“Өйдөбүнньүк” кинигэҕэ 17 сылы анаабыта

— Кирилл Егорович, үтүө күнүнэн! Кэпсээҥҥин бэйэ төрүттэриҥ туһунан саҕалаа…

— Мин аҕам — Павлов Митрофан Прокопьевич. Ийэм —Михайлова Анастасия Руфовна. Ийэм барыта сэттэтэ оҕоломмут, онтон үс бүтэһик уол эрэ ордон хаалбыппыт. Мин, ортоку уол, 1926 сыллаахха атырдьах ыйын 5 күнүгэр төрөөбүппүн. Ийэм этэринэн, Ылдьыын таҥара үс хонук ааспытын кэннэ төрөөбүт үһүбүн. Сэрии саҕана Бүлүүтээҕи педучилищеҕа үөрэнэ сырыттахпына медицинскэй комиссия миигин 1926 с. бэс ыйын 3 күнүгэр төрөөбүт диэн быһаарбыта.

— Аҕа дойду Улуу сэриитэ эн оскуолаҕа үөрэнэ сырыттаххына саҕаламмыта…

— 1940 сыллаахха Бүлүү куорат орто оскуолатыгар бэһис кылааска үөрэнэ киирбитим. Бэһис кылааһы ситиһиилээхтик үөрэнэн бүтэрбитим кэннэ Аҕа дойду сэриитэ саҕаламмыта. Ити кэмтэн ыла туох барыта кырыктаах өстөөҕү кыайыыга туһуламмыта. 1943 сыллаахха күһүн Бүлүүтээҕи Н.Г.Чернышевскай аатынан педучилищеҕа туттарсан киирбитим. Үөрэх кэннэ Аҕа дойдуну көмүскүүргэ бэлэмнииргэ аналлаах араас куруһуоктарга сылдьарбыт, фроҥҥа көмөлөһөр үлэҕэ кыттарбыт. 1944 сыллаахха бэс ыйын 3 күнүгэр райвоенкоматтан Армияҕа ыҥырыллар бэбиэскэ туппутум. Ол күн 18 сааспын туолбутум. Экзаменнарбын туттараат убаастыыр учууталбын Иван Семенович Буслаевы кытта Армияҕа барбыппыт. Иван Семенович ааттаах үчүгэй учуутал этэ. Биһигини математикаҕа үөрэппитэ. Куурсум оҕолоро бары баҕа санааларын этэн, үөрүүлээхтик атаарбыттара. Мин бииргэ үөрэммит оҕолорбун олус истиҥник саныыбын. Армияҕа Бүлүүттэн барааччылар элбэх этибит, ол иһигэр мин билэр уолаттарым Иван Константинов, Проня Протопопов, Захар Поскачин, Александр Трофимов, Иван Федоров уо.д.а. бааллара.

— Илиҥҥи фроҥҥа хайдах түбэспиккиний?

— Маҥнай Иркутскай уобаласка үөрэммиппит. Онтон Читинскай уобаласка тиийбиппит. Усольеҕа карантины ааһан баран сорохпут арҕаа, сорохпут илин барар буолбуппут. Стройга “биирис”, “иккис” диэн аахсыыга кэккэлэһэ турбут доҕотторбун арааран ылбыттара. Учууталым Иван Семенович Арҕаа фроҥҥа барбыта. Кини сэрии бүппүтүн кэннэ, Румынияҕа сэрии хонуутугар ыараханнык бааһыран баран госпитальга сытан өлбүтүн туһунан истэн олус хомойбутум.

Биһигини Японияны кытта сэрии буолуор диэри сылтан ордук бириэмэҕэ ханна да ыыппакка илиҥҥи кыраныыссаҕа тута сыппыттара. Онно мин байыаннай үөрэххэ, сулууспаҕа уонна байыаннай сорудахтары толорууга, ол иһигэр, кыраныыссаны кистээн туорааччылары тутууга уонна да атын түгэннэргэ куһаҕана суох ахсааҥҥа сылдьыбытым. Полкаҕа бастыҥ ытааччылар ахсааннарыгар киирсэрим. Миигин станковай пулеметчик бастакы нүөмэринэн оҥорбуттара. Станковай пулемет наһаа ыарахан ыйааһыннаах этэ. Ону икки буолан санныбытыгар сүгэрбит. Мин 4-с ротабар 17 чилиэннээх комсомольскай группа баара, онно “Боевой листок” таһаарсар этим. Кэлиэм биир ый иннинэ группорунан быыбардаабыттара. Хайлар өрүс уҥуор бүтэһик походпар барарбар командирбыт: “Бүгүн 40 км барабыт”, – диэн биллэрбитэ, мин ыалдьыбыппын, температурам тахсыбытын биллэрбэккэ, тулуйа сылдьыбытым. Ол иһэн, сынньалаҥ бириэмэтигэр хайа тэллэҕэр тааска олорон хараҕым хараҥаран, мэйиим эргийэн эмискэ охтон түспүтүм, атахпын улаханнык эчэтэн, госпитальга киирбитим…

