Тоҕо Анатолий Бурнашев оҕону иитиигэ ылыста?

Норуот хамсааһына: бастыҥнары батыс

 

Биллэр ырыаһыппыт Анатолий Бурнашев хаһыаппыт «Норуот хамсааһына: бастыҥнары батыс» диэн саҥа рубрикатын бастакы ыалдьыта, геройа буолбутун бэлиэтиибин.

Бу рубрикаҕа бэйэлэрин ыра санаа оҥосто сылдьыбыт идеяларын олоххо киллэрэннэр, төрөөбүт-үөскээбит өрөспүүбүлүкэлэрэ, улуустара, нэһилиэктэрэ үүнэрин-сайдарын, дьон-сэргэ олоҕо-дьаһаҕа тупсарын, чэпчиирин туһугар кылааттарын киллэрсэ сылдьар дьону сырдатыахпыт.

Ааҕааччым, Анатолий тоҕо бу рубрика геройа буолла диэн интэриэһиргиэххин сөп. Кини, бу иннинэ атын эйгэлээх киһи, оҕону, ыччаты иитиигэ-үөрэтиигэ, буолаары буолан, кыргыттары уонна уолаттары туспа тутан, гендернэй иитиигэ ылсан уонна  кэнэҕэскитин норуоттарын, төрөөбүт дойдуларын өрө тутар, анньар патриоттары, дьон дьонун бэлэмнээһиҥҥэ ылсан, айымньылаахтык үлэлии-хамсыы, бэйэтин кылаатын киллэрсэ сылдьара үгүстэри кэрэхсэппэт буолуоҕун табыллыбат дии саныыбын. Кэпсэтиибитигэр киириэҕиҥ.

 

Норуот бэйэтин барыһа

 

— Анатолий Аркадьевич, эйиэхэ оҕо иитиитигэр ылсар санаа хайдах быһыылаахтык кэлбитэй?

— Ыал буолан, оҕолонон баран, кыыспыт оҕо саадыгар барар сааһа тиийэн кэллэ. Оччолорго саҥа ыллаан эрэрим. Концерт, гастроль элбэх, кэлии-барыы. Оҕо саадыгар биэрээри гыммыппыт, уочарат бөҕө эбит. Чугас дьоммутуттан ыйыппыппыт, уочараппыт оҕобут оскуолаҕа барыытыгар биирдэ кэлэр дэһэллэрэ. Дьэ, ити кэнниттэн кэргэммин Светлананы кытта оҕо саадын аһар туһунан толкуйга түспүппүт.

Бэйэм урут-уруккуттан чахчы дьоҕурдаах оҕолору ырыаҕа үөрэтиэхпин баҕарарым. Мин маннык толкуйдаахпын, төһөнөн дьоҕурдаах оҕону талаанын эрдэттэн арыйаҕын, сайыннараҕын да, ол норуот бэйэтин барыһа буолар. Төһө да талааннаах буолларгын, барыта үчүгэй буолбат ээ. Төһөлөөх ситэ арыллыбатах, онтон олохторугар оннуларын булбатах дьон баар буолуохтарай?

Онтон олохпут-дьаһахпыт уларыйан киирэн барда, сахабытын сүтэриэх курдук буоллубут. Ол иһин лоп бааччы төрөөбүт тылларынан саҥарар, санааларын сайа этэр сахалыы эйгэни тэрийиэхпин баҕарбытым. Онно сорохтор кэтэх санааларыгар буолуо: «Ол барыта сахалыы буолар дуо?» — диэн ыйыталаһаллара. Оҕону иитиигэ түмүктэр 15-20 сылынан кэлэллэр. Өйбөр үчүгэй баҕайы сирэйдээх-харахтаах, таҥастаах-саптаах, хас да омук тылынан саҥарар, дьоһуннук тутта-хапта сылдьар эдэр дьону ойуулаан көрөбүн. Эппит тылларыгар турар, кыраҕа ымыттыбат, киэҥ көҕүстээх, ханна ыт үрэр да сэлэкэччийэ сылдьыбат, ойохтонон баран, онно-манна ойуоккалаабат, дьиэлээх-уоттаах, күрүөлээх-хаһаалаах, сарсыҥҥыга эрэллээх, сыаллаах-соруктаах эр дьон баар буолуохтарын наада. Төрөөбүт сиргэ-уокка, дойдуга дьиҥнээх хаһаайыттар. Кэлии дьон ол уолаттары көрөннөр, ыалдьыт буолалларын билиэхтээхтэр.

