Сайдыы аргыстаах суол тобохторунан тэлгэммэтин

2014 сыллаахха “Оҥорон таһаарыы тобохторун уонна туттуутун туһунан” РФ сокуонугар уларытыы киллэрэн, “Бөх-сах, коммунальнай тобохтору харайыы реформатын” докумуонун бэлэмнээһин үлэтэ барбыт. Былаан быһыытынан 2017 сылтан дойду регионнарыгар бырамыысыланнас саҥа салаата – кытаанах коммунальнай тобохтору кытта үлэлиир салаа олоххо киириэхтээҕэ. Регионнар үлэ схематын оҥороннор, куонкуруһунан региональнай оператордары талан, 2017 сылга сыбаалка кыһалҕатын арыый да быһаарыахтаахтар этэ. Ол гынан баран, бу схема үгүс регионнарга кэмигэр оҥоһуллубата. Онон “бөх-сах, тобох реформатын” олоххо киллэрии больоҕун 2019 сылга диэри уһатан биэрдилэр.

“Билигин Европа сайдыылаах дойдуларыгар экологияҕа кытаанах ирдэбиллээхтэр. Бу дойдуларга сыбаалкаларга бөҕү тиэйэн илдьэн хаалларыы — саамай ороскуоттаах ньыма быһыытынан оҥорбуттар. Ол иһин бөҕү хаттаан туһаҕа таһаарыы салаатын биир саамай барыстаах бизнеска кубулуппуттар. Бөҕү туһаҕа таһаарыы салаатын инвестициялааһын бу дойдуларга кэскиллээх, дохуоту аҕалар дьарыгынан буолар эбит. Холобур, Швецияҕа кытаанах тобохтор 96%-ра туһаҕа таһаарылаллар эбит. Оттон биһиги дойдубутугар тахсар бөх муҥутаан 5%-на эрэ хаттаан туһаҕа таһаарыллар”, — диэн Виктор Колесник суруйар.

Саха сиригэр “бөҕү-саҕы харайыы реформатын” сүнньүнэн ханнык үлэ барарын туһунан СӨ олох-дьаһах, коммунальнай хаһаайыстыбатын уонна энергетикатын министиэристибэтин коммунальнай комплекска уонна стратегическай сайдыы­га департамент кылаабынай специалиһын Ольга Матвееваны кытары кэпсэттибит.
— Ольга Иннокентьевна, биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр “бөҕү-саҕы харайыы реформата” саҕаланна дуо?
— 2014 сыллаахха 458№-дээх Федеральнай сокуоҥҥа киирбит уларыйыынан коммунальнай тобохтору кытары үлэ саҥа тиһигэ үлэлиэхтээх. Полигоннарга, ол эбэтэр сыбаалкаларга бөҕү-саҕы мунньуу тиһигин төрдүттэн уларытар, туһаҕа тахсыан сөп бөҕү туһаҕа таһаарар сорук турар. Сайдыылаах дойдуларга бөх-сах 90% туһаҕа таһаарыллар. “Нулевое захоронение” диэн ааттанар. Кинилэр таһымнарыгар тиийэрбит, биллэн турар, ыраах. Ол гынан баран, бу хайысханан үлэ саҕаланна. Урут бөҕү-саҕы харайыы муниципалитеттар боломуочуйаларыгар эбит буоллаҕына, билигин бу үлэ регионнарга сүктэрилиннэ.

Сыыппаранан

Өрөспүүбүлүкэҕэ нэһилиэн­ньэлээх пууннарга 399 бөҕү кө­рүҥүнэн араартыыр полигоннар, улуус кииннэригэр туһаҕа таһаарыллар бөҕү мунньар 31 станция, Нерюнгри, Мирнэй, Дьокуускай куораттарга бөҕү туһаҕа таһаарар собуоттар тутулаллара былааннанар.

