Өрөспүүбүлүкэ сайдыытын тэргэн аартыга

Арассыыйа Бэдэрээссийэтин Аартыкатааҕы зонатын сайыннарыы боппуруоһа бэбиэскэҕэ турбута балачча кэм буолла. Аартыканы сайыннарыынан баҕарбатаҕыҥ эбэтэр кыамматаҕыҥ да иһин, ылсар кэм ыган кэллэ. Оннук дьаһамматахха, үйэ саас хойутуур куттал илэ-бааччы баар.

Бэйэбит да, омук да өй­дөөхтөрө бу үйэ иккис аҥаа­ра Аартыканы саҥалыы баһы­лааһын эпохатынан буолуоҕун туһунан салгыбакка этэллэр. Онуоха сөбүлэһиэххэ сөп.  Аартыка чычаас кытыла чуолаан хостонор углеводород сырьета барҕа баайдааҕынан сыаналанар. Оттон аан дойдутааҕы ырыынакка «углеводород сэриитэ» тохтоло суох бара турар. Аан дойдутааҕы сыһыаҥҥа байыаннай күүс, байыаннай сэбилэнии уонна бэйэ-бэйэҕэ суоһурҕаныы бэлиитикэтэ улам күүһүрэн иһэринэн, Аартыка булгуччу былдьаһыктаах бырта сыата буолуохтааҕа ханнык да саарбахтааһыҥҥа турбат. Ол аата, Аартыканы саҥалыы баһылааһын  диэн, байыаннай баһылааһын көрүҥүн ылыныан сөптөөх куттала булгуччу учуот­таныахтаах.

Арассыыйа үрдүкү салалтата ити­ни барытын учуоттуур, кэмигэр дьа­һаллары ылар. Аартыканы аҥаар­дастыы буолбатаҕына, кыттыгас бас билиигэ дураһыйар судаарыстыбалар «быччыҥнарын оонньотон» атыттары дьулатарга сананар былааннара тоҕуннаҕына, онуоха-маныаха диэри «эйэлээх кэпсэтиинэн» түмүктэнэр барыйаан баара эмиэ учуоттаныахтаах.

Дойдубут ыарахан экэнэмиичэскэй балаһыанньата, саҥа улахан стратегическай соругу олоххо киллэриигэ чахчы ыарахан мэһэйдэри үөскэтэрэ саарбаҕаламмат. Бу гынан баран, итинник сэрэхэчийии, көннөрү сэрэхэчийии эрэ буолар. Арассыыйаны ким да, хайа да бэйэлээх Аартыкатыттан аккаастаннарар кыаҕа суох. Кылаассык эппитинии, ити чааһыгар Арассыыйаҕа итэҕэйиэххэ эрэ наада.

Саха сирин Аартыкатааҕы зоната Арассыыйаҕа саамай улахан иэннээҕинэн биллэр. Аартыка, манна  төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар үйэлэргэ иччилээн олорор ичигэс уйаларынан буолар. Бу зонаҕа тахсыахтаах социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыы, өрөспүүбүлүкэ иннин диэки ыллар хардыыны оҥороругар ураты суолталаныаҕа. Уобарастаан эттэххэ, улуу Ломоносов Арассыыйаҕа Сибиир суолтатын бэлиэтээбитинии, Саха Өрөспүүбүлүкэтэ Аартыкатынан туругурар кэмигэр олоруохпут диэн эрэниэҕиҥ.

М.А. Погодаев, Томпо улууһун Тополинай сэлиэнньэтигэр төрөөбүтэ. Аатырбыт табаһыт Петр Егорович Погодаев сиэнэ, аҕатыттан итэҕэһэ суох биллиилээх бостуук Мария Петровна уола буолар. Саан-Бөтөрбүүрдээҕи экэниэмикэ уонна үп үнүбэрсиэтин бүтэрэн, экэниэмикэ наукатын хандьыдаатыгар диссэртээссийэни көмүскээбитэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бөтөрбүүргэ бэрэстэбиитэлистибэтигэр үлэ­лээбитэ. Уопсастыбаннай төрүккэ, Таба­һыттар аан дойдутааҕы ассоциацияларыгар бэрэссэдээтэллээбитэ. Онно Аартыкатааҕы норуоттар икки ардыларынааҕы дьыалабыай сибээһинэн дьарыктаммыта. 2014  сылга  Дьокуускайга кэлэн, Хотугу форум толоруулаах дириэктэринэн үлэлээбитэ. Билигин Аартыканы сайыннарыыга уонна Төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар дьыалаларыгар миниистири солбуйаач­чы.

