһунан толкуйдуурбут ыраах.
Дьокуускай туалетын уопсастыбата Арассыыйатааҕы туалет уопсастыбатын уонна Сингапурга баар норуоттар икки ардыларынааҕы туалет уопсастыбаларын иһинэн баар.
— Эн кэскиллээх бырайыактаргын өйөөччүлэр элбэхтэр дуо?
— Дьон үтүө өрүтүн бэлиэтиир наада. Ким эрэ миигин өйөөбөтө диэн санааттан бу киһини куһаҕан диир сатаммат. Киһи араас дьо­ҕурдаах. Сатыырдаах, сатаабат­таах. Бу санаалары олоххо киллэрэргэ үгүс үтүө дьон үлэлэһэр.