Саха итэҕэлин төрдүгэр турар дуо?

Төһө үйэлэргэ, тыһыынчанан сылга тыыммытын тэскилэтэн, үлүгэрдээх үтүргэҥҥэ сылдьы­быппытын билигин ким­мит кэлэн кэпсээн биэриэй. Оннук иэдээннээх балаһыанньаҕа умнар-тэмнэр, сүтэрэр, куоттарар, өссө аһара баран, тыын былдьаһыгар бэйэ киэниттэн аккаастаныы, атыҥҥа сыстыы даҕаны ханна барыай. Оччоттон баччаҕа диэри, кыракый ахсааннаах омук буолар дьылҕабыт, өлөр-тиллэр түгэҥҥэ бэрт «уйан» кэбирэх миэстэбитинэн буоларын ситэрэн өйдүүбүт эрэ суох эрэ. Өскөтө итэҕэлбитин, кырдьык, сүтэрбит эбэтэр умнубут эбит буоллахпытына, биир төрүөтэ итиннэ сытар буолуон эмиэ сөп.
Үһүйээммитигэр кэпсэ­нэринэн, өбүгэбит Эллэй туоска суруллубут суруктааҕа эбитэ үһү, ол онтун ууга мүччү тутан кэбиспит. Сурук сүппүтүн да иһин, бука, мэйиигэ хатанан, балачча өр кэмҥэ син «тыыннаах» сылдьыахтааҕа буолуо эбитэ ини. Ол бэйэтэ төрдүттэн умнуллан, төрүкү сүтэн хаалбыт буоллаҕына, итэҕэлбит даҕаны тоҕо оннук дьылҕаланыа суоҕай.
Дьэ, оннугун да иһин, маа бэйэлээхтэр итэҕэлбитин, кырдьык, сүтэрэн дуу, умнан дуу кэбиспит бэйэбит буолуо дуо? Маныаха, арааһа, саарбахтыы саныыр, толкуйдаан ырыҥалаан көрөр ордук сөптөөх буолуо. Саба быраҕан куолулаатахха, итэҕэл Сир-Халлаан ыйааҕынан, удьуор утумунан, өбүгэ өйүнэн уонна үгэһинэн, хааҥҥа иҥэн сылдьар Кырдьык буолар. Араас төрүөтүнэн, хааҥҥа иһийэн, «саҥата суох» сылдьан баран, кэмэ кэллэҕинэ күөрэйэн тахсыахтааҕа эбитэ буолуо.
Биһиги, хайа да түгэҥҥэ, бэйэбитин намтатыныа, сэнэниэ суох тустаахпыт. Бу итэҕэлгэ эмиэ сыһыаннаах. Үс үйэ усталаах туоратыгар сахаҕа бырабысылаабынай итэҕэл соҥноммута. Суруйааччы уонна кириитик Е.П.Шестаков-Эрчимэн суруйбутунуу, көмүс солотуу таҥара дьиэлэрин алтан куолакалларын айхаллаах дуорааннара, былыргы дьыл­ларга дьабыннарыгар көппүт улуу ойууттарбыт үйэлэр түгэхтэриттэн ньириһийэн кэлэр дүҥүрдэрин бүрдьүгүнэс тыастарын кыайан саба охсубатахтара. 70 тахса сыл устата саханы атеист оҥоро сатааһын эмиэ баара. Киристиэс итэҕэлин саха, кырдьык, тута­тына кэриэтэ умнубута. Оттон Үөһээҥҥи Айыыларын, сирин-уотун, уутун иччилэрин, ойуунун-удаҕанын, абааһытын-дэриэтинньигин күн бүгүнүгэр диэри илдьэ сылдьар.
