Сарсын саҥа күн үүнүө

Бары билэбит, сэбиэскэй систиэмэҕэ тыа нэһилиэктэрин сопхуос дириэктэрдэрэ, атыннык эттэххэ, хаһаайыстыбанньыктар «аһатан-таҥыннаран» тутан олорбуттара. Туох баар үп-харчы, матырыйаалынай бааза, тиэхиньикэ, хамсыыр-хамсаабат баай-дуол дириэктэр-хаһаайыстыбанньык илиитигэр баара. Дьону үлэлэтэрин, хамнастыырын таһынан, нэһилиэнньэни социальнай хааччыйыы эбээһинэһин эмиэ кини сүгэрэ. Итини барытын кини уһулуччу бэрдинэн толорор буолбатах этэ, судаарыстыба тыа сирин өйүүр оччотооҕу бэлиитикэтэ киниэхэ итинник кыаҕы биэрэрэ.

Бүгүн судаарыстыба тыатын хаһаайыстыбатын бэрт кэмчитик уонна сэмэйдик үбүлүүр. Тыа сирин бүгүҥҥү производственнай хаһаайыстыбата аатыгар эрэ имик-самык эбэтэр букатын даҕаны умуллубут уоттанан-күөстэнэн, үлэһитэ барыта куотан, кур иэскэ хам баттатан сыккыраан олорор балаһыанньата, билигин кими да соһуппат, долгуппат. Онон, урукку сэбиэскэй кэмнээҕи «бөҕө хаһаайыстыбанньык», билиҥҥи биһиги кэммитигэр, номоххо, үһүйээҥҥэ эрэ ахтыллан ааһыан сөп. Ону даҕаны бүдүгүрэн эрэр көлүөнэ дьон ортотугар.
Бүгүн тыа сирэ тула көрөр киһитэ – муниципальнай тэриллии баһылыга. Үлэтигэр-хамнаһыгар сокуонунан олохтоммут анал боломуочуйаларынан салайтарар. Тыа сирин нэһилиэгин олоҕун-дьаһаҕын хааччыйар аналлаах бу салайааччы, уһун сылларга тыа хаһаайыстыбатыгар дьаһайсар боломуочуйата суох үлэлээн кэллэ. Баһылык – муниципальнай сулууспа бэрэстэбиитэлэ. Этиллибитин курдук, билиҥҥи кэмҥэ нэһилиэккэ баһылыгы кытта биир муостаҕа сэргэ турар былаастаах, үп-харчы өйөбүллээх атын ким да суох.

Муниципальнай тэриллии баһылыгын билиититтэн-көрүүтүттэн, кини көҕүттэн-нэмиттэн, сылбырҕатыттан, дьулууруттан нэһилиэк олоҕо олус улахан тутулуктаах. Ону ким да мэлдьэһиэ суоҕа. Тыа дьонун абарар, уордайар төрүөтэ тугуй? Нэһилиэк баһылыгын үлэтэ үөтэтэ суоҕуттан. Өссө ити сымната эттэххэ. Куораттан сылдьан салайар, уруутун-аймаҕын, билсиилээхтэрин түмэр, төттөрүтүн нэһилиэгин уҥуордаабат ньүкэн өйдөөх-санаалаах, үрдүк хамнаһын уонна кэнэҕэски биэнсийэтин эрэ туһугар үлэлээн сордонор, тус олоҕун оҥостор эрэ толкуйдаах, онтон да атын араас «кыыбаҕалаах» баһылыктар тустарынан этилиннэ ини, этиллибэтэ ини.

А.Н.Винокуров, Өймөкөөн улууһун II Бороҕон нэһилиэгин (Томтор сэлиэнньэтэ) баһылыгынан иккис болдьоҕун үлэлиир. Уус-Ньара кэнниттэн Томтор — 1,5 тыһыынча киһилээх улуус иккис улахан бөһүөлэгэ. Томтору, официальнайдык да буолбатар, улуус төрүт олохтоох нэһилиэнньэтин тутаах култуурунай киининэн ааттыыр толору кыах баар.

— Алексей Николаевич, Дьокуускай эбэ хотуҥҥа төһө чаастатык тиэстэр буолаҕын?

— Нэһилиэгим наадата төһө элбэҕиттэн тутулуктанан. Оттон хотугу улахан нэһилиэк кыһалҕата, наадата диэн ахсаана суох элбэх буоллаҕа. Хомондьуруопка дии-дии, нэдиэлэ аайы куоракка тиэһиннэххинэ, ороскуота төһөнүй. Хайа, аны күүлэй тэбэ сылдьар баһылык диэн, дьон тыла-өһө хонуо турдаҕа. Киин куоракка кэлэн кэпсэтиэхтээх тэрилтэлэрбин, туруорсуохтаах боппуруостарбын, тугу булуохтаахпын-талыахтаахпын, атыылаһыахтаахпын барытын эрдэттэн сааһылыыбын, бэлэмниибин. Ол түмүгэр, биир сырыыбар төһө кыалларынан, элбэх боппуруоспун быһаартара, быһаара сатыыр мөккүөрдээхпин.

