Уос номоҕор киирбит Макар Яковлев

Экономикабыт сайдар суола биир эрэ

— Макар Макарович, өрөспүүбүлүкэ суверенитеты ылына сылдьыбыта туох туһаны аҕалла уонна суверенитеппытын сүтэрбиппит төһө охсуулааҕый дии саныыгыный?
— Биһиги өрөспүүбүлүкэбит Сэбиэскэй Союз ыһыллар быы­һык, көҥүл кэмигэр сөп түбэһиннэрэн, дойду иннинэ олус үчүгэй Төрүт Сокуону, суверенитет туһунан Декларацияны ылыммыта. Ити кыайыыбыт этэ.
Владимир Путин дойду Президенэ буолуоҕуттан ылата, регион сокуоннарын феде­ральнай сокуоннарга сөп түбэһиннэрэр политиканы ыыппыта. Федеральнай уокуруктар үөскээ­биттэрэ, дойдуга биир сокуоннас принцибэ баар буолла.
Билигин өрөспүүбүлүкэбит суверенитета суох буолла диэн үгүстэр этэллэр. Итиннэ мин маннык хоруйдуохпун баҕарабын. Дойду регионнара, өрөспүүбүлүкэлэр бары суверенитеттаах буоллахтарына, федерация буолбакка, конфедерация буоларбытыгар тиийэбит. Оттон дойду конфедеративнай буолар хайдах да кыаҕа суох. Онон суверенитет соҕотох Российскай Федерацияҕа эрэ баар.
Дьыала суверенитекка буолбатах. Федеральнай киин өрөспүүбүлүкэбит экономическай сайдыытыгар боломуочуйалары, көҥүлү биэриитэ суверенитет өйдөбүлүгэр чугаһыан сөптөөх. Билигин итинник сайдарбытыгар региоҥҥа толору кыаҕы биэрдилэр. Холобурга аҕалар эбит буоллахха, сэбиэскэй кэмҥэ Саха сирэ тас экономическай сыһыаннаһыыларга тахсар кыаҕа суоҕа. Оттон күн бүгүн өрөспүүбүлүкэбит 50-тан тахса дойдуну кытта экономическай сибээһи тутуһан үлэлии олорор.
Суверенитет диэн былаас бэйэни салайыныытын чыпчаала, атын судаарыстыбалартан тутулуга суох сайдыыта буолар. Билигин глобализация кэмигэр толору суверенитеттаах дойду диэн суоҕун кэриэтэ. Арай АХШ уонна Кытай эрэ бэйэлэрин бэйэлэрэ дьаһанан олороллор.