Күүскүнэн-уоххунан буолбакка, тутта-хапта сылдьаргынан, өйгүнэн-санааҕынан, билиигинэн-көрүүгүнэн,  күүстээх куккунан-сүргүнэн ытыктабылы, убаастабылы ылыахтааххын. Көрүнньүк буолбакка, итинник санааттан, кыһыйан-абаран туран, оҕо иитиитигэр ылсыбытым.

Ол курдук, 2012 сыллаахха оҕо саадын аспыппыт. Оҕо эйгэтэ олус ыраас, үчүгэй эйгэ эбит. Кырачаан киһи пластилин буоллаҕа дии, киһи хайдах баҕарар имитэн-хомутан тугу барытын оҥорон таһаарыан сөп. Иитиигэ ылсыбыппыттан олох кэмсиммэппин, сөбүлээтим. Бу эйгэҕэ күүскэ ылсан үлэлииһикпин диэн санааҕа кэллим. Лицензия ыллыбыт. Ыытар үлэбитин-хамнаспытын үөрэх министерствота уонна Дьокуускай куорат дьаһалтатын үөрэххэ управлениета өйүүллэр, күүс-көмө буолаллар. Саамай сүрүнэ, үлэбит оҥкулун төрөппүт өйдүөхтээх уонна өйөбүл буолуохтаах. Оччоҕо үлэбит биллэр түмүктэрдээх буолуоҕа. Оттон биһиги ыытар үлэбит итиннэ эмиэ эппиэттэһиэхтээҕин, барыта сокуон хараҕынан буолуохтааҕын билэбит, өйдүүбүт.

 

Сарсыардааҥҥы уонна киэһээҥҥи өй

 

— Онтон уолаттар оскуолаларын аһарга хайдах ылсыбыккыный?

— Оҕо саадыгар үлэбит оскуоланы аһыыга бэйэтэ тиэрдибитэ. Ааспыт сыллаахха эксперимент курдук 15 уолу ыламмыт, үөрэппиппит. Сунтаартан төрүттээх Александра Афанасьевна Семенова учууталлаабыта. Сүрдээх үчүгэйдик үлэлээбитэ. Ити эксперимеммит табыллан, бу дьыалаҕа олохтоохтук ылыстыбыт.

— Анатолий Аркадьевич, оскуоланы оҕо, төрөппүт хайдах ылыннылар?

— Оскуоланы оҕолор, төрөппүттэр ылыммыттарын, сөбүлээбиттэрин бэлиэтиибин. Биллэрин курдук, билигин оскуола үгүс өттө икки сменанан үлэлиир буолан, оҕолор 8 чаастан үөрэнэллэр. Төрөппүттэр уонна үөрэнээччилэр итиннэ ыарырҕаталлар эбит. Биһиги ыал бары эрдэһиппит. Онон ити кыһалҕаны билбэппит. Биир чаас араастаһыыта оҕоҕо уонна төрөппүккэ улахан оруоллаах эбит. Итини үөрэнээччи да, төрөппүт да наһаа сөбүлээтилэр. Маҥнайгы кылаас оҕолоро сарсыарда 9-тан киэһэ 16 чааска диэри үөрэнэллэр, дьарыктаналлар. Оттон иккис кылаастар киэһэ 18 чааска диэри. Аны оҕолору уонна үлэһиттэри дьиэлэригэр массыынанан таһабыт. Биһиги курдук тыйыс айылҕалаах дойдуга итинник өҥө баара олус сөптөөх уонна үчүгэй дии санаатым.

Оскуолабытыгар үөрэнээч­чилэргэ көстүүмнэрин, рюкзактарын, үөрэнэр тээбириннэрин, кинигэлэрин биэрбиппит, хааччыйбыппыт. Барыта биир буолан, биһиэхэ ким да миэнэ үчүгэй, эйиэнэ куһаҕан диэн күрэс суох. Онон үөрэхтэн атыҥҥа аралдьыйбаттар. Маны таһынан төрөппүт эбии ону-маны уган ыытарын бопсобут.

Оҕоҕо, үлэһиттэргэ уонна төрөппүттэргэ «бу биһиги оскуолабыт» диэн өйдөбүл дириҥник киириэхтээх. Оҕо саадын, оскуола ис-тас кыһалҕаларыгар, барытыгар кыттыыны ылыахтаахтар. Оччоҕо эрэ үлэ түмүктээх, тахсыылаах буолуоҕа.

— Оскуолаҕа оҕолор үөрэнэл­лэр эрэ дуу эбэтэр эбии тугунан эмэ дьарыктаналлар дуу?

