Виталий Басыгысов: “Госдумаҕа ытыктанар парламент буоларга олук уурбуппут ”

2008 сыл кулун тутарыттан Ил Түмэн IV ыҥырыыта үлэтин саҕалаабыта. Бу кэм элбэх уларыйыыны, технологическай сайдыыны, ол иһигэр бэлиитикэ тиһигэр уларыйыылары аҕалбыта. Парламент үлэтигэр да ол уларыйыылар бааллара. 2008-2013 сылларга Саха Өрөспүүбүлүкэтин парламенын үлэтэ хайдах ыытыллыбытай? Ол туһунан оччотооҕу Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ Виталий Басыгысовы кытары кэпсэттибит.

— Виталий Николаевич, өрөспүүбүлүкэ парламенын үлэтэ эриэ дэхситик биир кэм баран испэтэ биллэр. Эн Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбит сылларгар парламент үлэтин хаамыытыгар уларыйыылар киирбиттэрэ. Ол сылларга төннөн ылар буоллахха, төрдүс ыҥырыы үлэтэ хайдах саҕаламмытай? Үлэҕэ ханнык саҥа сүүрээннэр киирбиттэрэй?

— 2008 сыллаахха Саха сирин парламентаризмын историятыгар аан бастаан биир мандааттаах уокурукка талыллааччылары кытары “Биир ньыгыл Арассыыйа”, “Сиэрдээх Арассыыйа”, РФ Коммунистическай партиятын уонна Арассыыйа аграрнай партиятын депутаттара талыллыбыттара. Ол гынан баран, сүрүн миэстэҕэ “Биир ньыгыл Арассыыйа” депутаттара тахсыбыттара. Төрдүс ыҥырыыга оппозицияҕа баар фракциялар сокуон оҥоруутугар кыттыһаллара уонна сокуон барылын олоххо киллэриигэ кинилэртэн киирбит этиилэр үгүстүк учуоттаммыттара. Ол курдук, партийнай фракциялар үлэлэрин түмүгэ парламент сокуону оҥорор үлэтигэр көдьүүстээх буолбута.  “Парламент оппозициятынан күүстээх” диэн сөпкө этиллэр.

Ил Түмэн төрдүс ыҥырыыта үлэтин хайдах саҕалаабытын туһунан санаатахпына, уустуктар бааллара диибин. Тоҕо диэтэххэ, үлэбит киэбигэр саҥалыы саҕалааһын элбэҕэ. Холобур, саҥа састаап талыллан, үлэтин туспа суоллаахтык-иистээхтик саҕалаабыта. Ил Түмэн сис кэмитиэттэрин киэҥ ыҥырыылаах мунньахтарыгар экспердэри уонна уопсастыбаннай тэрилтэлэри кытыннаран, боппуруоһу сиһилии ырытыһыыны киллэрбиппит. Ол депутаттар пленарнай мунньахха көдьүүстээх үлэни ыыталларыгар көмөлөһөрө. Сокуону ылыах иннинэ барылы кытары үлэлэһиигэ таһымнаах юридическай систиэмэ олохтоммута. Ол туһугар сокуоннар барыллара эрдэттэн үөрэтиллэн, өрөспүүбүлүкэ Прокуратурата, Юстиция министерствотын өрөспүүбүлүкэтээҕи управлениета, СӨ Бырабыыталыстыбатын уонна Президенин дьаһалтатын быраапка салаата түмүктэри таһаарара. Ол сылларга СӨ прокуратуратын уонна РФ юстицияҕа министерствотын Саха Өрөспүүбүлүкэтинээҕи салаатын кытары нормативнай акталарга сыһыаннаан бииргэ үлэлэһэр туһунан сөбүлэһии түһэрсибиппит. Сокуон барылын бэлэмнээһиҥҥэ бу курдук бииргэ үлэлэһии улахан көдьүүстээҕин көрдөрбүтэ.