— Дьэ, оннук тэринэн-дьаһанан, бу сырыыгар тугу ситистиҥ?

— Томтор олохтоохторо таас оскуола тутуутун туруорсубуттара быданнаата. Мин баһылыктаабытым 8 сыл буолла, ол ыраах инниттэн туруорсуу баара. 2013 сылга өрөспүүбүлүкэ баһылыга Егор Борисов улууска кэлэ сылдьан, бу боппуруоспутун быһаарбыта. Күн бүгүн аукциоҥҥа кыайбыт «Сахастроймонтаж» тэрилтэ үлэтин саҕалаата. Сыбаайа, шлакоблок, кумах, о.д.а. тутуу матырыйаала Дьокуускайтан массыынаннан тиэллэн кэлэн турар. 2 этээстээх, 220 миэстэлээх оскуола 2016 сыл балаҕан ыйын 1 күнүгэр үлэҕэ киириэхтээх. Нэһилиэккэ 196 үөрэнээччи уонна 126 оскуолаҕа киириэн иннинээҕи саастаах оҕо баар. «Сахастроймонтаж» тэрилтэ салалтата чахчы үчүгэйдик дьаһанар эбит, нэһилиэкпититтэн 30-ча киһини сүүмэрдээн, эбии күүс быһыытынан тутууга үлэлэтэ сылдьар. Бу улахан тутууга олохтоох предпринимателлэрбит эмиэ кыттыһаллар. Онон, дьарыктаах буолууга үчүгэй өйөбүлү оҥордулар.

Маны таһынан, оҕобут саадын дьиэтэ улаханнык эргэрдэ. Саҥа дьиэтин бырайыагын икки сыллааҕыта «Якутагропромтехпроект» САУо-ны кытта дуогабардаһан оҥорторон турабын. Бырайыак эспэртиисэтин түмүгэ эмиэ баар. Симиэтэлээх сыаната 140 мөл. солк. тэҥнэһэр. Оскуолабыт тутуута саҕаланна. «Сахастроймонтаж» тэрилтэ салалтата, үөһэттэн мэктиэлээһин баар буоллаҕына, быйыл сайын оҕо саадын дьиэтин бетон атахтарын түһэрэргэ сөбүлэһэр. Таас дьиэ сыбаайата түстэ да, дьиэтин тутуута хайа баҕарар кыаллыан сөп. «Сахастроймонтаж» икки үлэни сэргэ ыытар хайа баҕарар кыахтаах.
Судаарыстыбаннай сакаасчык сулууспатын уонна тутуу министиэристибэтин салайааччыларын бастакы солбуйааччыларыгар киирэ сырыттым. Дьиэ бырайыагын олус хайҕаатылар, бу бырайыаккын булгуччу туһан диэн сүбэлээтилэр. Сорох нэһилиэктэр олус мөлтөх хаачыстыбалаахтык оҥорторбут бырайыактарынан тута сылдьабыт диэн хомолтолорун этэллэр.

Мин билэрбинэн, оҕо саадын дьиэтин тутуута федеральнай бырагырааманан уонна өрөспүүбүлүкэттэн Судаарыстыбаннай сакаасчык сулууспатын нөҥүө үбүлэнэр. «Сахастроймонтаж» салалтатын кытта кэпсэтиигэ, оҕо саадын дьиэтин тутууга үбэ-харчыта сонно тутатына утарынан төлөммөт да түбэлтэтигэр, үлэни ыытарга сөбүлэһэр. Эбийиэк тутуута эһиилги бырагыраамаҕа киллэриллэр түбэлтэтигэр, тутуу бу тэрилтэтэ «Алмазэргиэнбаантан» кирэдьиит харчы да ылан туран, үлэлиэхпин сөп диир.
Улахан тутуу тэрилтэтэ тыа сирин нэһилиэгэр санаатах аайы кэлбэт. Онон, бачча кэлэн биэрбитигэр уонна биһиги балаһыанньабытыгар киирэн, икки эбийиэккэ үлэлэһэргэ сөбүлэҥин биэрэринэн, биһиги икки улахан кыһалҕабытын быһаартаран кэбиһэргэ дьулуһуубутун үөһээ салалталарга өйдүөхтэрэ уонна өйүөхтэрэ диэн эрэл санаалаахпын. Оҕо саада уонна оскуола – хайа баҕарар нэһилиэк сайдар кэскилин төрдө. Оттон биһиги Томторбут – хотугу чымаан тымныы оройо — улахан кэскиллээх бөһүөлэк.