Саха итэҕэлэ сөргүтүллэ, үөрэҕэ сааһылана сатыыр кэмигэр олоробут. Баара-суоҕа үйэ чиэппэрэ кэмҥэ бу үлэ бара турар. Сорох «ыксаллаахтар» тиэтэйэр курдуктар. Манна тиэтэйэр, үлүмнэһэр наадата суох. Итэҕэл – түргэнник тэриллэр уонна тэтимнээхтик ыытыллар аныгы шоу буолбатах. Аны сорохтор саха итэҕэлин сөргүтүүгэ үлэһэр дьоммутун, бэйэ-бэйэлэрин икки ардыгар биир тылы булбаттар, бэрт былдьаһаллар диэн хомнуур тыллаах-өстөөх буолааччылар. Маныаха, мөккүөргэ олохсуйан уонна мөккүөртэн төрүттэнэн, дьиҥнээх кырдьык үөскүүрүн санатар тоҕоостоох буолуон сөп этэ. Тыһыынчанан сыллаах уонна историялаах религиялар бүппэт хааннаах кыргыһыылара, ама, биһиэхэ тугу эмэ эппэт бэйэтэ дуо.
Саха төрдүн үс-куры­кааннарга, түүрдэргэ, хууннарга тиэрдии уруккуттан историяҕа үчүгэйдик биллэр сабаҕалааһын буолар. Аныгы чинчийээччилэр букатын даҕаны ыһыытыыр ырааҕынан, муҥутуур муоранан, киэҥ далайынан тэлэкэчийэллэр. Дьыала онуоха буолбатах. Улуу истиэп киэҥ дуолугар олоро сылдьыбыт, билигин да олорор араас омуктарга тарҕаммыт Тэҥири, Таҥара, Тенгрианство итэҕэлэ баар. Итэҕэл, ону ааһан өссө религия түҥ былыргы көрүҥэ диэххэ наада. Тенгрианство бастаан биис уустарын итэҕэл­лэрин быһыытынан үөскээн баран, история хаамыытынан уонна сокуонунан, судаарыстыбалары төрүттүүр уонна тэрийэр религия киэбигэр тиийбитэ. Биһиги, сахалар, тенгризмҥэ соҕотох «таҥара» диэн тыллаахпытынан эрэ чугас буолбатах буолуохтаахпыт. Билигин итэҕэлбитин сөргүтэр эппиэттээх уонна быһаарыылаах кэммитигэр, элбэх норуоттары түмэ сылдьыбыт тенгризм үөрэҕэр болҕомтобутун уурарбыт булгуччу наада.
Тенгривед Лена Вале­рьевна Федорова бу тиэмэҕэ утумнаахтык ылсан үлэлэһэр учуонай. Моногра­фиялыы хас да чинчийиилээх, бэчээттэммит үлэлэрдээх уонна ыста­тыйалардаах. Лена Валерьевна К.Минин аатынан Нижегородскайдааҕы судаарыс­тыбаннай пед. үнүбэрсиэт «Аныгы Арассыыйаҕа уонна Дьобуруопа дойдуларыгар саҥалыы религия­лаах хамсааһын» научнай-чинчийэр лабораториятын альманаҕар биэрбит интервьютун кылгатан бэчээттиибит. Тенгрианство туһунан бары истэн билэбит эрээри, анаан дьарыктана сылдьар киһи кэпсээнэ ордук тиийимтиэ буолуо диэн санаат­тан. Онон, билсиҥ.
— Тенгрианство өйдөбүлэ туохтан турарый?
— Тенгрианство – түүр-монгуол көс норуоттарын Куйаары, Аан Ийэ дойдуну, Аар Айылҕаны анааран көрөн сирдээ±и олохторун-дьаґахтарын тэринэр, оІостор µгэстэрин аґа±ас систиэмэтэ. Тенгризм кини итэҕэлин үөрэҕэ, религиознай идеологията. Тенгризм сүрүн тосхоллоро биһиги эрабыт 8-6 тыһ. сылларын иннинэ, Киин Азия көс олохтоох дьиэ сүөһүтүн иитиитинэн дьарыгырар түүр, монгуол уонна Евразия атын аныгы норуоттарын уопсай өбүгэ төрүттэрин ортолоругар үөскээбиттэрэ.
— Арассыыйаҕа тен­гризм хаһааҥҥыттан сөргүтүллэ сатыырый?