Федеральнай сокуоннарга уларытыылар киирэллэрин иһин, өрөспүүбүлүкэ сокуоннарыгар уларытыылары киллэрэр сокуоннары оҥоруу элбээбитэ. Биэс сыл устата парламент өрөспүүбүлүкэ сокуонугар 500 уларытыыны киллэрбитэ. Маннык үлэбит, баҕар,  парламент үлэтэ халбаҥ эбит диэн сыыһа өйдөбүлү биэриэн сөп. Ол гынан баран, федеральнай сокуону оҥорууну кытары регион парламена ситимнээхтик үлэлиэхтээҕэ биллэр. Биһиги федеративнай судаарыстыбаҕа олоробут, онон регионнар тус-туспа быраабыланан олорботтор: Саха сирэ туспа сокуонунан, Чукотка туспа сокуонунан, Москва туспа сокуонунан… Ол иһин биир бэрээдэккэ киирэр туһугар улахан үлэ ыытыллыбыта. Ол сорукпут туолбута. Холобур, медицина полистарын, баан систиэмэтин, элбэх функцияны оҥорор кииннэри ылан да көрдөххө, биир тиһиккэ киирэн олорорбут көстөр.

Парламент хонтуруоллуур үлэтэ күүһүрбүтэ. Өрөспүүбүлүкэ Ааҕар-суоттуур палататын туһунан сокуон ылыммыппыт, ол сокуонунан парламент иһинэн үбү хонтуруоллуур саҥа институт тэриллибитэ.

— Кырдьык, Ил Түмэн төрдүс ыҥырыыта улахан уларыйыылардаах буолбут…

— Өссө биир киллэрбит саҥа саҕалаа­һыммытынан өрөспүүбүлүкэ баһылыга депутаттар иннилэригэр сылын аайы анал этии оҥороро буолбута. Сылын аайы баһылык судаарыстыбаннай былаас ситэриилээх уорганын үлэтин түмүгүн отчуоттуура. Ол курдук, Ил Түмэн уонна СӨ Бырабыыталыстыбатын ситимнээх үлэтэ күүһүрбүтэ. Төрдүс ыҥырыы устата министиэристибэлэр, биэдэмистибэлэр уонна СӨ Бырабыыталыстыбатын салайааччылара кыттыылаах   67 “бырабыыталыстыба чааһа” ыытыллыбыта.

Норуот депутаттара улуус, нэһилилэк депутаттарын кытары үлэлэрин ыпсаран, көһө сылдьар семинардары тэрийэрбит. Онно олохтоох салайыныы сокуонугар уларыйыылар, муниципалларга бэриллэр боломуочуйалар тустарынан киэҥ кэпсэтии тахсара.

Парламент үлэтэ аһаҕас уонна тоҕоостоох буоларыгар үлэлэспиппитигэр тохтуохпун баҕарабын. Парламентаризм историятыгар аан бастаан ким баҕарар Ил Түмэн сайтыгар киирэн сокуон барылын оҥоруу, ылыныы үлэтин кэтиэн сөп, оннооҕор бэйэтэ кыттыһыан сөп буолбута. Сокуон барылыгар үлэ ханна тиийбитин, сис кэмитиэт ханнык этиилэринэн үлэлии сылдьарын, экспердэр уонна уопсастыбаннай тэрилтэлэр киллэрбит этиилэрин ааҕыахха сөп буолбута. Ол курдук, пленарнай мунньахтар стенограммаларын таһаарар буолбуппут. Интернетинэн быһа пленарнай мунньаҕы көрдөрөр, сытыы боппуруостарга видеоконференция тэрийэр кыахтаммыппыт. Өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай бюджетын туһунан сокуон барылынан улахан иһитиннэриини видеоконференциянан оҥорор буолбуппутунан, муниципальнай тэриллии бэрэстэбиитэллэрэ ыйытыылары биэрэр уонна этиилэри киллэрэр кыахтаммыттара. Көҥүл информация фондата судаарыстыбаннай мунньахтар сайтара дьоҥҥо-сэргэҕэ төһө аһаҕастарын ырыппытын түмүгэр, Саха сирин парламена Арассыыйа субъектарын ортотугар 12-с миэстэҕэ сылдьара биллибитэ.

Ол курдук, киэн тутта эттэхпинэ, РФ субъектарыгар биир бастакынан сайдыылаах технологияны үлэбитигэр киллэрбиппит. Айпадынан үлэ уопутун киллэрбиппитигэр төһөлөөх кириитикэлээбиттэрэй? Онтубут үлэбитин түргэтэппитэ, эбиитин ол-бу кумааҕынан үлэни аччатан, ороскуоту аҕыйаппыта. Биир бастакынан докумуоннары электроннай ньыманан эргитэр буолбуппут.

— Ылыллар сокуоннар ордук ханнык эйгэҕэ туһаайыллар этилэрий? Холобур, билигин болҕомто ордук социальнай боппуруостарга өҕүллэр.