— Куһаҕана суох буолуо эбит, ити этэриҥ курдук кыаллан хаалара буоллар. Өймөкөөҥҥө, тымныы оройо дойдуга, ититиигэ саахалламмыт түбэлтэҕит иһиллибэт курдук дии. Бигэ, адьас үчүгэйдик олохтоммут тэрээһин баар быһыылаах.

— Кэбис, саха киһитин сиэринэн, улаханнык этимэ. Билиҥҥитэ этэҥҥэбит, инникитин да оннук буоллар ханнык. Ититии боппуруоһа диэн, барыбытыгар даҕаны тыыннаах буолуубут, олох олоруубут тыын дьыалата буоллаҕа. Бөһүөлэкпитин модульнай хочуолунай итиинэн хааччыйар, Дьабарыкы Хайа чоҕунан оттунабыт. Манна сыһыаран эттэхпинэ, бөһүөлэк дьиэтин 60% ордуга кииннэммит ититиигэ холбонон турар. Ааспыт сылга 7 мөл. солк. суумалаах ититии трассатын таттарбыппыт. 18 ыал дьиэтэ холбонуохтааҕыттан, 8-һа холбоммута. Атыттара саҥа тутуллар оскуоланы ититии кыамтатын улаатыннарыахтаах модуллар эбиллэн биэрдэхтэринэ, онно холбонон хаалыахтара.

«Сахам сирэ — 21 үйэҕэ» бырагыраама чэрчитинэн, быйыл сайын 5 кыбартыыралаах олорор дьиэ тутуллуоҕа. Дьиэ эдэр испэсэлиистэргэ ананыа. Кииннэммит ититиилээх, электрическэй уоттаах-күөстээх сири быһан биэрбиппит. Почтабыт кыараҕас уонна эргэ дьиэҕэ үлэлии олорбута. Дьаһалта дьиэтигэр эбии самалык тутууну туттарбытым. Онтубун почталарга арыандаҕа биэрдим. Полиция бөһүөлэктээҕи отделениета, урукку милиция саҕаттан баар этэ. Дьиэтэ-уота эмиэ наһаа эргэрэн хаалла. Ис дьыала улуустааҕы отделын начаалынньыга Н.И. Кульбертиновтыын үлэлэһэн, биир санааҕа кэлэн, дьиэ өрөмүөнүн ИДьМ бырагырааматыгар киллэртэрэн, үбүлэниитэ ситиһиллиэхтээх. Уулуссаларбытын кадастровай пааспардатан, суолу оҥоруу үлэтин кыра-кыралаан ыыта сылдьабыт.

— Нэһилиэк баһылыгын кытта кэпсэтэн баран, тыа хаһаайыстыбатын таарыйбат буоллахха, ким да ону бырастыы гыныа суоҕа. Сылгы чааһынан үчүгэй буолуохтааххыт, ынах сүөһүгүт хайдаҕый? Балтараа тыһыынча киһилээх хотугу улахан нэһилиэк дьоно-сэргэтэ сүрүннээн тугунан иитиллэн олороруй?

— Нэһилиэк 1680 сылгылаах. Сылгы иитиитинэн дьарыгырар 4 улахан бааһынай хаһаайыстыба баар. Үөһээ Дьааҥыттан 4 атыыр атыылаһыллыбыта, олору тиэйэн аҕалыы ороскуотун бэйэм бюджеппыттан уйуннум. Нэһилиэкпит «Саха сылгытын иитии култуурата» анал кэнсиэпсийэлээх. Ол чэрчитинэн оҕо саадыттан саҕалаан, оскуола үөрэнээччилэрин хабан, сылгы иитиитин култууратын кытта билиһиннэрии үлэ тэриллэн ыытыллар. Кырачаан дьон сылгы туһунан хоһооннору, ырыалары үөрэтэллэр. Сылгы тиэмэтигэр сыһыаннаах оонньуулары оонньууллар. Оскуола оҕолоругар чугастааҕы сылгы баазатын үлэтин-хамнаһын билиһиннэрэр сыаллаах экскурсиялар ыытыллаллар. Улахан кылаас үөрэнээччитэ, сылгы иитиитин араас ымпыктарын-чымпыктарын билиэн баҕарар буоллаҕына, киниэхэ оннук кыах бэриллэр. Сайыҥҥы өттүгэр от үлэтигэр тардыллаллар.
Оҕону сылгы иитиитин култууратыгар сыһыарар сыаллаах үлэбитигэр Тыа хаһаайыстыбатын акадьыамыйатын ректора, Ил Түмэн дьокутаата Л.Н.Владимиров, учуонай этнограф Е.Н.Романова, предприниматель, экстремал айанньыт Е.П.Макаров сүбэ-ама биэрэллэр, миэстэтигэр тиийдэхтэринэ быһаччы кытталлар.