— Оттон Кыайыы өрөгөйдөөх күнэ үүммүтэ…

— Кыайыы күнүн байыаннай чааска үөрэн-көтөн көрсүбүппүт. 1945 сыллаахха атырдьах ыйын 7 күнүгэр Квантунскай армияҕа саба түһүүнү оҥорбуппут…

Дойдубар Бүлүүгэ 1945 сыллаахха алтынньы ыйга кэлбитим… Армияттан кэлбитим икки хоммутун кэннэ үлэҕэ киирбитим. Үөрэх салаатыгар культурнай-сырдатар үлэҕэ инспекторынан ылбыттара. Итиннэ икки-үс ый үлэлээбитим кэннэ, кулун тутарга райкомолга ыҥыран ыланнар отдел сэбиэдиссэйинэн оҥорбуттара.

— Дьэ, ол кэмтэн ыла эн уһун сыллаах, айымньылаах үлэҥ-хамнаһыҥ саҕаланнаҕа дии…

— 1948 сыллаахха райкомол иккис сэкирэтээринэн быыбардаабыттара. 1950 сыллаахха күһүн ССКП райкомугар пропаганда отделыгар штатнай пропагандиһынан ылбыттара. Ол кэмтэн ылата партийнай үлэҕэ сылдьыбытым. Онтон парткабинет сэбиэдиссэйинэн 1954 сыллаахха партийнай үөрэххэ барыахпар диэри үлэлээбитим. Үөрэхпин 1957 сыллаахха бүтэрэн кэлэн баран, ССКП райкомун пропагандаҕа отделын сэбиэдиссэйинэн талыллыбытым, онтон нөҥүө сылыгар буолбут партийнай конференцияҕа райком иккис секретарынан быыбардаабыттара. 1961 сыллаахха миигин райсоюз бэрэссэдээтэлинэн талбыттара. 1962 сыллаахха ССКП КК иһинээҕи үрдүкү партийнай оскуоланы кэтэхтэн ситиһиилээхтик үөрэнэн бүтэрбитим. Райсоюз бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитим оруобуна үс сыл буолбутун кэннэ 1964 сыллаахха саас миигин партийнай государственнай хонтуруол бэрэссэдээтэлинэн анаабыттара. 1965 сыллаахха ахсынньы ыйга обкомҥа ыҥыран, оройуоҥҥа райсовет исполкомун бэрэссэдээтэлинэн оҥороллорун туһунан эппиттэрэ. Оройуон хаһаайыстыбаннай үлэтин дьаһайар, салайар улахан эппиэтинэс сүктэриллибитэ. Өрүс уҥуор турбут пуорду уҥа өттүгэр көһөрөр туһунан боппуруоһу туруорсубутум. Үгүс сыралаах үлэбит түмүгэр 1979 сылтан кыра самолеттар уонна вертолеттар саҥа порка түһэр буолбуттара… Үлэлиирим тухары Бүлүү оройуонугар 14 оскуоланы, икки этээстээх 10 кулуубу, Сэбиэттэр дьиэлэрин, балыыһалары туппуппут.

1982 сыллаахха Үрдүкү Сэбиэккэ Президиум аппараатыгар саҥа бастайааннай комиссиялары кытта үлэҕэ отдел тэриллибитэ. Миигин отдел сэбиэдиссэйинэн анаабыттара. Саҥа отдел көмөтүнэн Үрдүкү Сэбиэт бастайааннай комиссияларын уонна депутаттарын оруоллара, общественнай олоххо сабыдыаллара биллэрдик үрдээбитэ. 1987 сыллаахха салайар үлэҕэ муҥутуур сааһым аһара баран, персональнай биэнсийэҕэ атаарыллыбытым. Ол кэнниттэн Айылҕа харыстабылын Государственнай комитетыгар, онтон Министерствотыгар кадр отделын салайбытым.