— Михаил Александрович,  кэпсэтии­битин министиэристибэҕиттэн саҕалаа эрэ.

— Биһиги  ааспыт сыл ахсынньы 30 күнүгэр тахсыбыт өрөспүүбүлүкэ Баһы­лыгын ыйааҕынан тэриллэн үлэлии олоробут. Бу иннинэ судаарыстыбаннай кэмитиэт үлэлээбитэ, ол баазатыгар тэрилиннибит. Миниистиринэн салайар, сокуону таһаарар үлэҕэ сүүнэ уопуттаах, хоту дойдуга төрөөбүт, улааппыт уонна үлэлээбит А.А. Саввинов анаммыта. Министиэристибэ бигэргэтиллибит устуруктууратынан, 23 ыстааттаах эдинииссэлээх. Миниистир икки солбуйаач­чылаах. Мин инибэстииссийэлээх уонна инфра-устуруктууралаах бырайыактар департаменнарын, төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар дьыалаларын сүрүннүүбүн.

Министиэристибэ Аартыка уонна төрүт олохтоох омуктар үбүлэниилэрин уонна сайдыыларын боппуруостарын ырытан оҥорор. 2014 сылтан судаарыстыбаннай бырагыраама үлэлиир. Кэлин сылларга хамсааһын баар буолла. Үбүлээһин улаатта, ол суотугар оскуолалар, оҕо учреждениелара, ФАП-тар тутулуннулар.

— Өрөспүүбүлүкэ 5 улууһа аартыкатааҕы зонаҕа хапсар. Салалтабыт бэдэрээлинэй бырабыыталыстыбаҕа өссө 8 улуус хабыллар боппуруоһун туруорар. Быһаарыллыыта төһө хамсыырый?

— РФ бэрэсидьиэнин ыйааҕын барыла бэлэмнэнэн, бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлигэр сөбүлэһиннэриигэ сылдьар. Урукку систиэмэ саҕана өрөспүүбүлүкэ 13 хотугу оройуона аартыкатааҕы зона састаабыгар киирэрэ. Билигин кытылтан чугас сыталларынан ити 5 улуус эрэ хабыллыбыт. Хотугу эргимтэ тас өттүгэр сытааччылар тоҕо киириэ суохтаахтарый? Уопсайынан ыллахха, аартыкатааҕы зонаны быһаарыыга аан дойду таһымыгар олохтоммут киритиэрийдэр суохтар. Ол курдук, хайа эрэ дойду килиимэтин туругунан, атын дойду ирбэт тоҥунан быһааран бэйэтин аартыкатааҕы зонатын чопчулуур. Маннык сыһыан, көстөн турар, саарбах өрүттэрдээх.

— 90-с сыллар саҥаларыгар, РФ бырабыыталыстыбатын оччотооҕу бэрэссэдээтэлэ Егор Гайдар биир дьоҕус куораты тутан баран, дойду хотугу нэһилиэнньэтин бүттүүнүн онно олохтуур туһунан этиини киллэрэ сылдьыбыттаах. Өскөтө ол «иирбит идьиэйэ» олоххо киирбитэ буоллар, хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттартан билигин биирдэрэ да суох буолуо этэ.

Билигин Аартыканы сайыннарыы туһунан саамай үрдүк түрүбүүнэттэн кэрээбэккэ кэпсииллэр, өрөөбөккө үөтэллэр. Аартыка сайдыыта, хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар олохторун оҥорууну «умнар», биһиэхэ өрүүтүн буоларыныы, аттыларынан тумнан ааһар буоллаҕына, оннук сайдыы наадата суох диэри гынабын.