Оттон Российскай Федерация олоҕо-дьаһаҕа доллартан улахан тутулуктаах. Онон Норуоттар икки ардыларынааҕы валюта фондатын уонна Бүтүн аан дойдутааҕы бааны кытта сайдыыбыт ыкса ситимнээх.
Билигин Россия баран иһэр экономическай курсун сыыһанан ааҕабын. Үгүс политиктар толкуйдуулларынан, итинник курсу тутустахпытына, үчүгэйгэ тиийиэхпит суоҕа. Либерализмҥа бардыбыт. Буржуазия феодальнай тутулу кытта охсуһуутугар илдьэ сылдьыбыт былааҕа буолар. Либерализмынан монархияны суулларарга туһаммыттара. Итиннэ Адам Смит диэн теоретик баара. Кини экономикаҕа «ырыынак» диэн өйдөбүлү киллэрбитэ. 1924 сыллаахха оччотооҕу экономистар ити сыыһатын өйдөөбүттэрэ. «Ырыынак» диэн тыл өссө «экономика» диэн термин үөскүөн иннинэ баар эбит. Кини «баһаар» диэн тылы кытта дьүөрэлии эбит.
Кэлин экономика диэн тылга ырыынак диэн тылы эбэн биэрбиттэрэ. «Рыночная экономика» диэн өйдөбүл үөскээбитэ. Ол аата судаарыстыбаттан тутулуга суох көҥүл экономика баар буолла. Итини куоһур туттаннар, эппиккэ дылы, ким тугу айбыта-туппута көҥүлэ. Билигин саамай улахан дохуоттаах киһи намыһах дохуоттаах киһиттэн араастаһыыта 40 төгүл буолар. Аан дойду үрдүнэн итинник суох.
1990 сыллаахха Америка сүүрбэ сүрүннүүр экономиһа уонна үс Нобелевскай бириэмийэ лауреата Михаил Горбачевка уонна Борис Ельциҥҥэ «эһиги усулуобуйаҕытыгар сир уопсастыбаннай баай буолуохтаах, атыыланыа суохтаах, сир баайа, авиация, транспорт, о.д.а. стратегическай хайысхалар судаарыстыбаннай секторга баар буолуохтаахтар» диэн суруйбуттар. Ону биһиги дьоммут ылымматахтар. Тоҕо диэтэргин, 90 сааһын туолан баран, үс сыллааҕыта күн сириттэн күрэммит Милтон Фридман диэн улахан учуонай-экономист үөрэнээччилэрэ, кини үөрэҕин олоххо киллэрэннэр, уонча дойдуну моҥкуруукка ыыппыттара. Аан дойдутааҕы бааны уонна Норуоттар икки ардыларынааҕы валюта фондатын бас билбиттэрэ. Олор аан дойдуну баһылаан-көһүлээн олороллор.
90-с сыллардаахха Россияҕа Фридман теориятын олоххо киллэрээччилэр кэлбиттэрэ. Кинилэр истэригэр контрразведка дьонноро бааллара. Ол киһи теориятын быһыытынан, туох баар судаарыстыба бас билиитин суох оҥоруохтааххын, приватизациялаан атыылыахтааххын, уопсай норуот дьадайыытын таһаарыахтааххын, үөрэхтээһини аччатыахтааххын. Ол иһин Сэбиэскэй Союз баайын-дуолун ыһан, этэргэ дылы, күн-ый ыһыаҕа оҥостубуттара. Кинилэр социальнай чэпчэтиилэри суох оҥоро сатаабыттара кыаллыбатаҕа. Оттон Россияҕа үрдүк үөрэхтээх дьоно 10% эрэ. Саха сиригэр ити сыыппара 40% тэҥнэһэр. Кылгас кэм иһигэр 200-кэ долларынан миллиардер баар буолла. Кинилэр бу экономическай кириисис кэмигэр үптэрин-харчыларын норуоту кытта үллэстиэхтээхтэр. Нолуокка прогрессивнай шкала диэн киириэхтээх.
Дойдубут экономикатын сайдар суола биир эрэ. Ол — былааннаах экономика. Стратегическай хайысхалар: сиртэн хостонор баай, авиация, транспорт, о.д.а. бары судаарыстыба бас билиитигэр киириэхтээхтэр. Оннооҕор дьиэ кэргэн дохуотун, ороскуотун былаанныыр.

Маҥнайгы Президент туһунан кылгастык

— Өрөспүүбүлүкэ бастакы Президенин Михаил Николаевы кытта өр сылларга бииргэ үлэлээбитиҥ. Кинини норуота убаастыыр, таптыыр. Дьон-сэргэ итинник күүстээх ытыктабыла Михаил Ефимовичка хайдах кэллэ дии саныыгыный?
— Маҥнайгы Президеммит Михаил Николаев — улахан таһымнаах политик. Кинини түүн да, күнүс да ойутан туруор, өрөспүүбүлүкэм хайдах быһыылаахтык салгыы сайдыан сөптөөҕүй диэн толкуйдаах салайааччы этэ. Норуотун ытыктабылын, тапталын ылыытын кистэлэҥэ итиннэ сытар.