— Оҕолор үөрэнэллэрин таһынан эбии ушунан, дуобатынан дьарыктаналлар. Ушуга уолаттары Василий Самсонов үөрэтэр. Оҕо эрдэхпиттэн ыллыыр буоламмын, сөптөөхтүк тыыныы киһиэхэ тыын суолталааҕын билэбин. Ол иһин ушуга болҕомтобун уурбутум.

Ушуну таһынан оҕолор дуобакка дьарыктаналлар. Уолаттары гроссмейстер Гаврил Колесов дьарыктыыр. Итилэри таһынан оҕолору бассейҥҥа сырытыннарабыт. Аны эр киһи култууралаах, духуобунай эйгэҕэ сыстаҕас буолуохтаах. Ыраата барбакка, манна биһиги салайааччыларбытын Михаил Николаевы, Александр Жиркову, Егор Борисовы, Ил Түмэн эр дьон депутаттарын барыларын да киһи холобурга аҕалыан сөптөөх. Бары хайдах курдук духуобунай өйдөөхтөрүй-санаалаахтарый. Ол иһин үөрэнээччилэрбит хас нэдиэлэ ахсын театрга сылдьаллар. Итилэри таһынан оскуола оҕолоругар араас дьарык элбэх.

Дьиэҕэ үлэни толоруу, төрөп­пүккэ да, үөрэнээччигэ да биир улахан кыһалҕанан буоларын билэбин. Манна тус бэйэм маннык бириинсиптээхпин. Оҕо оскуола аанын аһан киирдэҕинэ, үөрэҕинэн, өй-санаа, эт-хаан өттүнэн сайыннарыынан дьарыктаныахтаах. Оттон оскуола аанын сабан, дьиэтигэр киирдэ эрэ, итини барытын умнуохтаах. Оҕо киэһэ кэлэн, дьиэ кэргэнин кытта алтыһыахтаах, кэпсэтиэхтээх, санаа атастаһыахтаах. Сарсыардатын ити кыаллыбат. Сарсыардааҥҥы уонна киэһээҥҥи өй диэн олох атын-атын.

 

Японияҕа, Казахстаҥҥа үлэни билсэ

 

— Анатолий Аркадьевич, кадр боппуруоһун кылгастык били­һиннэриэҥ дуо?

— Билигин оскуолабытыгар учууталлар – бары эр дьон. Маҥнайгы кылааска Дьокуускайдааҕы 14 №-дээх оскуолаҕа өр сылларга үлэлээбит Бүлүүттэн төрүттээх Владимир Владимирович Тимофеев, иккис кылаастарга Чурапчыттан төрүттээх Василий Николаевич Макаров диэн эдэр киһи, үһүстэргэ Ньурбаттан төрүттээх, сүүрбэттэн тахса сыл педагогическай ыстаастаах Юрий Юрьевич Түүлээхэп уолаттары үөрэтэллэр.

— Оҕолору сайыннарыыга өссө туох үлэ барарый?

— Уолаттар маҥнайгы кылаастан саҕалаан английскай тылы үөрэтэллэр. Итиннэ Изабелла Михайловна Копырина диэн сүрдээх үчүгэй учууталлаахпыт. Эһиилгиттэн оскуолабар английскай тыл эйгэтин киллэриэхпин баҕарабын. Маҥнайгы кылаастан саҕалаан ити тылга хас да чааһы биэрэн үлэлиэхтээхпит. Үлэһиттэр бары, учууталлартан саҕалаан ас тарҕатааччыга, муоста сууйааччыга, суоппардарга тиийэ эмиэ английскай тылы үөрэтэн эрэллэр. Биир хамаанда буоллахпыт.

Соторутааҕыта оҕо саадпыт иитээччилэрин, сэбиэдиссэйин уонна учууталлары, сэттэ киһини Казахстаҥҥа уопут атастаһыннара  ыыта сырыттыбыт. Алма-Атаҕа гендернэй, уолаттары иитиинэн дьарыктанар оскуолалары, оҕо саадтарын көрдүлэр, үлэлэрин-хамнастарын билистилэр. Казахтар үлэлэриттэн сөҕөн-махтайан дойдуларыгар эргилиннилэр. Кэлээт да, билбиттэрин-көрбүттэрин олоххо киллэрэн барбыттарыттан астынабын.