— Тенгризм араас хайысхаларын, ордук историческай өрүтүн уруккуттан чинчийээччи учуонайдар син бааллар. Омук да, Арассыыйа да учуонайдара. Билигин да наука анал хайысхатын курдук академическай наукаҕа өссө да киирэ илик. Оттон тенгриведение диэн наука систиэмэлээх хайысхатын үөскэтии үлэтэ общественнай таһымҥа академическай институттары кытта кыттыһан, 2007 сыллаахха Дьокуускай куоракка ыытыллыбыт «Тенгрианство уонна Евразия норуоттарын эпическэй нэһилиэстибэлэрэ: төрүттэрэ уонна аныгы кэм» 1-кы научнай-быраактыкалаах кэмпириэнсийэттэн саҕаламмыта. Онтон ыла тохтообокко утумнаахтык бара турар.
Тенгризм итэҕэлин төрүт көстүүлэрэ биһиги Ыһыахпыт сиэригэр-туомугар быралыйбыт былыргы кэмнэртэн күн бүгүнүгэр диэри толору туттулла сылдьаллар. 1990 сыллартан саҕалаан Ыһыахпыт итэҕэлин сиэрэ-туома сөргүтүллэн барбыта. Эмиэ ити кэмнэргэ СНГ дойдуларыгар, Монголияҕа, Арассыыйа национальнай өрөспүүбүлүкэлэригэр олохтоох түүр, монгуол омуктар бэйэлэрин үгэс буолбут национальнай бырааһынньыктарыгар тенгрианство үгэстэрин уонна сиэрдэрин-туомнарын сөргүтэн барбыттара.
— Тенгризм Арас­сыыйаҕа тарҕаныыта хайда­ҕый?
—Мин санаабар, тенгризм диэн билинэн, өйдөөн-дьүүллээн туран, тэнийиитэ олох кыра буолуохтаах, суоҕун кэриэтэ. Ол гынан баран, күннээҕи олох-дьаһах таһымыгар, үгүс киһи бэйэтэ да билбэтинэн уонна суолта биэрбэтинэн, тенгризм сиэрдэрин-туомнарын туттар, туһанар. Дьон, хайа омук буоларыттан тутулуга суох, тенгризм үөрэҕин кытта билистэҕинэ, интэриэһиргээн аахтаҕына кини олоҕу, уопсастыбаны, айылҕаны өйдүүр уонна ылынар көрүүтэ дьэҥкэрэн биэрэн иһэр буолар. Ол түмүгэр киһи Тэҥири, Таҥара үөрэҕэ киниэхэ чугаһын билинэр турукка тиийэр.
— Тус бэйэҥ итэҕэл биир эмэ тэрилтэтигэр тураҕын дуо?
— Мин «Таҥара итэҕэлэ» олохтоох религиознай тэрилтэҕэ баарбын. Бу тэрилтэбит билигин судаарыстыбаннай эрэгис­тирээссийэни бара сылдьар.
— Общинаҕыт Дьобуруопа уонна Азия атылыы тэрилтэ­лэрин кытары туох эмэ сибээстээх дуо?
— Оннук эрэгистирээссийэлэммит тэрилтэлэр суохтар, саҥа тэриллэ сатыыллар. Тэрилтэбит эрэгистирээссийэлэннэҕинэ, Тэҥири, Таҥара үөрэҕин тутуһар официальнай анал туруктаах бастакы религиознай тэрилтэнэн буолуоҕа. Саха сиригэр Аар Айыы, Кут-Сүр үөрэхтэрин тутуһар уонна тарҕатар итэҕэл олохтоох тэрилтэлэрэ үлэлээбиттэрэ ыраатта. Дьиҥэр, бу тенгрианство төрүтүгэр олоҕурбут үөрэхтэр буолаллар, ол эрээри төрүттээччилэрэ ону официальнай дөкүмүөннэригэр ыйбатахтар, кинилэр олохтоох саха омугун эрэ иһинээҕи (локальнай) итэҕэл тэрилтэлэрэ. Оттон Тэҥири, Таҥара итэҕэлин тэрилтэтэ элбэх омук, элбэх норуот билинэр Аан Дойду итэҕэлин таґыма таһымнаах.
— Тенгрианство билиҥҥи туругар туох улаханнык сабы­дыаллаата дии саныыгын?
— Хомунньуустуу идеология моҥкурууттааһынын түмүгэр, ССРС курдук баараҕай импиэрийэ үрэллиитэ, биир өттүнэн, сэбиэскэй норуокка ынырыктаах иэдээҥҥэ тэҥнэниэн сөптөөх. Атын өттүнэн, ССРС састаабыгар сылдьыбыт араас норуоттарга уонна омуктарга национальнай бэйэнии билинии өйө-санаата уһуктуутугар тиэрдибитэ – мэлдьэһиллибэт олох чахчыта.
