Сүөһү иитиитэ: омук кыһалҕата уонна кэскилэ

Кини 1938 сыллаахха тохсунньу 26 күнүгэр Мэҥэ-Хаҥалас оройуонун Мэлдьэхси нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Учуонай-зоотехник идэлээх, 1966 сылтан СГУ ТХФ, онтон ССТХГА преподавателинэн үлэлиир.
11 монография уонна кинигэ, 230 научнай ыстатыйа, 60 үөрэтэр-методическай үлэ, 180 публицистическай ыстатыйа уонна 17 литературнай-уус-уран кинигэ автора.
Профессор А.В.Чугунов өрөспүүбүлүкэҕэ агротехнологическай хайысхалаах уопсай үөрэхтээһин оскуолаларын тэрийиини көҕүлээччилэртэн биирдэстэрэ уонна научнай консультана буолар.
Мэҥэ-Хаҥалас улууһун Мэлдьэхси агрооскуолатыгар академик А.В.Чугунов аата иҥэриллибитэ. Афанасий Васильевич – Мэҥэ-Хаҥалас оройуонун уонна Мэлдьэхси, Дьаҥхаады нэһилиэктэрин Бочуоттаах гражданина.
А.В.Чугунов — «Доҕордоһуу» уордьан, «Үлэҕэ килбиэнин иһин» мэтээл кавалера, А.С.Макаренко, академиктар С.И.Вавилов, Н.В.Черскэй ааттарынан бочуоттаах мэтээллэринэн, СӨ Президенин, Бырабыыталыстыбатын, Судаарыстыбаннай Мунньах (Ил Түмэн) Бочуотунай Грамоталарынан наҕараадаламмыта.
Бүгүн хаһыакка академигы кытта кэпсэтиини таһаарабыт.

— Саха сүөһү иитиитинэн дьарыга – бу кини кыһалҕата дуу эбэ­тэр кэскилэ дуу?
— Кырдьыга, сүөһү иитиитэ, ордук Саха сирин тыйыс айылҕатыгар күн бүгүн олус ыарахан, ночооттоох дьарык. Ол да буоллар, ынах, сылгы иитиитэ тыа сирин сүрүн үлэтэ, аҥардас, соҕотох айаҕын ииттэр дохуота буолар. Хоту муус кыаһаан дойдуга сүөһүнү, сылгыны иитии культуратын баһылаан, Саха аан дойду цивилизациятыгар омук быһыытынан киллэрбит сүрүн кылаата. Ол эбэтэр сахаттан атын хотугу Полярнай эргимтэҕэ тиийэ бу идэнэн дьарыгырар биир да омук суох. Ону киһи аймах билинэр, дьиктиргиир, ардыгар итэҕэйбэт даҕаны.
Сүөһү иитиитэ – саха омук өбүгэлэртэн ыла илдьэ кэлбит историческай дьарыга, кини тыа сирин социальнай-экономическай олоҕун тутулун таһынан, духовнай сайдыытын төрүтэ буолар. Олох үлэнэн эрэ сайдар. Онон саха дьиэ сүөһүтүн иитиигэ төгүрүк сыл устата көрсөр ыарахан үлэтэ (кыһалҕата) кини кэскилэ буолар. Сүөһүтэ, сылгыта суох саха диэн өйдөбүл сир иэниттэн симэлийэр кутталлаах. Ол эбэтэр сүөһү иитиитэ саха олоҕун сүрүн укулаатын таһынан, кини тыла, культурата буолар. Оттон тыла сүттэ да, омук эстэр.

Тыа сирин оҕото сүөһү иитиитин технологиятын сүрүн көрүҥнэригэр сатаан үлэлиирин таһынан, өйө-санаата, сиэрэ-майгыта сахалыы симэммит буолуохтаах. Бу агрооскуолаҕа оҕону иитии хайысхата буолар.