Икки сыллааҕыта Японияҕа сылдьаммыт, оскуолалар ыытар үлэлэрин-хамнастарын кытта билсибиппит. Маны таһынан тус бэйэм тас дойдуларга тахса-тахсабын оскуолалар, оҕо саадтар үлэлэрин кэтээн көрөбүн. Биллэн турар, атын омуктар үчүгэй уопуттарын тэҥэ, дьиҥ сахалыы эйгэбитигэр киириэхпитин наада. Оҕону айылҕаны кытта ситимнээн, манна олоҕуран иитиэхтээхпит-үөрэтиэхтээхпит. Манныктан киһи киһитэ үүнэн тахсар.

— Анатолий Аркадьевич, Казахстаҥҥа оҕо иитиитигэр ордук тугу бэлиэтии көрдүгүт?

— Оҕо саадыгар кырачааннар бары английскайдыы холкутук кэпсэтэллэриттэн сөхтүбүт. Нууччалыы эмиэ үчүгэйдик саҥараллар. Төрөөбүт тылларынан казахтыы олох ыраастык саҥараллар, билэллэр. Миигин казахха бары майгыннаталлар. Уулуссаҕа нууччалыы саҥардахпына, казах эрээри тоҕо төрөөбүт тылгынан саҥарбаккын диэн дьиҥнээхтии кыыһыраллар. Кинилэргэ ийэ тылы өрө тутуу эйгэтэ үөскээбит, баар эбит.

Уолаттар лицейдэрэ эмиэ олус диэн ситиһиилээхтик үлэлии-хамсыы олорорун бэлиэтии көрдүбүт. Үлэлэрин ис хоһооно барыта эр дьоҥҥо сыһыаннаах. Кинилэр да өр кэм устата толкуйдаан, ырытан көрөн, итинник суолга-иискэ үктэннэхтэрэ.

 

Күнтэгил, Аламай, Сахат

 

— Оҕо саадкыт уонна оскуолаҕыт ааттарын ким толкуйдаабытай?

— Дьыаланы ылсар, тэрийэр буоллахха, олохтоохтук ылсыахха наада дии саныыбын. Ол иһин тэрилтэлэрбитигэр оҕолорбут ааттарын биэриэххэ наада диэн толкуйга кэлбитим. Өрө тардар буоллахха, оҕолорбут ааттарын өрө тардыахха, киртитэр буоллахпытына, оҕолорбут ааттарын киртитиэххэ диэн. Онон уолаттар оҕо саадтарыгар улахан уолбут Күнтэгил, кыргыттар киэннэригэр кыра кыыспыт Аламай, оттон оскуолабытыгар кыра уолбут Сахат ааттарын биэрбиппит. Инньэ гынан биһиэхэ үлэбитигэр эппиэтинэспит хас эмэ төгүл үрдээтэ.

Итиччэ улахан дьыалаҕа ылсан баран, мантан атыннык сыһыан­наһыа суохтаахпыт. Ол иһин билигин сүүс бырыһыан буолбакка, сүүс сүүрбэ бырыһыан сүүрэ-көтө, үлэлии-хамсыы сылдьабын.   

 

Өбүгэлэрбит билиилэрин илдьэ сылдьан

 

— Анатолий Аркадьевич, үлэлээн көрөн баран, иитии-үөрэтии үлэтигэр ордук ханнык боппуруоска болҕомтону күүскэ уурар наада эбитий дии санаатыгыт?

— Атын норуоттары, омуктары кытта тэҥҥэ туруохпутун эбэтэр чорбойуохпутун баҕарар буоллахпытына, өбүгэлэрбит ситимнээн кэлбит билиилэрин-көрүүлэрин төһө кыалларынан илдьэ сылдьан, оҕолорбутугар, ыччаппытыгар биэ­риэхтээхпит, бэрсиэхтээхпит. Түҥ былыргы туттуллар тыллартан, олоҥхоттон, өбүгэлэрбит дьарыктарыттан, үгэстэриттэн саҕалаан. Оччоҕо оҕо силиһэ-мутуга дириҥиир, өбүгэлэриттэн көмүскэллээх, хаххалаах буолар.

Холобурга аҕаллахха, алааска үөр сылгы турар буолуо. Уолаттар ол сылгылар дьүһүннэрин барытын эндэппэккэ билиэхтээхтэр. Хара эһэ, көннөрү хараттан туох атыннааҕын билиэхтээхтэр. Хайа баҕарар сиргэ-уокка тиийэннэр, чэйдэрин, күөстэрин өрүнэр дьон буолуохтарын наада. Хайдах баҕарар эйгэҕэ кэлэллэр да, онно сөп түбэһэр эр дьону такайан таһаарыахтаахпыт.