— Эһиги общинаҕытыгар үрдүкү жрец, волхва, аҕа баһылык, старейшина курдук баһылыыр-көһүлүүр иерархическай үктэллэр баал­лар дуо? Баар буоллахтарына, кинилэр сүрүн функциялара туохханый?
— Сибиир норуоттарын тенгрианскай үгэстэригэр итэҕэл иерархията түҥ былыр да, билиҥҥи биһиги кэммитигэр да уларыйбат төрүтүнэн сылдьар — Алгысчыт, Дьіґµілдьµт. Тутаах суолталаах тенгрианскай сиэри-туому толорооччу, үгэһи тутуһааччы, итэҕэл сулууспатын үрдүкү киһитэ. Сибиир араас норуоттарыгар кыра араастаһыылаахтык ааттанар буолан баран, Алгысчыт сүрүн өйдөбүлэ уонна толорор функцията биир. Оччоттон баччаҕа диэри уларыйбат.
— Тенгрианство религия быһыытынан µөрэҕэ туохтан турарый?
— Тенгризм үөрэҕин идьиэ­йэтинэн, Тэҥири, Айыы Таҥара киһини айар-тутар кыаҕын муҥутуурдук олоххо киллэрэн туран, дьоллоох эрэ буоларыгар анаан айбыт. Уонна бу сиргэ Таҥара оҕотун – киһини, дьону-сэргэни төрүттээччи, олоҕу-дьаһаҕы, күрүөнү-хаһааны Куйаар киэбинэн сааһылаан түстээччи гына оҥорон айан түһэрбит. Аар Үс куттаах айыы киһитэ. Буор, Ийэ уонна Салгын куттара чөл туруктаахтарын тухары киһи бу орто дойдуга дьоллоохтук уонна үөрэ-көтө олорор кыахтаах. Тенгризм үөрэҕэ тугу барытын Тенгри, Айыы Таҥара айбыта диэн үөрэтэр. Ол иһигэр Улуу куйаары, халлааны, сири, киһини хараанныыр айыылары, иччилэри.
— Тенгрианство төһө инни­килээх уонна кэскиллээх религия дии саныыгыный?
— Киһи аймах бүгүн бэлитиичэскэй, экэнэмиичэскэй эрэ буолбакка, өссө духуобунай, сиэр-майгы уонна майгы-сигили кириисиһигэр тиийэн кэллэ. Аан дойду таһымнаах религиознай үөрэхтэр эмиэ муҥурданыыга тиийдилэр. Бэйэлэрин икки ардыгар атааннаһыылара уонна күөнтэһиилэрэ өссө күүһүрэн биэрэр. Билиҥҥи сүрүн религиознай үөрэхтэр хас биирдиилэрэ сабыылаах систиэмэ буолаллар. Үөрэхтэрин, сыаннастарын таһымнара араас кэрдиискэ тураллар, сорохторо олох да утарсаллар. Онтуларын көмүскээн, соҥноһон тыл тылга киирсибэттэр, атааннаһаллар, киэр тибэллэр. Оттон ол булгуччу күөнтэһиигэ, ону ааһан аһаҕас иирээҥҥэ тиэрдэр кылгас суол буолар.
Тенгризм кинилэртэн атына – Куйаары, Аан Ийэ Дойдуну, Аар Айылҕаны анааран көрөн сайдар ураты аһаҕас систиэмэ үөрэҕэ. Киһи аймах билиммит уопсай сыаннастарын билинэр, ылынар, онно сөпсөһөр. Ону таһынан, өссө бэйэтин киэнинэн байытан, эбэн биэрэр. Олох уларыйдаҕына, сайыннаҕына тэҥҥэ барсан иһэр. Ол эрэн тутаах, сүрүн өйдөбүллэрэ уларыйбаттар. Онон кини олоҕу, айылҕаны, уопсастыбаны өйдүүр уонна ылынар систиэмэтэ аһаҕаһынан уонна эйэлээҕинэн, чахчыта кэлэр кэм религиятынан буолуоҕа.