—Үчүгэйгэ эрэниэхпитин наада.  Бу боппуруоска дойду бэрэсидьиэнэ В.Пу­тин элбэх этиини оҥордо. Арктиканы сайыннарыы стратегиятын сүрүн соруктарыгар кини дойду оборуоналанар кыаҕын бөҕөргөтүүнү, бастыҥ технологияны олохтоон, экология проблематын муҥутуурдук кыччатары ситиһэри уонна, саамай кылаабынайа,  дьон туһугар, ол иһигэр төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттарга кыһамньыны киллэрэр. Тыйыс килиимэттээх Аартыкаҕа үчүгэй үлэлээх-хамнастаах, бигэ туруктаах олохтоох, доруобай нэһилиэнньэ олорор буоллаҕына, ол судаарыстыба дьоһунун туоһута буолуо этэ. Оттон төрүт олохтоох хотугу норуоттара суох Аартыка, Аартыканан билиниллиэ уонна ааттаныа суоҕа.

—Оттон өбүгэ төрүт дьарыга суох, хотугу киһи кураанах күлүгэ эрэ сүөдэҥниэ турдаҕа. Таба иитиитигэр, урааннаах уһун кэмҥэ таҥнары түһүү кэнниттэн, син сэниэ ылыныах курдук буолан иһэн, хаалыы хаттаан салҕана турар. Таҥнары түһүү биричиинэлэрэ сүрүннээн биллэллэр. Ол да буоллар, төрүт дьон төрүөҕэ, табаны кытта сэргэстэһэ төрөөбүт уонна улааппыт эдэр киһи тылын-өһүн истиэҕи баҕарыллар.

— Хотугу киһиэхэ таба иитиитэ тыа хаһаайыстыбатын салаата буолбатах. Таба — кини олоҕун майгыта, баар-суох баайа, бу олоххо өйдүүр өйүн, саныыр санаатын, сырдык ыратын ымыыта. Сэбиэскэй былааска табаны уопсайдааһын өй-санаа хайдахтаах булгуруйуутун таһаарбыта буолуой?! Төһө эмэ өр сыллар ааспыттарын кэнниттэн, судаарыстыба күүстээх өйөбүлүнэн таба иитиитэ тирэҕин булбут курдук буолбута. Ол үрдүнэн түһүү-тахсыы куруутун арыаллаһа сылдьаллара. Туох эмэ уустук, ыарахан үөскээтэ да, быһаччы үлэлии сылдьар киһи өйүгэр-санаатыгар, уйулҕатыгар сүр түргэн уларыйыы тахсара. Киһи бэйэтин тус бас билиитин, баайын буолбакка уопсай, кэлэктиибинэй бас билиигэ наймыламмыт үлэһит буоларын билинэр санаата уһуктара.

Билигин чааһынай бас билии табаҕа баар курдук. Ол гынан баран, олоҕуран хаалбыт үгэс уонна үөрүйэх туохтааҕар да күүстээх буолар эбит. Төрүт уус общиналар тэриллибиттэрэ. Бу, дьиҥинэн, чааһынай бас билии төрүтүгэр үлэлиир хаһаайыстыбалар буолаллар. Биирдэ ылан көрдөххө, дьэ балар хаһаайыннааһын бастыҥ холобурунан буолуохтаахтар этэ. Ханна баарый! Сорохторо эстэллэр, үгүстэрэ аатыгар эрэ бааллар. Киһи күлүөх да, сонньуйуох да курдук, «төрүт уус общинабыт-ТХПК-быт» дэнэллэр. Бу аата өй-санаа аны төттөрү өттүгэр, чааһынай бас билиигэ билигин даҕаны кыайан охто илик. Оттон өй-санаа бутуллар-буккуллар буоллаҕына, туох түмүгэ кэлиэй.

—«Ил Түмэн» хаһыат —сокуону таһаарар уорган бэчээтэ буоллаҕа. Хотугу үгэс буолбут дьарыктарга сыһыаннаах сокуоннарга туох этэрдээх­хиний?

— Таба иитиитигэр сөптөөх сокуон баазата баар. Бу гынан баран, кэмиттэн кэмигэр сокуоҥҥа уларытыылар, эбиилэр киллэриллэ туруохтаахтар. Хомол­толооҕо, бэдэрээлинэй таһымҥа таба туһунан сокуон суоҕун курдук суох. Өйгө сатаан түспэт. Арассыыйа дьиэ табатын ахсаанынан аан дойдуга биир бастакы миэстэҕэ сылдьар,  оттон сокуона буоллаҕына суох. Өрөспүүбүлүкэ сирин-уотун 90 бырыһыана ойуур пуондатыгар киирэр. Оттон ойуур пуондата аҥаардас бэдэрээлинэй бас билиигэ сылдьар. Таба мэччирэҥэ тыа хаһаайыстыбатын дьарыгын сиригэр киирэрэ-киирбэтэ чуолкайа суох. Хотугу сир бүттүүнэ кэриэтэ сокуонунан ситэрэн оҥоһуллубатах курдук буолан тахсар. Бу уонна атын боппуруостары чопчулааһыҥҥа бэдэрээлинэй устуруктууралары кытта улахан үлэ күүтэр.