Баары баарынан эттэххэ, ынах сүөһүбүт ахсаана аҕыйыыр. Нэһилиэк үрдүнэн 131 эрэ ыанар ынахтаахпыт. Ол да үрдүнэн, быйыл 30 сүөһүгэ аналлаах хотон тутуутун көрөргө былааннастыбыт. Үлэтин саҕалыырга 500 тыһ. солк. харчыны көрдүбүт. Биһиги хотугу бөлөххө киирэбит, ол быһыытынан 1 ыанар ынахха 10 тыһ. солк., 1 киилэ үүккэ 20 солк. субсидия харчы көрүллэр. Дьиҥэр, бу харчы эбэтэр ыанньык төбөтүгэр, эбэтэр аҥаардас үүтүгэр көрүллэрэ ордук буолуо этэ.

— Дьон-сэргэ атын туох дохуоттааҕый?

— Биһиги ааҕан көрүүбүтүнэн, нэһилиэккэ 30 тыһыынчаттан 60 тыһыынча солкуобайга диэри халбаҥныыр харчынан дохуоттаах ыала 50-тан тахса бырыһыаны ылар. Бу сылгыны, ынах сүөһүнү иитиини киллэрбэккэ туран. Нэһилиэк модульнай электро-ыстаансыйатыгар уонна эмиэ итинник хочуолунайыгар 80 киһи үлэлиир. Хамнастара 30 тыһ. солк. 60 тыһ. солк диэри халбаҥныыр. Баһаарынай депоҕа 30 тыһ. солк. хамнастаах 9 киһи үлэлиир. Муусука уонна спорт хайысхалаах оскуолалардаахпыт, улуустааҕы таһымнаах култуура дьиэлээхпит уонна бибилэтиэкэлээхпит. Бу бюджеттан үбүлэнэр нэһилиэк атын тэрилтэлэрин киллэрбэккэ туран. Сааскы, сайыҥҥы уонна күһүҥҥү кэмҥэ аҕыйаҕа суох киһибит көмүһү хостуур бырамыысыланнаска сыстан үлэлиир. 1,5 тыһыынча киһилээх нэһилиэккэ дьарыктаах буолуу өттүнэн куһаҕана суох балаһыанньалаахпыт диэхпитин сөп курдук.

Ааспыт сылга Томторго 100-тэн тахса бөлөх дьон сылдьан ааста. Биллэр биричиинэнэн, омук дойдуларыттан кэлэ сылдьыы аҕыйыы быһыытыйда. Истэн да, тастан да тымныы оройо дойдуга дьон кэлэн барыыта олохтоохторго эмиэ харчы тэбэн биэрэр. 1 киһи биир сууккаҕа аһаан-сиэн, хонон турара – 2 тыһ. солк. 10 миэстэлээх көстүүнэй сууккаҕа 20 тыһ. солк. харчы киллэринэр. Баҕар, ол элбэҕэ суоҕа буолуо гынан баран, отонноотоххо оҥоойук туоларыныы, төһөнөн элбэх киһи кэлэн ааһар да, кытаахтаһан, илиигэ тутарданан хаалыахха сөп.

Тус бэйэм санаабар, дьонум харчынан дохуоттаах буоланнар, ынах сүөһүнү ииттиигэ улахан көһүүннүк сыһыаннаһаллар. Аахсыллар, учуоттанар төрүөт эмиэ баар. Биһиги усулуобуйабытыгар сүөһүнү ииттии улахан ыарахаттардаах. От илиинэн эрэ оттонор, тиэхиньикэ сылдьыбат. Бэйэбит үөрүйэҕэ суохпутуттан эбитэ дуу, сенаһы бэлэмнээбэппит, бааһынаҕа үүнүүнү ыспаппыт. Маннык үлэнэн дьарыктанарга мелиорация сулууспата, тиэхиньикэ паарката, МТС курдук анал тэрилтэ тутуллуон наада.

— Алексей Николаевич, соргулаахтык сылдьан сыалгын-соруккун ситис. Аҥаардас бу кэпсээҥҥиттэн да сыаналаатахха, нэһилиэгиҥ туһугар бэркэ сүүрэ-көтөсылдьар эбиккин. Сарсын эмиэ күн үүнүө, саҥа түбүк-садьык эбиллиэ турдаҕа.

Прокопий ИВАНОВ