Василий Местников: «Сытыы кыһалҕалары быһаарар суоллары дьүүллэһиэхпит»

Василий Местников этэринэн, Россия атын регионнарыгар бэрэстэбиитэллээх уорганнар сийиэстэрэ номнуо ыытыллаллар. Холобур, соторутааҕыта Ингушетия өрөспүүбүлүкэтигэр сэлиэнньэлэр депутаттарын мунньан, тыа сирин инники сайдыытын туһунан ирэ-хоро кэпсэппиттэр. Кинилэргэ тирээн турар сытыы кыһалҕалары сиһилии үөрэтэн, олору быһаарар суоллары булбуттар. Олохтоох бэйэни салайыныы мэлдьи уустук уонна суолталаах боппуруос, ахсаабат болҕомтону эрэйэрин өйдүөхтээхпит. Сийиэс олохтоох салайыныы систиэмэтигэр бэрэстэбиитэллээх уорганнар оруолларын уонна статустарын үрдэтэр сыаллаах ыытыллыаҕа. Тэрээһиҥҥэ 350 делегат кыттыаҕа.

Норуот илиитэ – депутаттар

• Буолаары турар сийиэскэ элбэх сытыы боппуруос киирэрэ күүтүллэр. Саха сиригэр 5 тыһ. кэриҥэ депутат үлэлиир. Олохтоох бэйэни салайыныыга саҥардыллыбыт реформа кэнниттэн, Россия сокуона этэринэн, олохтоох бэйэни салайыныы диэн сайдыыга сүрүн тирэхпит буолар. Бу сокуоҥҥа сурулларынан, олохтоох бэйэни салайыныы – норуот былааһа. Ол ис хоһооно олохтоохтор ирдэбиллэрин толоруу буолар.   Маныаха, дойду президенэ Владимир Путин этэринэн, норуот бүгүҥҥү былааска илиитинэн уунан тиийэр буолуохтаах, ол илиитэ – депутаттар. Итини таһынан дойду президенэ муниципальнай тэриллиилэр баһылыктара уонна депутаттар дьону кытта элбэхтик алтыһыахтаахтарын туһунан эппитэ. Кэнники кэмҥэ олохтоох бэйэни салайыныыга элбэх боломуочуйа бэриллэн турар. Ол быһыытынан, билигин депутаттар Сэбиэттэрэ бюджеты ылынар, муниципальнай тэриллии социальнай-экономическай сайдыытын былаанын оҥорор, бырагыраамалары ылынар, муниципальнай чунуобунньуктар үлэлэрин хонтуруоллуур.
• Депутаттар дохуоттарын туһунан
• Ааспыт сылга үгүс мөккүөрдээх 303-с нүөмэрдээх Федеральнай Сокуон күүһүгэр киирбитэ. Ити сокуон быһыытынан бары депутаттар, ол иһигэр нэһилиэк депутаттара бэйэлэрин, кэргэттэрин уонна сокуоннай сааһын ситэ илик оҕолорун дохуоттарыгар сыһыаннаах сибидиэнньэлэри биэриэхтээхтэр. Ол эбэтэр, депутатынан талыллыбыт киһи дьиэ кэргэнин туох баар дохуотун барытын көрдөрүөхтээх. Сокуон тахсыбытын кэннэ, судаарыстыбаннай сулууспалаах статуһун сүкпэт, буор босхо үлэлии сылдьар депутаттар олох да аккаастанан, боломуочуйаларын тохтотуохтарын баҕарар түгэннэрэ да баар буолбута.
• Бэс ыйын 20 күнүгэр Дьокуускайга Госдума оччолорго Виктор Кидяев бэрэссэдээтэллээх федеративнай тутулга уонна олохтоох салайыныы боппуруостарыгар кэмитиэтин көһө сылдьар мунньаҕа буолан ааспыта. Онно биһиги хамнастаах, судаарыстыбаннай сулууспалаах статуһун ылар эрэ депутаттар дохуоттарын туһунан сибидиэнньэлэри туттардыннар, уоннааҕылары итинтэн босхолуур туһунан этиини киллэрбиппит. Атырдьах ыйыгар ити көннөрүүнү Россия бырабыыталыстыбата утарбыта. Ол эрээри кэпсэтии итинэн тохтоон хаалбакка салҕанан бара турар, туһааннаах сокуон билигин да дьүүллэһиигэ баар. Итинник ис хоһоонноох этиилэр Уһук Илин бары регионнарыттан киирэн тураллар. Соторутааҕыта Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин Александр Жиркову кытта Госдума саҥа састаабын билсэ бара сырыттыбыт. Федеративнай тутулга уонна олохтоох салайыныы боппуруостарыгар кэмитиэти Алексей Диденко диэн эдэр киһи салайан эрэр. Олус дьоһуннаах, култуурунай депутат диэн бэлиэтии көрдүм. Номнуо иккис ыҥырыыга депутаттыы сылдьар эбит. Кинини кытта көрсөрбөр 303 нүөмэрдээх сокуон туһунан кэпсэппиппит. Онуоха, Алексей Николаевич ити боппуруоһу хас да регион туруорсубутун, 2016 сыл түмүгүнэн көрөн быһаарыллыаҕын эттэ. Инникитин нэһилиэк таһымыгар бу боппуруоһу көтөҕөр санаа баар диэтэ.