Биһиги министиэристибэбит 2017-2036 сс. кытаанах тобохтору кытары үлэлэһэр схема оҥордубут. Бу докумуоҥҥа бөҕү-саҕы хомуйан туһаҕа таһаарарга аналлаах ханнык эбийиэктэр тутуллуохтаахтара суруллунна. Территориальнай схеманан сиэттэрэн биһиги өрөспүүбүлүкэтээҕи бырагыраама оҥоро сылдьабыт. Атыннык эттэххэ, үбүлээһин кээмэйин быһаарабыт уонна схемаҕа киирбит эбийиэктэр биирдиилээн тутуллалларыгар төһө үп ирдэнэрин ааҕабыт. Билигин биэс сылы хабар кытаанах коммунальнай тобохтору кытары үлэлэһии өрөспүүбүлүкэтээҕи бырагырааматын оҥоро сылдьабыт. Ол курдук, 2018-2022 сылларга бу бырагырааманы үлэлэтиэхпит. Бастакытынан, бөҕү хомуйуу тиһигин тэрийиэхтээхпит. Билиҥҥи туругунан биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр 7% эрэ муниципальнай тэриллиилэргэ бөҕү хомуйар тиһик үлэлиир. Атыннык этэххэ, билиҥҥитэ элбэх кыбартыыралардаах дьиэлэрдээх куораттарга эрэ маннык тиһик үлэлиир. Саха сирин территориятын улахан аҥарыгар бөҕү хомуйар уонна харайар кииннэммит тиһик суох. Онон бастакы сорукпутунан бөх оҥоһуллар сирин хабыахтаахпыт – контейнерга уонна да атын ньыманан мунньары тэрийэн, мунньуллубут бөҕү комплекснайдык харайыы эбийиэгэр (полигон комплексной переработки твердых отходов) тиэйэри ситиһиэхтээхпит. Хас биирдии нэһилиэнньэлээх пууннарга маннык эбийиэктэри тутуохтаахпыт, былаан быһыытынан 399 эбийиэк тутуллуохтаах.
— Ольга Иннокентьевна, бөҕү комплекснайдык дьаһайыы эбийиэгэ диэн хайдах өйдөнөрүй?
— Бу эбийиэктэргэ тиэйиллибит бөҕү, туһаҕа тахсыан сөбүнэн көрөн, араартаан наарданыллар. Былаан быһыытынан эбийиэккэ тиэйиллибит бөх 42% туһаҕа таһаарыллыахтаах. Манна киирсиэхтэрэ өстүөкүлэ, пластик, макулатура, мас уо.д.а. Оттон хаалбыт бөх полигоннарга көмүллүөхтээх. Онон туһаҕа тахсыан сөптөөх бөх нэһилиэнньэлээх пууннарга тутуллубут полигоннарга мунньуллуохтара. Сокуон быһыытынан маннык полигоннарга туһаҕа тахсар бөҕү 11 ый мунньуохха сөп. Бу мунньуллубут бөх онтон улуус киинигэр тиэйиллэр уонна бөх-сах станциятыгар мунньуллар. Ол онтон кииннэммит кластердарга тиэйиллиэхтээх. Кластердар Нерюнгрига, Мирнэйгэ, Дьокуускайга тутуллуохтара, онно бөҕү-саҕы туһаҕа таһаарар собуоттар тутуллуохтара.
— Бу сүдү сорук хаһан олоххо кириэҕэй?
— Биллэн турар, 1-2 сылынан бу сорук олоххо киирбэт. Бу 20-30 сыл устата тэриллэр үлэнэн буолар. Онон билигин бастакы түһүмэххэ киирсэн эрэбит, ол эбэтэр — бөҕү хомуйуу тиһигин тэрийиигэ.
Бу үлэ хас да хайысханан үбүлэниэхтээх. Биһиэхэ сотору кэминэн бу үлэни барытын сүрүннүүр регионнааҕы оператордар тэриллиэхтэрэ. Кытаанах коммунальнай тобохтору кытары үлэлэһэр регионнааҕы оператордар диэн юридическэй сирэйдэр, кинилэр биһиги министиэристибэбитин кытары сөбүлэһии түһэрсэннэр, бэйэлэрин зоналарыгар үлэлиэхтээхтэр. Саха сирин биэс зонаҕа араардыбыт. Киин зонаҕа Дьокуускай куорат, Жатай, Нам, Хаҥалас, Горнай улуустара киирэллэр. Соҕуруу зонаҕа – Алдан, Нерюнгри улуустара. Арҕаа зонаҕа – Мирнэй, Өлүөхүмэ, Ленскэй уонна Бүлүү бөлөх улуустара. Илиҥҥи киин зонаҕа – илин эҥэр улуустар. Илиҥҥи зонаҕа Томпо, Өймөкөөн, Уус Майа Кэбээйи улуустара киирсэллэр. Хотугу зонаҕа 13 хотугу уонна арктическай улуустар киириэхтэрэ.