—Сир аннын баайа сүрүннээн хоту «саһан» сытар. Хотугу дьон ол дьоллоро дуу, сордоро дуу?

—Быһаччы этэн кэбиһэргэ уустуктардаах буолуо. Судаарыстыба састаабыгар олорор буоллуҥ да, сириҥ аннын баайа хостонуохтаах. Ол мөккүөргэ турбат. Тулалыыр эйгэҕэ буортуну таһаарыы – бу атын сытыы боппуруос. Өрөспүүбүлүкэ хотугулуу-арҕаа өттүгэр олохтоох Анаабыр уонна Өлөөн улуустарын бюджеттара, хостуур бырамыысыланнастан киирэр нолуок үбүттэн балачча сэниэтийдилэр. Манан кинилэр дьоллоннулар дииргэ олуона буолуо. Оттон сор туһунан этэргэ, суланарга эмиэ төрүөт суох курдук.

Биһиги бары дойду сокуоннарынан салайтаран олоробут уонна наада буоллаҕына олорго тирэҕирэн бэйэбитин көмүскэниэхтээхпит. Судаарыстыба биирдиилээн киһитин, дьонун, норуотун көмүскүүр эбээһинэстээх. Аартыкатааҕы биир кэлим ситимҥэ бэдэрээлинэй, өрөспүүбүлүкэтээҕи уонна олохтоох таһымнаах 594 тыһ.кв.км   уопсай иэннээх 66  Ураты харыстанар айылҕа территориялара киирэллэр. Аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар үгэс буолбут дьарыктарын сирдэрэ-уоттара сокуонунан көмүскэнэр. Хостонор сиргэ-уокка этнологическай эспэртиисэни булгуччулаахтык ыытыы туһунан өрөспүүбүлүкэтээҕи сокуон чуолкайдык үлэлиир. Ытыы-соҥуу сылдьыбакка, бэйэни көмүскэнэргэ, тулалыыр эйгэни харыстыырга билиҥҥи мэхэньиисимнэри салгыы сайыннаран, саҥаны эбии киллэрэн үлэлиэххэ-хамсыахха наада.

—Аартыкатааҕы зонаны сайыннарыыга өрөспүүбүлүкэ бэйэтэ туох былааннардааҕый?

— Биһиги министиэристибэбит чугастааҕы сүрүн сыала — сайдыы стратегиятын уонна судаарыстыбаннай бырагырааманы ырытан оҥоруу. Баһылык Айсен Николаев быһаарыытынан, Аартыка сай­дыытыгар туһуланар үбүлээһин бары көрүҥнэригэр сарбыйааһын таһаарыллыа суоҕа. Баһылык хас биирдии министиэристибэ Аартыка сайдыытыгар туһуламмыт үлэ былааннаах буоларын ирдээбитэ. Биһиги министиэристибэбит үлэтин-хамнаһын бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлэ Владимир Солодов быһаччы сүрүннүүр.

Дальнай Восток уонна Аартыка сайдыытын министиэристибэтигэр Аартыка боппуруоһугар миниистир солбуйааччыта Александр Крутиков эппиэттиир. Муус устар 9-10 күннэригэр Саан-Бөтөрбүүргэ «Аартыка — хардарыта кэпсэтии территорията» норуоттар  икки  ардыларынааҕы куорум  ыытыллыаҕа.  8 Аартыка  зонатын  уонна 6 төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттар дойдуларыттан турар Аартыкатааҕы сэбиэккэ Арассыыйа 2021-2023 с.с. бэрэссэдээтэллиэҕэ.

Дьокуускайы дьыалабыай этиилэри киллэрэргэ, бастыҥ технологиялары уонна инибэстииссийэлэри тардарга табыгастаах норуоттар икки ардыларынааҕы былаһаакка курдук тэрийэр былаан баар.

Прокопий ИВАНОВ