Түмэр соруктаах

• Билигин бэрэстэбиитэллээх былаас оруола биллэ улаатта. Муниципальнай тэриллиигэ биир да быһаарыы депутаттар сэбиэттэрин сөбүлэҥэ суох ааспат. СӨ Ил Дархана икки сылга биирдэ СӨ муниципальнай тэриллиилэрин съеһин ыытар. Онно өрөспүүбүлүкэ 445 муниципальнай тэриллиитин баһылыктара мустан, бэйэлэрин боппуруостарын, сытыы кыһалҕаларын туруорсаллар.
• Нэһилиэнньэни ордук туох долгутарый?
• Бэрэстэбиитэллээх уорганнар сийиэстэрин тэрийэри Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков өйөөтө. Бастаан СӨ муниципальнай тэриллиилэрин бэрэстэбиитэллээх уорганнарын Ассоциациятын кытта сүбэлэспиппит. Ити общественнай тэрилтэ быһыытынан утумнаах үлэни ыытар, биһиэхэ күүс-көмө буолар Ассоциацияны Дьокуускай куорат Думатын бэрэссэдээтэлэ Александр Александрович Саввинов тэрийбитэ. Кини бэрэстэбиитэллээх былаас депутаттарын түмэргэ аан бастаан улахан үлэни ыыппыт киһинэн буолар. Бэлиэтээн эттэххэ, кэлиҥҥи кэмҥэ улуустар депутаттара көхтөөхтүк түмсэн эрэллэр.
• Сэтинньи 23 күнүгэр 2017 сыл кулун тутар 29-30 күннэригэр сийиэһи тэрийэр туһунан 138 нүөмэрдээх уураахха илии баттанна. 19 киһиттэн турар хамыыһыйа тэрилиннэ. Хамыыһыйа бэрэссэдээтэлинэн Ил Түмэн вице-спикерэ Анатолий Добрянцев ананна. Мантан инньэ сийиэскэ бэлэмнэнии үлэтэ саҕаланар. Ахсынньы 23 күнүгэр Ил Түмэн иһинэн тэриллибит СӨ улуустарын уонна куорат уокуруктарын бэрэстэбиитэллээх уорганнарын түмэр Сэбиэти ыҥырыахпыт. Онно делегаттары талыы, сийиэһи тэрийии, тэрээһин былаанын туһунан о.д.а. боппуруостары дьүүллэһиэхпит. Сийиэскэ тыа сирин нэһилиэнньэтин саамай күүскэ долгутар боппуруостар көтөҕүллүөхтэрэ диэн эрэнэбин. Ол курдук, нэһилиэнньэ ортотугар ыытыллыбыт ыйытыктан биллибитинэн өрөспүүбүлүкэ олохтоохторо дьарыктаах буолуу уонна үлэтэ суох буолуу боппуруоһун ордук сытыытык туруоралларын Ил Дархан быйылгы Анал этиитигэр эппитэ. Ити кыһалҕа нэһилиэнньэ бары араҥатын таарыйар, чуолаан ыччакка уонна аҕа саастаах дьоҥҥо ордук охсуулаах. «Маныаха биһиги саҥа үлэ миэстэтин тэрийэргэ, үлэлииллэрин тухары сөптөөх квалификацияны ылалларыгар, ол иһигэр үлэ ырыынагар ордук наадалаах идэҕэ үөрэнэллэригэр көмөлөһөн Саха сирин олохтоохторугар сайдар кыаҕы хааччыйар соруктаахпыт», – диэбитэ Ил Дархан. Онон, мин санаабар, депутаттар үлэ миэстэтэ суох буолуутун курдук тыын суолталаах боппуруоһу бастакынан көтөҕүөхтэрэ уонна ону быһаарар суоллары тобулуохтара диэн күүскэ эрэнэбин.
• Олохтоох бэйэни салайыныы – норуот былааһа
• Олохтоох бэйэни салайыныыны хамсатар күүһүнэн дьон буолар. Депутаттар уонна баһылык биир хамаанда буолан муниципальнай тэриллии сайдыытын туһугар үлэлиэхтээхтэр. Нэһилиэк социальнай-экономическай сайдыытын былаанын, бырагырааматын оҥорон, онно күүскэ үлэлээн-хамсаан, сайдыы суолун бэйэлэрэ тобулуохтаахтар. Тыа сирин уйгулаах олоҕо улуустар уонна нэһилиэктэр баһылыктарын, олохтоох салайыныы бэрэстэбиитэллээх уорганнарын дьокутааттарын биир сүбэнэн дьулуурдаах уонна дьоһуннаах үлэлэриттэн тутулуктаах. Ил Дархан Егор Борисов элбэх киһи олохсуйар, оҕо төрүүр, бастыҥ көрдөрүүлээх муниципальнай тэриллиилэри куруук өйүөхпүт диэн мэлдьи этэр.
• Бары билэрбит курдук, кэлэн иһэр сыл элбэх бэлиэ даталардаах. Ол курдук, уобаластааҕы сахалар (оччотооҕунан – инородецтар) бастакы сийиэстэрэ ыытыллыбыта 105 сылын бэлиэтээри олоробут. 1912 сыллаахха саха норуотун бас-көс дьоно мустан бастакы сийиэһи оҥорбуттара. Сийиэскэ саха норуотун дьылҕатын таарыйар үгүс боппуруостары көрбүттэрэ. Маны сэргэ эһиил Саха сирин Сэбиэттэрин I cъеһин 95 сыла, Саха сиринээҕи степной думаны төрүттээччи И.Е.Мигалкин төрөөбүтэ 250 сыла, Дьокуускай куораттааҕы дума тэриллибитэ 195 сыла бэлиэтэнэр. Ити улахан дааталарга сөп түбэһиннэрэн, билиҥҥи олоххо норуоту саамай долгутар, чахчы сытыы боппуруостары хайдах быһаарары дьүүллэһиэхпит диэн эрэнэбин.