Мин элбэх чунуобунньугу кытта үлэлээбитим эрээри, итинник толкуйдаах киһини көрсө иликпин. Михаил Ефимович чунуобунньуктарга кытаанах ирдэбиллээҕэ. Оттон нэһилиэнньэҕэ киһилии үтүө сыһыаннааҕа. Наһаа үлэһит, киэҥ көҕүстээх. Хамаандата таһыччы күүстээҕэ. Оннооҕор ону федераллар билинэллэрэ.
Өссө биир болдьоххо хаалан өрөспүүбүлүкэни өссө сайыннарыах этэ. Уонна солбугун бэлэмниэхтээҕэ.

Политикаҕа суолу тэлии

— Макар Макарович, эн следователинэн да үлэлии-хамсыы сылдьыбытыҥ буоллар, этэргэ дылы, биир киһи олоҕун толору олоруоҥ, айыаҥ-тутуоҥ эбитэ буолуо. Политикаҕа хайдах кэлбиккиний?
— ССРС Үрдүкү Сэбиэтин депутатын талыы быыбарыгар сүүрбэччэ киһи бастакы туру кыайан ааспатаҕа. ИДьМ-тан депутакка кандидат туруорбуттар этэ. Ону коллегаларым көрөннөр, миигин кандидатынан турарбар көрдөстүлэр. Нэһилиэк Сэбиэтин депутата да буолбатах киһини. «Тугун эмиэ депутат буоллаҕым», — диэн испэр саныыбын. Үлэһиттэрим мунньах оҥороннор депутакка кандидатынан талан кэбистилэр. Онно моһуоктааҕа. Уокуруктааҕы мунньах кандидаттары «ыраастыахтаах». Алта сүүс киһи биһиэхэ куоластыыр. Сүүрбэ биир кандидат баара. Михаил Николаев уонна Артур Алексеев кандидатураларын устуммут этилэр. Кандидаттар ортолоругар Павел Бородин, университет ректора, геологоуправление начальнига уо.д.а. бааллара.
Бырагыраамабытын, быыбарга кыттарга сыалбытын-сорукпутун кэпсиирбитигэр сэттэлии мүнүүтэ биэрдилэр. Киирсии бөҕө буолла. Алфавитынан биир-биир ыҥыраннар истэллэр. Араспаанньам «Я» буукубаттан саҕаланар буолан, бүтэһигинэн таҕыстым. Соһуйуох иһин, Бородиҥҥа куоластыы кэлбит дьон куоластарын миэхэ биэрэн кэбистилэр. Бастакы турунан депутакка кандидат буолан хаал­лым. Туох ааттааҕы этэммин, этэргэ дылы, дууһаларын кылын таарыйбытым эбитэ буолла? (күлэр). Билиҥҥэ диэри сонньуйабын. Андрей Борисов туораттан туран кэпсиирбитин истибит этэ. Мин этиибин истэн: «Бу киһи ааһар буолла дии санаабытым», — диэн кэпсээбиттээх. Кини Бүлүү бөлөх улуустартан депутатынан талыллыбыта. ССРС Үрдүкү Сэбиэтин депутаттарынан Юрий Прокопьев, Владимир Ларионов, Климент Иванов, Прокопий Осипов, Андрей Борисов курдук, биллэр дьон буолбуттара.
Депутаттыы сылдьаммын Казахстантан сылдьар Олжас Сулейменовтыын Америкаҕа Хол­бо­һуктаах Нациялар Тэрилтэлэригэр сир аннынааҕы ядернай дэлби тэптэриилэр тустарынан тыл эппиппит. Эмиэ ити боппуруоһунан Казахстаҥҥа үс төгүл аан дойдутааҕы форумҥа кыттыыны ылбытым.
Итини таһынан ССРС историятыгар аан бастаан Үрдүкү Сэбиэт Союз прокуратуратын үлэтин бэрэбиэркэлээбитэ. Онно хамыыһыйа бэрэссэдээтэлэ этим. Улахан үлэни ыыппыппыт, прокуратура ыытар үлэтин сыыһатын-халтытын ыйбыппыт. Үлэбитин түмүктээбиппит кэнниттэн, прокуратура киэҥ коллегията буолбута. Манна дойду бастакы сирэйэ Михаил Горбачев кыттыыны ылбыта. Ол кэнниттэн Прокуратура мраморнай саалатыгар фуршет тэрийбиттэрэ. Мин утары ССРС Генеральнай прокурора Александр Сухарев, дойду бастакы сирэйэ Михаил Горбачев, аттыбар дойду Генеральнай Прокурорун солбуйааччы Иван Абрамов, дойду КГБ-тын бэрэссэдээтэлэ Владимир Крючков, ИДьМ министрэ Борис Пуго, юстиция министрэ Сергей Лущиков уонна ССРС Үрдүкү Сэбиэтин кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Юрий Голик олордулар. Хомолтолооҕо диэн, оччолорго билиҥҥи курдук хаартыскаҕа түһүү суоҕа. Аҕыйах ахсааннаах саха норуотун бэрэстэбиитэлэ итинник улахан дьону кытта бииргэ олорон, кэпсэтэн-ипсэтэн турардаахпын.
Ол кэнниттэн Ленинград­тааҕы байыаннай уокуругу бэрэбиэркэлээбиппит.
Дойду баар буола сылдьы­батаҕын курдук, билигин ССРС Үрдүкү Сэбиэтин депутаттарын туһунан ахтыбат буолан хааллылар.