— Сүөһү иитээччи урукку өйдөбүлэ уонна билиҥҥи өйдөбүлэ туох уратылаах буолуохтааҕый?
— Киһи аймах хайа баҕарар дьарыгын сайдыыта бэйэтэ уһун кэмнээх историялаах буолар. Ол тэҥэ сүөһү иитиитэ былыргы тоҥ үйэлэртэн араас технологияҕа (үлэ таһымыгар) сайдан кэллэҕэ. Ааспыт аҥардас биир үйэни анааран көрдөххө, аан дойдуга сүөһү иитиитэ икки сүрүн олугу (фазаны) ааста. Ол кэм устата бу дьарык былыргыттан ыла олоҕуран хаалбыт намыһах тэтимтэн, билиҥҥи үлэ үрдүк күүрүүлээх технологиятыгар көстө. Ити ордук арҕаа омук дойдуларыгар, Россия киин уобаластарыгар билиннэ.
Ити икки олуктартан (фазалартан) маҥнайгыта экстенсивнай – сүөһү иитиитин намыһах, иккиһэ интенсивнай – үрдүк культуратын сайдыылара дэнэллэр. Быһатын эттэххэ, сайдыылаах дойдуларга, кииннэргэ сүөһү иитиитин бастыҥ технологията (күүскэ аһатыы, селекция, генетика төрүттэригэр олоҕуран сүөһүнү талан иитии, механизация, электрификация, аныгы информационнай техниканы туһаныы) сүөһү иитиитигэр дохсуннук олохсуйда. Бу аныгы рынок ирдэбилэ. Саха сиригэр сүөһү иитиитин технологията үксүн былыргы экстенсивнай технологияттан өрүттэ илик (мөлтөх аһылык базата, ситэтэ суох племенной үлэ, илии үлэтэ, күүрүүтэ намыһах үлэ). Ол түмүгэр бородууксуйа аҕыйаҕа, кадр – үлэһит илии проблемата ааспат-арахпат. Бүгүҥҥү сүөһү иитиитин технологията интенсивнай ньымаҕа олоҕуруохтаах.

— Агрооскуола хамсааһына тэриллибитэ 30 сыл буолла. Сүрүн суолтатын туһунан кэпсээ эрэ. Итиэннэ инникитин бу хамсааһын сайдыытын сүрүн сыала, хайысхата хайдах буолуохтааҕый?
— Агрооскуола сүрүн үөрэтэр, иитэр хайысхата оҕону үлэҕэ иитии буолар. Ити үөһэ эппитим дии, олох үлэнэн сайдар диэн. Тыа сирин оҕото үөрэҕин сэргэ өбүгэлэртэн утумнаабыт дьарыгар, үлэлээн иитиллиэхтээх. Ол аата сахалыы тыыҥҥа, онтон сиэттэрэн олоххо бэлэм буолуохтаах. Эттибит дии, сүөһү, сылгы иитиитэ, сиргэ үлэ – саха омук быһыытынан үйэлэри уҥуордаан ордон, сайдан кэлбит сүрүн дьарыга диэн. Саха улахан аҥаара тыа сиригэр олорор, ууһуур, үлэлээн кэскилин охсунар. Дьэ, оччотугар оҕото тоҕо удьуорун, төрөппүтүн дьарыгын билиэ, сатыа суохтааҕый? Көхтөөх, таһаарыылаах үлэ ыал дьолун чочуйар. Сүөһү иитиититтэн киирбит тыллар саха тылын байытар, култууратын, ускуустубатын дьикти уратылара буолаллар. Ол аата тыа сирин оҕото сүөһү иитиитин технологиятын сүрүн көрүҥнэригэр сатаан үлэлиирин таһынан, өйө-санаата, сиэрэ-майгыта сахалыы симэммит буолуохтаах. Бу агрооскуолаҕа оҕону иитии хайысхата буолар.
Тулалыыр эйгэҕэ, айылҕаҕа хайа баҕарар көтөр кыһын итии дойдуга кыстаан баран, көччөх буолан көппүт уйатыгар, күөлүгэр хайаан да төннөр эбээт – салгыы ууһаары, төрүөҕүн тэнитээри. Тыа кыыла (булт) эмиэ бэйэтин төрүт тайҕатын, маарын тула чэччийэр, үөскүүр, кыйдана эккирэтиллэн баран эргиллэ сатыыр.
Ол тэҥэ ыччат киһи үлэлээбит өтөҕөр, дойдутугар төннөрө былыргыттан кэрэхсэнэр, кэпсэлгэ сылдьар. «Оо, ити бэйэбит оҕобут, үөрэхтээх, үлэһит киһи буолан кэлэн үлэлии-хамсыы, оҕо-уруу тэнитиһэ сылдьар!” – диэн астык биһирэбили үөрэ истэҕин ээ. Агрооскуола оҕону ити тыыҥҥа иитиэхтээх. Ол аата үөрэммит анал идэтиттэн тутулуга суох, ыччат үөскээбит биһигэр төннөн дьонугар-сэргэтигэр, киинэ түспүт түөлбэтигэр үлэлиирэ-олороро саха омугу салгыы сайыннарыы бэлиитикэтин биир сүрүн салаата буолар.