— Нэһилиэнньэ олоҕун таһымын үрдэтиигэ туһаайыллыбыт үлэ хаһан да мөлтөөбөтөҕө. Ол сөп. Биһиги социальнай судаарыстыбаҕа олоробут, ол соруктар РФ Конституциятынан бигэргэнэллэр. Ол иһин биһиги нэһилиэнньэ кыаммат араҥатын: инбэлииттэр, оҕолор, кырдьаҕастар олохторун чэпчэтэр сокуону ылабыт. Оччолорго да оннук этэ. Ону кытта үөрэх, доруобуйа харыстабылын уонна Хоту сир аҕыйах ахсааннаах норуоттарын боппуруостарынан сокуону оҥоруу үлэтэ барара. Холобур, Ил Түмэн төрдүс ыҥырыытыгар “СӨ көс оскуола туһунан” өрөспүүбүлүкэ сокуонун ылыммыппыт. “Дьиэ кэргэн” өрөспүүбүлүкэтээҕи ийэ хапытаалын туһунан” “Тулаайах уонна көрүүтэ-истиитэ суох хаалбыт оҕолору дьиэнэн хааччыйыы” диэн сокуоннар олоххо киирбиттэрэ. Өрөспүүбүлүкэ 2009 сыллаах судаарыстыбаннай бюджетыгар нэһилиэнньэ социальнай көмүскэлигэр туһаайыллыбыт уларытыылар киллэриллибиттэрэ. Оччолорго баар уустуктары туораан туран, судаарыстыба нэһилиэнньэтин иннигэр оҥоруохтаах эбэһээтэлистибэтин толорбута. 2008 сылы кытта тэҥнээтэххэ, 2009 сылга Ил Түмэн икки төгүл элбэх социальнай хабааннаах сокуоннары ылыммыта.

— Виталий Николаевич, эн улахан уопуттаах бэлиитиккин. РФ Судаарыстыбаннай Думатын III, IV ыҥырыыларыгар депутатынан талыллыбытыҥ, биэс сыл өрөспүүбүлүкэҥ парламенын салайбытыҥ, федеральнай таһымнаах Ассамблея президиумун чилиэнинэн буолбутуҥ. Үөһэ бэлиэтээбитиҥ курдук, Федеральнай Мунньаҕы кытары субъект парламентарийдара ситимнээхтик үлэлииллэрэ тоҕоостоох. Оччолорго Ил Түмэн киини кытта ситимнээх үлэтэ хайдах этэй?

— Уһук Илин уонна Забайкалье сайдыытын бырагырааматын туһунан федеральнай сокуон ылыллыытын сүнньүнэн күүскэ үлэлэспиппит. Төһө да ол сокуон төрдүс ыҥырыы кэмигэр ылыллыбатаҕын иһин, бэйэбит өттүбүтүттэн өрөспүүбүлүкэбит интэриэһин көмүскүүр этиилэрдээх тахсыбыппыт. Биһиэхэ бу сокуон барыла олус суолталаах этэ. Хотугу оройуоннар социальнай көмүскэллээх буолалларыгар кыһаллыбыппыт. Чэпчэтиилээх нолуогу түһэриини көрөллөрүгэр үлэлэспиппит. Киин регионнары кытта тэҥнээтэххэ Саха сирэ ыраах сытарынан, айылҕатын усулуобуйатынан төһөлөөх уратылааҕын дакаастыыр сорук турара.

Парламент бэрэссэдээтэлин үлэтэ – бастатан туран, парламент үлэтин тэрийии, фракциялары, Федерация Сэбиэтин уонна Госдуманы, атын субъектар судаарыстыбаннай мунньахтарын кытары үлэ буолар. Биһиги депутатскай куорпуспут бу биэс сыл тухары Госдума сис кэмитиэттэрин кытары бииргэ үлэлэһэр туһунан үгүстүк сөбүлэһии түһэрсибитэ. Депутаттар РФ сокуонун барылын бэлэмниир Госдума оробуочай бөлөҕүн састаабыгар бэйэлэрин көннөрүүлэрин киллэрэллэрэ. Ол курдук, “РФ-ҕа үөрэхтээһин туһунан” сокуон бэлэмнэнэригэр мин оробуочай бөлөх хос бэрэссэдээтэлэ этим. Ил Түмэн депутаттарыттан  киирбит көннөрүүлэр үгүстэрэ ылыныллыбыттара. Оттон “РФ-ҕа булт уонна бултуур сир туһунан” РФ сокуона оҥоһулларыгар Ил Түмэнтэн эмиэ элбэх көннөрүү киллэриллибитэ, тустаах департаментан дакаастабыллаах 28 ыстатыйа суруллубутун ылыммыттара. Маннык таһымнаахтык үлэлиирбитигэр Ил Түмэн аппараатыттан  Госдумаҕа стажировкаҕа ыытарбыт, Ил Түмэҥҥэ Госдуматтан ыҥыран семинар тэрийэрбит улаханнык туһалаабыт буолуохтаах.