Быыбар туһунан тус санаалар

— Макар Макарович, билиҥҥи быыбардар, туһулаан өрөспүүбүлүкэ парламенын быыбарын тустарынан тугу этиэҥ этэй?
— Сэбиэскэй кэмҥэ дойду Конституциятыгар быыбар сокуона диэн анал салаа баар буолара. 1993 сыллаахха Россияҕа ылыллыбыт Төрүт Сокуоҥҥа итинник салаа суох. Билигин аҕыйах да киһи быыбардыы кэллэҕинэ, быыбар ыытыллыбытынан ааҕыллар. Гражданин быыбардыыра, быыбардаабата бэйэтин көҥүлэ, бырааба.
Дьиҥэ, быыбардааһын диэн гражданин дойду иннигэр иэһэ (долг гражданина). Маны таһынан киһи быыбардыырга бэлэм буолуохтаах. Үөрэҕэ суох киһи элбэҕэ быыбардары ыытыыга мэһэйдэри үөскэтэр.
Билигин нэһилиэнньэ үксүн үптээх-харчылаах дьону быыбардыыр буолла. Ити төрүөтэ биллэр. Ол курдук, дьон-сэргэ олоҕун-дьаһаҕын таһыма намтаата. Ол иһин үптээх-харчылаах киһини таллахпытына, туох эмэ объегы туттарыаҕа, тугу эмэ көмөлөһүөҕэ дии саныыллар.
Предприниматель, тэрилтэ салайааччыта депутат буолуо суохтаахтар. Кинилэр судаарыстыба, норуоттарын туһунан буол­бакка, бэйэлэрин барыстарын эрэ туһунан саныыллар. Сууттана сылдьыбыт дьон, төһө даҕаны суттаммыттара сотуллубутун үрдүнэн, депутатынан эмиэ талыллыа суохтаахтар. Билигин сибээс, Интернет ситимэ сайдыбыт кэмигэр тугу гыммытыҥ барыта иһиллэ турар. Сууттана сылдьыбыт дьону парламеҥҥа депутатынан таллахпытына, былаас аптарытыата түһэр. Былааһы ытыктыахтаахпыт, өрө тутуохтаахпыт. Ол инниттэн былаас дьиэгэ суох буолуохтаах, онно баар дьон атыттарга холобур буолуохтаахтар.