Сэбиэскэй Сойуус саҕана учуонайдар Арассыыйаҕа 2000 сылга сыбаалка 400 тыһ. га сири ылар буолуоҕа, оттон 2050 сылга – 3 мөл. гектар сир сыбаалкаҕа анаммыт буолуоҕа диэн билгэлээбиттэр. Ол эрээри, кинилэр улаханнык сыыспыттар. Хайы сах, 2015 сыл көрдөрүүтүнэн көҥүллээх бөх тоҕор полигоҥҥа 4 мөл. гектар сир анаммыт эбит. Оттон сокуоннайа суох сыбаалкалар төһөлөөх сиринэн тайаан сыталларын туһунан этэ да барыллыбат. “Арассыыйаҕа цивилизацияҕа суол бөҕүнэн, тобохторунан тэлгэммит эбит”, — диэн экологтар этэллэр.

Регионааҕы оператордар куонкуруһунан талыллаллар. Кинилэр бөҕү хомуйуу, тиэйии, туһаҕа таһаарыы үлэтин оҥорорго эбээһинэстэнэллэрин туһунан СӨ одькх уонна энергетикаҕа министиэристибэтин кытары сөбүлэһии түһэрсэл­лэр. Бэйэтин өттүттэн министиэристибэ кинилэр үлэлэрин хонтуруоллуурга, сүрүннүүргэ эбэһээтилистибэлэнэр.
Бөҕү харайыы тиһигин иһинэн тутуллуохтаах эбийиэктэри регионнааҕы оператордар туттараллар. Тариф олохтонуоҕа. Билигин бөҕү тиэйиигэ төлөбүрү дьиэни көрүү-истии өҥөтүн быһыытынан ыла сылдьабыт. Реионнааҕы оператордар үлэлэрин саҕалаатахтарына, бөҕү таһыыга туспа тарифтаах саҥа коммунальнай өҥө баар буолуоҕа.
— Ольга Иннокентьевна, бөҕү туһаҕа таһаарар собуоту нэһилиэнньэ кэтэспитэ ыраатта.
— Собуот кыамтатыттан көрөн төһө үп баранара бил­лиэҕэ. Холобур, Дьокуускайга үлэлиэхтээх собуот тутуутугар 1,5 млрд солк. курдук үп ороскуоттанара сабаҕаланар. Эппитим курдук, үбү бастакы уочарат полигоннары, станциялары тутууга ыытабыт. Онтон биирдэ собуоту тутууга киирсэбит. Чааһынай инвестициялартан үбүлэниэҕэ. Судаарыстыбаннай чааһынай партнерство мэхэниисиминэн үлэ ыытыллыаҕа.

Сэбиэскэй Сойуус саҕана макулатураны, бытыылканы, тимири туттарар пууннар үлэлииллэрэ. Өссө 1950-с сыллартан сэбиэскэй учуонайдар бөҕү туһаҕа таһаарар туһунан толкуйга түспүттэр эбит. “Сэбиэскэй Сойууска бөҕү хаттаан туһаҕа таһаарар туһунан боппуруоһу көтөхпүттэрэ. 60-с сылларга Москваҕа, Нагатиноҕа бөҕү араартаан наардаталыыр улахан комплекстар үлэлээбиттэрэ. Бу технологияны Европа дойдулара атыылаһан ылбыттара уонна сайыннарбыттара”, — диэн Үрдүкү экономика оскуолатын энергетикаҕа уонна экономикаҕа институт директора Виктор Колесник киин сайтка суруйар.

Холобур, былырыын Дьокуускай дьаһалтата уонна “Якутскэкосети” ХЭУо икки ардыгар сөбүлэһии түһэрсиллибитэ. “Якутскэкосети” Бүлүү трагыгар полигон уонна бөҕү араартыыр станция тутарга соруктанар.
Онон инникитин бөҕү-саҕы туһаҕа таһаарыы уонна харайыы салаатыгар улахан үлэлэр күүтүллэллэр.
— Ольга Иннокентьевна, иһитиннэрииҥ иһин махтанабыт.

(Хаһыат кэлэр нүөмэригэр энергияны харыстыыр лаампалары, батарыайалары, аккумулятордары уонна да атын уртууттаах кутталлаах тэриллэри харайар анал сир Дьокуускайга баар дуо диэн ыйытыыга эппиэт көрдүөхпүт).