— Тыа хаһаайыстыбатын наукатын уонна оҥорон та­һаарыы сүрүн соругун сибээстэрэ хайдаҕый?
— Ыраас, ырай наука диэн суох. Хайа баҕарар теоретическай, прикладной наука олоххо аналлаах буолар. Оттон тыа хаһаайыстыбатын наукатын анала – тыа сирин сайыннарыы. Кэлин отучча сылга дойду олоҕо, экономиката айгырааһына тыа хаһаайыстыбатын наукатын сайдыытын харгыстаабыта ордук билиннэ. Ол иһигэр сир оҥоһуутун, сүөһү иитиитин урукку технологияларыгар төннүү да бэлиэтэммитин мэлдьэһэр табыллыбат. Ол түмүгэр оҥорон таһаарар күүстэр тэтимнэрэ намтаата. Үп-харчы татымыттан сайдыы уота-күөһэ өлбөөрөр. Ырыынак кэмин күөттэһии, кү­рэс­тэһии, илин-кэлин түсүһүү түөлбэтигэр бастыҥ, барыстаах техника, технология өрөгөйдүүр. Ол ирдэбили наука эрэ хааччыйар. Күн бүгүн үрдүк кыамталаахтык оҥорон таһаарар техниканы, технологияны Россия сүнньүнэн атын дойдулартан атыылаһар. Үлэнэн оҥорон таһаарыы тэтимэ наука ситиһиитинэн чочуллар. Ханна да көстөрүнүү, тыа сирин рыногын сайдыыта наукаҕа тирэҕириэхтээх. Скандинавияҕа, арҕаа дойдуларга сылга тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар, ол иһигэр наукаҕа дойду бүддьүөтүттэн 20-35 бырыһыан үп көрүллэр. Оттон Арассыыйаҕа сыччах 1 эрэ, оттон Саха сиригэр – 4-5 бырыһыан.

— Ыччат уонна урбаан. Бу икки өйдөбүл алтыһыытыгар туох этэрдээххиний?
— Ыччат дьон – олох кэскилэ, сайдыылаах урбаан – рынок олбоҕо. Ол эрэн бу биһиэхэ бэйэбитигэр урбаан, билиҥҥитэ кыараҕас эйгэҕэ эргичийэр. Кини өйдөбүлэ «купи-продай» иһинэн сайдар. Ол аата атын сиртэн бэлэми тиэйэн, бэйэ дьонугар ыарахан сыанаҕа батарыы. Ити рынок биир мөлтөх өрүтэ, ханна да баар хайысхата «үспүкүлээссийэ» дэнэр. Оттон дьиҥнээх, айымньылаах рынок урбаана диэн бэйэ эт тобуллаҕас өйүнэн ааҕан-суоттаан, хорсун санаанан сэбилэнэн, харытын ньыппарынан үлэлээн, оҥорон таһаарбыт табаарынан норуоту хааччыйыы буолар.
Ити өттүттэн көрдөххө, тыа сиригэр сүөһү иитэн, эт-үүт оҥорон атыылыыр дьон ырыынак дьиҥ урбаанньыттара буолаллар.

Ольга СЕМЕНОВА,

Саха Государственнай Тыа хаһаайыстыбатын Академиятын общественноһы кытта үлэҕэ
отделын салайааччыта.