Сайынын уолаттарга туспа бырагыраамалаах лааҕыр тэрийиэхпин баҕарабын. Кыра-кыралаан тиһэммин бырагыраамабын суруйа сылдьабын.

Оҕону иитии-үөрэтии олус улахан суолталаах. Ити хайысхаҕа сөптөөх үлэни ыыттахха, саха ханнык да норуоттан итэҕэһэ суоҕун бэлиэтиибин.

Маны таһынан бу олоххо саамай дьайыылаах күүһүнэн Таптал буолар. Таптала суох туох да оҥоһуллубат. Киһи тапталы сайыннарар уонна Таҥара эйиэхэ көҥүл биэрэр буоллаҕына, эйиэхэ дойдуга, норуокка, айылҕаҕа, төрөөбүт тылга истиҥ иэйиилээх тапталлар кэлэллэр. Таҥара тапталынан эрэ сыдьаайар, атына суох быһыылаах. Наһаа интэриэһинэй.

 

Бу сурунаал баар буолуохтаах

 

— Иитии-үөрэтии хайысхатыгар инникитин өссө туох былааннааххытый?

— Кыргыттарга эмиэ туспа оскуола аһан үлэлэтиэхпитин баҕарабыт. Эрдэттэн кыыс, эдьиий, ийэ эйгэтигэр киллэрэн иитиэхтээхпит. Булду-алды хайдах тутан-хабан астыырга, собону үөстүүргэ, идэһэ иһин ырытарга эрдэттэн үөрэтиэхтээхпит. Ыал ийэтэ, эбэтэ буолар – дьол, оннук олохтоох буоллаххытына, норуот кэскилэ кэҥиир диэн кыргыттары уһуйуохтаахпыт.

«Күнтэгил» диэн ааттаах оҕону иитиигэ сыһыаннаах сурунаал таһаарыахпын баҕарабын. Төрөппүккэ сыһыаннаах. Олоххо ситиһиилээх дьоммутун төрөп­пүттэрэ хайдах ииппит холобурдарын сырдатыахпын баҕарабын. Холобур, Мандар Ууһу дьоно хайдах ииппиттэрин билбэппит дии. Төрөппүттэргэ олус туһалаах сурунаал буолуо этэ дии саныыбын. Иитии улаханы быһаарар. Норуот сүмэлэрэ, сүөгэйдэрэ туохха эрэ иитиллэн, такайыллан таҕыстахтара дии. Саха омук оҕону иитиитин ырытан, үөрэтэн көрүөхпүн баҕарабын. Итинтэн норуот педагогикатын уопсай сүнньэ тахсан кэлиэ этэ.  Бу сурунаал хайаан да баар буолуохтаах, тахсыахтаах.

Тус бэйэм итинник айдарыылаах, норуоттарын туһугар сүрэхтэринэн-быардарынан ыалдьар Гурий Турантаев – Бороҕон оҕонньор, Мандар Уус курдук дьоммутуттан элбэҕи ылбыппын, билбиппин-көрбүппүн билинэбин. Кэлиҥҥи кэмҥэ улахан айылҕалаах, талааннаах, төрөөбүт норуотун, дойдутун туһугар ис сүрэҕиттэн ыалдьар, эр дьону өрө таһаарар биир өйдөөх-санаалаах, эдьиий туттар Тааттаттан төрүттээх Наталия Дмитриевна Ивановалыын бииргэ алтыһан, киниттэн элбэххэ уһуйуллан, үлэлии сылдьарбын бэлиэтиибин.  Дьиҥнээх айылҕа үөрэҕин илдьэ сылдьааччылар кинилэр буолаллар. Бу дьон хаһан да сыыспаттар.

 

Телевизортан аккаастаныы

 

— Эһиги ыаллар телевизоры көрөртөн аккаастаммыккытын билэбит. Тоҕо итинник бы­һаарыныыны ылбыккытый?

— Оннук. Күөх экраны көрбөтөхпүт уонча сыл буолла. Арай биирдэ көрбүтүм, кыыһым оҕо курдук оонньообот буолан хаалбыт эбит. Дьиэбит иһэ оҕо суоҕун курдук уу чуумпу. Ойоҕоһуттан кэтээн көрдүм. Аһыырын умнан да туран, күнү супту да телевизор иннигэр олоруон сөп эбит. Сороҕор күөх экраны көрө олорон, охтон утуйан хаалбыт буолар. Мин оҕом эрэ буолбакка, ыал оҕото барыта оннук буолуохтаах. Итинник гынан төрөөбүт тылларыттан сыыйа-баайа тэйэллэр. Хайдах гыныахтарай, телевизор иитэр буоллаҕа дии.