Онон, дарбатан этэр диэмэҥ, ол гынан баран, Ил Түмэн төрдүс ыҥырыытын депутаттара федеральнай таһымҥа биллэр-көстөр миэстэни ыларбыт. Регион парламенын спикерэ Госдума иһинэн Сокуону оҥорооччулар сэбиэттэрин олохтоох салайыныыга уонна регион бэлиитикэтигэр, Федерация дьыалаларыгар хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлинэн, Госдума иһинэн РФ сокуону оҥорооччуларын Ассамблеятын Президиумун чилиэнинэн буолара – ол син тугу эрэ этэн эрдэҕэ. Мин санаабар, ол спикер тус бэйэтин  аптарытыа­та эрэ буолбакка, салайар парламенын аптарытыата буолара саарбахтаммат.

Биллэн турар, сорох боппуруостар уустуктук быһаарыллаллара. Ордук эппиэтинэстээх кэминэн СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕын V ыҥырыытыгар туһаайан сокуон ылынарбыт этэ. Холобур, “СӨ норуодунай депутаттарын быыбарын туһунан” Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуонугар уларытыы киллэрэр туһунан” сокуону ылынарбытыгар уустуктары көрсүбүппүт. Таһымнаахтык ылсан үлэлээбиппит түмүгэр бу сокуон күүһүгэр киирбитэ. Сокуоҥҥа сүктэриллибит итэҕэл толоруллубута. Билигин депутат парламеҥҥа миэстэтин туһугар күүстээхтик үлэлэһиэн наада. Дьиҥнээх быыбардааһын суолунан.

— Виталий Николаевич, СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕа (Ил Түмэн)  тэриллибитэ 25 сылын көрсө туох санаалардааххыный?

— 1994 сыллаахха саҥа бэлиитикэ систиэмэтэ, ырыынак сыһыаннара олохтонор кэмигэр тэриллибит Ил Түмэн, төһө да парламент диэн ааттаннар, толору кыаҕын ыла илик этэ. Төрдүс ыҥырыы депутатскай куорпуһа регионнааҕы парламентаризм саҥа систиэмэтин олохтооһуҥҥа, сокуону оҥорор уорган уонна ситэриилээх былаас ситимнээхтик үлэлэһэллэрин ситиһэргэ, “Уһук Илин уонна Байкал регионнарын социальнай-экономическай сайдыыта” судаарыстыбаннай бырагырааманы оҥорууга, нэһилиэнньэ олоҕун уйгутун үрдэтиигэ  бэйэтин ураты кылаатын киллэрбитэ. Мин бииргэ үлэлээбит депутаттарбын үрдүктүк сыаналыыбын, бары улахан уопуттаах, киэҥ билиилээх, төрөөбүт Сахаларын сирин туһугар ис сүрэхтэриттэн кыһаллар дьон. Ол курдук, бииргэ үлэлээбит коллегаларбын: Зоя Афанасьевна Корнилованы, Александр Николаевич Жиркову, Дмитрий Николаевич Гороховы, Ольга Николаевна Федорованы, Дмитрий Федосеевич Наумовы, Георгий Михайлович Артемьевы, Матвей Николаевич Евсеевы, Алиш Забид-оглы Мамедовы, Андрей Васильевич Кривошапкины, Ольга Валерьевна Балабкинаны уонна да атыттары истиҥ тылларынан ахтабын. Билигин үлэлии сылдьар норуот депутаттара инники үлэлээбит кэллиэгэлэрэ уурбут төрүт оҥкулларын салгыы сөптөөхтүк сайыннарыахтара диэн эрэнэбин.

Кэпсэттэ Сардаана КУЗЬМИНА