Парламеҥҥа хас улуус ахсыттан бэрэстэбиитэл баар буоларын ситиһэ сатааһын төрдүттэн сыыһа. Бюджет ылыныытыгар депутаттар улуустарыгар үгүөрү үбү-харчыны көрдөрө сатыыллар, лоббируйдууллар. Америкаҕа лоббизмы олох абааһы көрөллөр, холуобунай эппиэтинэскэ тиийэ тардыллаллар.
Бастаан Ил Түмэн олохтоноругар көннөрү депутат диэн буолбакка, норуот депутата диэн анаан-минээн оҥотторбуппут. Ол курдук, парламеҥҥа депутатынан быыбарданныҥ эрэ, өрөспүүбүлүкэҥ, норуотуҥ интэриэстэрин бастакынан көрүөх­тээххин диэн.
Быыбардыыр уокуруктары улуустарынан быһыы сыыһа дии саныыбын. Уокуруктар атыннык быһыллыахтаахтар. Депутатынан талылынныҥ эрэ, судаарыстыбаннай киһи буолуохтааххын. Улуус туһугар эрэ буолбакка, өрөспүүбүлүкэҥ, норуотуҥ инники үүнүүтүн-сайдыытын туһунан толкуйдуохтааххын, онно туһалыахтааххын.
Өрөспүүбүлүкэ парламена 70 депутаттааҕа сыыһа, биһиэхэ отучча депутат баар буолара сөптөөх.

Ил Түмэн бастакы ыҥырыыта

— Макар Макарович, эн Ил Түмэн бастакы ыҥырыытыгар депутаттаабытыҥ. Ол кэми кылгастык ахтан аас эрэ.
— Ил Түмэн бастаан утаа сокуону таһаарар мунньах диэн ааттаах этэ. Ону депутаттар туруорсаммыт, Судаарыстыбаннай мунньах диэн уларыттаран ааттаппыппыт. Парламеҥҥа хонтуруоллуур функция бэрдэрбиппит. Ситэриилээх былаас үбү-харчыны хайдах ороскуоттуурун Ил Түмэн хонтуруоллуохтаах диэн.
Ыраас лиистэн үлэбитин саҕалаабыппыт. Ил Түмэн, бырабыыталыстыба, депутат статуһун курдук сүрүн сокуоннары оҥорууга кыттыыны ылбытым.
Оччолорго өрөспүүбүлүкэ парламена икки палааталааҕа. Бастайааннай төрүккэ үлэлиир 21 депутаттаах палаата сокуону илдьиритэн үөрэтэн баран ылынара. Ханнык сокуоннар ылыллыбыттарын туһунан араадьыйанан, телевидениенэн нэһилиэнньэҕэ киэҥник сырдатар этибит.

Былаас диэн былаас

— Бу сырыыга үгэс буолбут ыйытыыбын биэрэбин. Салайааччыга, политикка үүнэригэр-сайдарыгар сиэрэ-майгыта улахан оруоллаах дии саныыбын. Эн итиннэ туох санаалааххыный? Былаас киһини буортулуур дуо?

— Былаас диэн бы­лаас. Сталин: «Былаас диэн куһаҕан буолбатах. Былааска куһаҕан дьон тарбачыһан тахсаннар мөлтөтөллөр», — диэн этэн турар. Кини этиитигэр сөбүлэһэбин. Былааска сиэрдээх, чиэһинэй киһи үлэлиэхтээх. Оччоҕо эрэ кини былаас аптарытыатын өрө көтөҕүө, дойдуну сайыннарыа. Норуот албын-көлдьүн дьону билэр, убаастаабат. Билигин Интернет сайдыбыт кэмигэр этэ да барыллыбат. Сыыһа-халты хамсаммытыҥ, эппитиҥ-тыыммытыҥ көстө сылдьар.