Онтон кыыспыт телевизоры араарбыппыт кэнниттэн, дьэ, оҕо курдук оонньуур буолла. Дьиэбит иһигэр кырачаан киһи саҥата-иҥэтэ баар буолла.

Билигин улахан кыыспыт сэттискэ үөрэнэр. Гаджеттардаах. Ол эрээри онно үлүһүйэн барбат эбит.

— Оҕолоргут эһигини «ийээ», «аҕаа» диэн ыҥыраллар дуо?

— Оннук. Оҕолорбут бэһиэн “ийэ”, “аҕа” дииллэр. Бастакы оҕону хайдах иитэҕин да, атыттар эмиэ оннук бараллар.

 

Талааннаах дьону өрө тутуохтаахпыт

 

— Анатолий Аркадьевич, кэпсэтиибитин иитии тиэмэтиттэн атыҥҥа көһөрүөххэ. Биһиги норуот туох үтүө өрүтүн, хаачыстыбатын бэлиэтиэҥ этэй?

— Саха – талааннаах норуот. Уон саханы кэчигирэтэн туруордахха, онуон дьоҕурдаах буолуохтарын сөп. Ити чахчы. Ким эрэ хоһоон суруйуоҕа, ким эрэ уруһуйдуоҕа, ким эрэ уһаныаҕа, ким эрэ ыллыаҕа, ким эрэ үҥкүүлүөҕэ, ким эрэ спортсмен буолуоҕа. Саха омук өлбөт-сүппэт анала манна сытар.

Бары эйгэҕэ, политикаҕа, экономикаҕа, култуураҕа, искусс­твоҕа, спортка, литератураҕа, суруналыыстыкаҕа, о.д.а. дурда-хахха буолар, талааннаах, бас-көс дьонноохпут. Кинилэри өрө тутуохтаахпыт, өйүөхтээхпит. Оҕо, ыччат кинилэр суолларын батыһарыгар судаарыстыбаннай политиканы ыытыахха баара.

 

Салайааччыларбытын кириэтээн бүтүөххэ

 

— Оттон итэҕэс өрүппүт туохха сытарый?

— Манна баары баарынан этэбин. Мин мэлдьи аһаҕастык сылдьарбын сөбүлүүбүн. Салайааччыларбытын, бас-көс дьоммутун кириэтээн бүтүөхпүтүн наада. Бэйэбитин буолбакка, оҕолорбутун санаан, уһуну-киэҥи санаан тураммыт тохтуохтаахпыт. Бу тиэмэни быаны быһар курдук, соспокко-сыспакка, тохтотон кэбиһиэхтээхпит.

Салайааччыларбытын, тойотторбутун үөҕэр, соролуур буоллахпытына, кинилэринэн күммүтүн таһаарар, киллэрэр буоллахпытына, биһиги хаһан да сайдар кэскилбит суох. Ол чуолкай. Итини чопчу өйдүөхтээхпит.

Дьоннорун-сэргэлэрин, дойдуларын туһугар доруобуйаларын харыстаабакка, үлэлииллэрин билэбин. Баҕар, тойотторго бэрт буолан, итинник этэр диэххитин сөп. Сыыһаҕыт. Мин кимҥэ да, хаһан да албыннаспаппын да, илин-кэлин түспэппин да, көрдөспөппүн да. Оҕолорбун эмиэ кыанар буоллаххытына, улахан дьонтон ону-маны көрдөһүмэҥ диэн иитэбин. Бэйэҕит толкуйдааҥ, оҥоро сатааҥ, дакаастааҥ диэн үөрэтэбин. Ол кэнниттэн, сөптөөх хайысханан баран эрэр буоллаххына, өйөбүл бэйэтэ кэлиэҕэ.

Сахабыт сирэ барахсан дириҥ өйдөөх-санаалаах дьонунан биһигини тутахсыппатаҕа. Бэйэтин кэмигэр сөптөөх личностар төрөөн-үөскээн тахсаллар. Айсен Сергеевич Николаев билигин оруобуна бириэмэтигэр кэлбит киһи, салайааччы буолар. Айылҕа бэйэтэ айан, чочуйан таһаарбыт лидерэ буоларын бэлиэтиибин.  Маннык бас-көс лидер дьоммутун өйүөхпүтүн наадалаах. Итинник чаҕылхай уолаттар сыл ахсын кэлиэхтэрэ, баар буолуохтара суоҕа. Маны бары өйдүөхпүтүн наада. Салалтаны ытыктыырга оҕолорбутун иитиэхтээхпит. Оччоҕуна эрэ сайдар турукка кэлиэхпит. Тойотторбутун тэпсэ, киргэ-хоххо сыбыы, сиилии-одуулуу сылдьаммыт, хаһан да үүнэр суолга үктэниэхпит суоҕа.