— Төһө да биэнсийэҕэ олордоргун, саха норуотун историятыгар бэйэҥ кылааккын киллэрсэн, “Өйдөбүнньүк” кинигэни бэлэмнээн таһаарбыккыт…

— 1994 сыллаахтан республикатааҕы “Өйдөбүнньүк” кинигэ общественнай редакциятыгар 17 сыл устата солбуйааччы редакторынан үлэлээбитим. Аҕа дойду Улуу сэриитигэр төһө киһи барбытын ааҕан-суоттаан, төһө киһи сэрии хонуутугар өлбүтүн, сураҕа суох сүппүтүн, төһө киһи кыайан-хотон эргиллэн кэлбитин, төһө киһи ыраах тыылга Улуу Кыайыыны уһансыбытын туһунан 10 томнаах “Өйдөбүнньүк” кинигэни бэлэмнээн, бэчээттээн таһаарбыппыт. Саха Өрөспүүбүлүкэтин Государственнай Мунньаҕа (Ил Түмэн) сакааһынан “Избранные народом” диэн кинигэни бэлэмнээн таһаарбыппыт.

— Кирилл Егорович, бэйэҥ дьиэ кэргэнин, сыдьааннарыҥ тустарынан кылгастык кэпсээ эрэ..

— Кэргэммин, Дария Алексеевна Быкалырованы, аан бастаан 1945 сыллаахха райкомолга үлэлии олордоҕуна таба көрбүтүм. Кэргэмминээн ыал буолан биэс оҕоломмуппут. Биһиги оҕолорбутун, бастатан туран, чиэһинэй буоларга, билиини-көрүүнү баһылыырга иппиппит. Дьиэбитигэр-уоппутугар сөптөөх усулуобуйаны олохтуурга кыһалларбыт. Советскай энциклопедияны, суруйааччылар тустарынан кинигэлэри оҕолорбут сөбүлээн ааҕаллар этэ. Билигин оҕолорбут үөрэхтэнэн, араас идэлээх үлэһиттэр, ыаллар. Уон сиэннээхпин, уон үс хос сиэннээхпин. 2009 сыллаахха Российскай Федерация Дьиэ кэргэн күнүн тэрийэн ыытар комитета биһиэхэ “Кыһыл көмүс дьиэ кэргэн” аатын иҥэрбиттэрэ.

— Эн санааҕар сэрии, тыыл бэтэрээннэригэр, сэрии кыттыылаахтарын огдооболоругар көмө төһө оҥоһулларый?

— Биһиги Быра­быы­та­лыстыбабыт, Ил Дархаммыт сэрии уонна тыыл бэтэрээннэригэр көмөтө, атын регионнарга тэҥнээтэххэ, ордук дии саныыбын. Биһиэхэ сэрии бэтэрээннэрэ, огдооболор дьиэнэн-уотунан хааччыллан, онтон да атын көмөнү ыла олороллор, биэнсийэлэрин бириэмэтигэр ылаллар. Хаһыакка, сурунаалга аахтахха, сорох регионнарга бэтэрээннэр билиҥҥэ дылы дьиэ ыла иликтэрин туһунан суруйаллар… Ону таһынан биһиги Өрөспүүбүлүкэтээҕи бэтэрээннэр тэрилтэбит бэйэтин үлэтин-хамнаһын кэнники бириэмэҕэ олус тупсарда. Ол сүрүн биричиинэтинэн, бастатан туран, үчүгэй өйөбүл баар, иккиһинэн, биһиэхэ саамай сөптөөх салайааччы түбэһэн абыранныбыт дии саныыбын. Будимир Дмитриевич Слепцов сүрдээх билиилээх-көрүүлээх, дьаһаллаах, туруоруммут сыалын булгуччу толорор сатабыллаах салайааччы. Бэтэрээннэр туохха барытыгар көхтөөх кыттыыны ылаллар.

— Эдэр ыччакка баҕа санааҥ?

— Сэрии бириэмэтигэр дойдуну өрүһүйбүт көлүөнэ уопутун, бачыымын, патриотическай тыынын өйдөөн, эттэригэр-хааннарыгар иҥэринэн, ол тыыныгар бэйэлэрин иитиэхтэрин, бэлэмниэхтэрин баҕарабын… Эдэр ыччат патриот буола улаатыахтаах. Ону тиэрдэр наадатыгар, дойду үрдүнэн аатырбыт комсомол, пионерскай тэрилтэ диэн баара… тоҕо билигин ол тэрилтэни чөлүгэр түһэрэр кыаллыбатый? Ыччаты хорсун, үлэһит, патриот буоларга иитиэхтээхпит. Билиҥҥи ыччаттар «старай гвардияны» холобур оҥостуохтаахтар.

Кэпсэттэ Мария ПАВЛОВА.