ГУМ дьыалатын арыйыыга

— Макар Макарович, Москваҕа ГУМ дьыалатын арыйыыга бөлөх салайааччытынан кыттыбыккын билэбин. Ол туһунан кылгастык ахтан ааһыаҥ дуо?
— Манна экономическай хайысхалаах, өр арыллыбатах дьыалалары, уоруулары силиэстийэлиирим. Дойду бастакы сирэйэ Юрий Андропов, КГБ-га үлэлээбит киһи, Москва эргиэнэ «сытыйан» эрэрин, быраабы харыстыыр уорганнар онно кыттыһалларын билэн олороро. Ол иһин регионнартан үчүгэй үлэлээх следователлэри ыҥыраннар үлэлэппиттэрэ. Мин онно силиэстийэлиир бөлөх салайааччытынан сылдьыбытым. ГУМ дьыалата суукка олох үчүгэйдик ааспыт этэ. Биригээдэ уонна бөлөх салайааччыларын — Владимир Олейнигы уонна миигин «Бочуот Знага» уордьанынан наҕараадалаабыттара.
Ити дьыаланы арыйыыга үс систиэмэ: КГБ, Ис дьыала министерствота уонна прокуратура бииргэ үлэлээбитэ. Ким да булбатын курдук, үс кабинетынан көһө сылдьан үлэлээбитим. Лефортоваҕа КГБ силиэстийэни ыытар изоляторыгар доппуруостары ыыппытым.
Ити дьыала туһунан сиһилии кэпсээтэххэ, киэҥ-уһун, сэһэн да суруллуон сөптөөх.
— Макар Макарович, «Сайсары күөлгэ түбэлтэ» диэн сахалыы бастакы детективкэ эйигин прототип оҥостубут суруйааччы Егор Неймоховтыын хайдах билсибиккиний?
— Спортивнай деятель Михаил Друзьянов «Эдэр коммунист» хаһыакка спортивнай суруналыыһынан үлэлиир Иван Кычкины уонна миигин дьиэтигэр ыҥырбыта. Онно тиийбиппит, Егор Неймохов олороро. Киниэхэ адвокаттар коллегияларын салайбыт Тыын Харбас диэн псевдонимынан суруйар киһи мин туспунан эппит. Егор Петровичка Сайсары күөлгэ түбэлтэни уонна биэс киһини өлөрүүлээх көмүһү кытта сибээстээх дьыалалары кылгас­тык кэпсээтим. Кини ити икки дьыаланы холбоон, «Сайсары күөлгэ түбэлтэ» диэн айымньыны суруйан таһаарбыта. Эрдэ суруйбута. Оттон кинигэ быһыытынан 1988 сыллаахха бэчээттэнэн тахсыбыта. 15 тыһыынча экземпляр аҕыйах хонугунан атыыланан бүппүтэ. Народнай артыыска Зоя Багынанова ити айымньынан Саха театрыгар испэктээкил туруор­бута. Биллэрин курдук, «Мой убийца» уус-уран киинэ аан дойдуга таҕыста.
— Тус олоҕуҥ туһунан ааҕааччыларга кылгастык билиһиннэриэҥ дуо?
— Ийэм, аҕам олохтон эрдэ туорааннар, төгүрүк тулаайах улааппытым. Оскуоланы бүтэрэн баран болуотунньуктааммын үөрэнэрбэр харчы мунньуммутум. Үрдүк үөрэххэ киирэрбэр эрдэттэн дьаныһан туран бэлэмнэммитим. Улахан куонкуруһу ааһаммын Свердловскайдааҕы юридическай институкка үөрэнэ киирбитим.
Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьаммын көҥүл тустуунан дьарыктаммытым. Институкка үөрэнэ сылдьаммын самбоҕа ССРС спордун маастара буолбутум.
— Макар Макарович, кэпсээниҥ иһин махтанабын, тус бэйэҕэр, дьиэ кэргэҥҥэр этэҥҥэ буолууну баҕарабын!