Маны таһынан, кистэл буолбатах, биһиги норуот дэбдэҥ соҕуспут. Тугу эмэ кыраны ситистэхпитинэ, оҥордохпутуна, киһиргии охсобут, бырааһынньык тэрийэбит. Мантан босхолонуох тустаахпыт.

— Анатолий Аркадьевич, эн салайар үлэҕэ, поли­тикаҕа киирэриҥ буоллар, ситиһиилэниэҥ этэ дии саныыбын…

— Урукку өттүгэр араас толкуйдар, санаалар киирэллэр этэ. Араас дуоһунастарга уонна быыбардарга кытын диэн элбэх этиилэр киирэ сылдьыбыттара. Ити этиилэри ылымматаҕым. Билигин оҕо иитиитигэр бэйэм суолбун-ииспин буллум. Мантан харыс да сири хамсаабаппын. Бу үлэнэн дьарыктанар быабар этиилэртэн аккаастаммыт буолуохпун сөп.

 

Баай, сис дьоммутун үйэтиттэхпитинэ эрэ

 

— Кэпсэтиибитигэр үп-харчы, экономика боппуруоһун эмиэ таарыйыахха. Эн тустаах боппуруоска туох тус санаалааххыный?

— Билиҥҥи кэмҥэ сыаллаах-соруктаах дьоммут аҕыйахтар. Сыаллаах-соруктаах киһи олоҕо туруктаах, үптээх-харчылаах буолар. Оттон сыала суохтар, этэргэ дылы, ускул-тэскил сылдьаллар. Куруук тииммэт-түгэммэт буолаллар. Кэргэннэриттэн арахсаллара эмиэ үгүс. Оттон чопчу сыал-сорук туруорунан баран, ону тутустулар даҕаны, олохторо-дьаһахтара бэйэлэрэ да билбэттэринэн дьаарыстанан киирэн барыаҕа.

Нолуок үрдээбититтэн дуу, ким үлэтэ суох сылдьарыттан дуу үп-харчы кэлиитэ тутулуга суох. Дьон сыала суох сылдьыытыттан тииммэт-түгэммэт олох кэлэр.

Билигин харчы үйэтэ кэллэ. Үбэ суох киһи тугу да гынар, арыллар кыаҕа суох. Дьон үптэниэн-харчыланыан наада. Улахан харчы тыынын уйар ыччаты бэлэмнээн таһаарыахтаахпыт. Үбү-харчыны дьаһайар туспа күүс баар дии саныыбын. Онон ортотунан көрөн сылдьыахха наада.

Кэлиҥҥи кэмҥэ, биллэрин курдук, судаарыстыбаннай деятеллэрбит ааттарын тилиннэриигэ, үйэтитиигэ сүрдээх күүстээх үлэ барда. Оттон көмүс көлөһүннэрин тоҕон, туруктаахтык, баайдык олорбут сис дьоммут ааттарын үйэтитэ иликпит. Кинилэргэ анаан Дьокуускайбытыгар аллея баар буолуон баҕарабын. Бастакы гильдиялаах атыыһыттартан саҕалаан. Манньыаттаах уола сундуугун үрдүгэр нөрүйэн олорорун, Кырбаһааҥкын атыыһыт ууччахтарыгар түүлээҕин тиэйэн аҕалан турарын, бары туралларын бу баар курдук харахпар ойуулаан көрөбүн. Дьиҥнээх үлэни үлэлээбит дьон кинилэр буолаллар. Норуоттарын үүнүүтүгэр-сайдыытыгар  киллэрбит кылааттара эмиэ сүҥкэнин бэлиэтиибин. Саха үп-харчы тыынын уйарын кинилэр холобурдарыттан көрүөххэ сөптөөх. Сис дьоммут ааттарын тилиннэрдэххэ, үйэтиттэххэ, үлэлэрэ-хамнастара төттөрү тыыннанан кэлиэ этэ дии саныыбын. Өбүгэ өрө анньар күүһэ улахан. Кыахтаах, баай өбүгэлэрбит үп-харчы боппуруоһугар өрө анньар күүһүнэн буолуох этилэр.

Маны таһынан урукку баайдар сылгыны баайынан аахпаттара. Хороҕор муостааҕы эрэ баай курдук көрөллөрө. Холобур, 300 сылгылаах, 50 сүөһүлээх олорон, сүөһүлэрин эрэ туһунан этэллэрэ. Ити эмиэ иһэ истээх. Мөлтөх дьыл кэллэ эрэ, сылгын биир сыл иһинэн эстэр. Билигин дьоммут хотонтон куотаннар, бары сылгы иитиитигэр көһөн эрэллэр. Итини сыыһанан ааҕабын. Маны таһынан сүөһүнү иитиигэ, сылгыга курдук, судаарыстыбаттан өйөбүл баар буолуохтаах.

 

Моруостан Эһээ дьылга

 

— Күүтүүлээх бырааһын­ньыкпыт Саҥа дьыл бу тиийэн кэллэ. Онон ити тиэмэни хайаан да таарыйабыт…

— Оҕо эрдэхпиттэн өйбөр-санаабар икки бырааһынньык эрэ баар. Ыһыах уонна Саҥа дьыл. Сэбиэскэй кэми хапсыбыт көлүөнэ дьон буоллахпыт. Билигин дьон уларыйбытын аанньа, оччолорго киһи барыта үөрэн-көтөн хайдахтаах курдук истиҥ бырааһынньыктар буолалларай? Саҥа дьыл сылы түмүктүүр бырааһынньык буолан, биир ураты суолтата онно сытар.

Дьиҥэ, олох диэн уларыйыы буоллаҕа. Ону баарынан ылыныахтаахпыт. Сахатыйабыт диир буоллахпытына, Моруос оҕонньортон Эһээ дьылга дуу, Чысхааҥҥа дуу көһүөххэ баара. Оҕолорбор кинини эҕэрдэлэтэ аҕала сатыыбын.

Биллэн турар, Моруос оҕонньор, Санта Клаус бааллара үчүгэй. Ол эрэн биһиги бэйэбит эмиэ туохтаах эмэлээх буолуохтаахпыт. Омукпут уратытын көрдөрөр. Үөрэҕим тэрилтэлэригэр итини сыыйа-баайа киллэриэм. Манна болҕомто ууруллара буоллар дии саныыбын.

Аны саха «бачча саастаахпын» диэн этэр. «Кыһыннаахпын дуу, күһүннээхпин дуу, сайыннаахпын дуу» диэбэт ээ. Чопчу «саас» диир. Оттон ытык кырдьаҕастар «бачча хаары санныбар ууллардым» дииллэр. Хаар саас ууллар. Онон барыта сааска тиийэн түмүллэр. Сахалар Саҥа дьыллара ыам ыйыттан саҕаланара. Өбүгэлэрбит сылга 12 буолбакка, 13 ыйдаахтара. Бэһинньи диэн ый баара. Сылга баар 365 күнү 13 ыйга түҥэттэххэ, барыта орун-оннугар түһэр. Ыам ыйыгар балыгыҥ ыыр, от ыйыгар оккун оттуугун, кулун тутарга биэлэриҥ төрүүллэр, муус устарга Эбэлэр муустара усталлар. Оттон билигин сүүрбэччэ хонугунан хойутаан иһэр.

Саҥа дьыл кэрэ, оҕоҕо ордук сыһыаннаах бырааһынньык. Оҕо мэлдьи сырдыгы, ырааһы, кэрэни, дьиктини күүтэр. Кырачаан киһи, этэргэ дылы, компьютерын памята ып-ыраас буоллаҕа. Төһөнөн куһаҕан иһитиннэрии элбэх да, куһаҕан барыта сыстар. Оттон үчүгэйи төһөнөн элбэҕи угаҕын да, үтүө өрүттэр сысталлар. Киһи мэйиитин тоҕо эрэ, лизун оонньуурга холуубун. Туох барыта сыстар оонньуура, сыһыаран-сыһыаран баран, кэлин туох да сыстыбат буолан хаалар. Мэйии эмиэ ол кэриэтэ. Үчүгэйи сыһыардахха, кэлин куһаҕан сыстыбат буолан хаалар. Онон үүнэр 2019 сыл үтүө өрүтэ элбэх буолуохтун, сыаллаах-соруктаах дьоммут үксүү турдуннар.

— Анатолий Аркадьевич, кэпсээниҥ иһин махтанабын.

 

Кэпсэттэ Людмила НОГОВИЦЫНА.