Ыарахан кэмҥэ норуоту араҥаччылаабыта

Виктор Данилович Михайлов, ол ыраах 90-с сыллар саҕаланыыларыгар Саха Өрөспүүбүлүкэтин саҥа Конституциятын ырытан оҥорууга үлэлээбит оробуочай бөлөх чилиэнэ. Кини Төрүт Сокуон «Киһи уонна гражданин бырааптара, көҥүллэрэ, эбээһинэстэрэ» түһүмэҕэр үлэлэспитэ. СӨ Наукатын акадьыамыйатын акадьыамыга, бөлүһүөпүйэ наукатын дуоктара, ХИФУ бэрэпиэссэрэ.

Өрөбөлүүссүйэлии быһыыга-майгыга

— Саҥа Конституцияҕа бэлэмнэнии үлэ балтараа сыл кэриҥэ кэмҥэ салҕанан барбыта. Элбэх баартыйалаах систиэмэ оччолорго Арассыыйаҕа тэриллэ илигин ааһан, сураҕа да суоҕа. Ити кэмҥэ хомуньуус баартыйа салайар уонна баһылыыр-көһүлүүр оруола тохтотуллубутун үрдүнэн, баартыйа иһиттэн саҥалыы толкуйдаах, эргэ систиэмэ олоххо үлэлиир дьоҕура быста мөлтөөбүтүн, дойду саҥа тутулга уларытан тутуллуохтааҕын өйдөөбүт дьон саҥа Конституцияҕа үлэлэһэр хамыыһыйаларга уонна бөлөхтөргө элбэх этилэр. Онон, оччотооҕу уопсастыба өйүн-санаатын, толкуйдуур толкуйун, туруорсуутун этэр уонна туруулаһар бары араҥа дьон саҥа Конституцияны төрүттүүр сыалга-сорукка түмсүбүтэ.
Тула өттүттэн көҥүл санаа тыына ураты күүстээхтик илгийэрэ. Саха сирин баайа-дуола аҥаардастыы кииҥҥэ кутулла туруо суохтаах, өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтин төрүтүгэр уонна сайдыытыгар эмиэ үлэлиэхтээх. Айылҕа тыйыс усулуобуйатыгар олорор, үлэлиир-хамсыыр дьон бырааба күүстээх социальнай мэктиэлээх буолуохтаах. Хас биирдии омук култуурунай, национальнай сайдыытыгар оруо-маһы ортотунан орооһуу тохтуохтаах. Киһи бырааба күөмчүлэниэ суохтаах, олох-дьаһах уларыйыахтаах диир түмүктээһиннэрдээх, уураахтардаах миитиннэр, түмсүүлэр, кэмпириэнсийэлэр, төгүрүк остуоллар, о.д.а. тэрээһиннэр тиһигин быспакка ыытылла турар кэмнэрэ этэ. Дьон-сэргэ, норуот саныыр санаата, саҥарар саҥата мэктиэтигэр салгыҥҥа кытта ыйанан биэтэҥнии турар курдуга. Конституцияны кытта үлэлэһиэхтээх дьон итини истибэт, ырытан толкуйдаабат, аанньа ахтыбат, ылыммат уонна өссө салайтарбат буолар тустара суоҕа.
Дьэ, итинник иэдээннээх бэлитиичэскэй уонна экэнэмиичэскэй кириисис кэмигэр, ким барыта, бастатан, бэйэтин туһун көрүнэргэ күһэллэрэ, оннук тосту-туора быһыынан ааҕыллыа суохтаах. Хаһан баҕарар бэйэ ырбаахыта бэйэ этигэр чугас буоллаҕа. Сир анна барҕа баайдаах өрөспүүбүлүкэ, ол онтуттан чыычаах тумсун да саҕаны туһамматын туһунан санаа, урукку өттүгэр сири-буору аннынан сибигинэһии бэрээдэгинэн сыыла сылдьыбыт эбит буоллаҕына, уларыта тутуу быһыытыгар-майгытыгар дорҕоонноохтук дуорайан, саталаахтык сатараан турбута.
Саха сирин судаарыстыбаннай анал туруга (статуһа) сойууһунай таһымҥа таҕыстаҕына эрэ, ити ирдэбиллэрин ситиһэр кыахтааҕа. Автономия таһымыгар сылдьыы бэлитиичэскэй да, экэнэмиичэскэй да өттүнэн туох эмэ уларыйыыны киллэрэр, саҥаны биэрэр кыаҕа суоҕа. Сүбүрэнитиэт туһунан дэкэлэрээссийэни ылыммыт кэнниттэн, саҥа Конституцияны ылыныы боппуруоһа салгыы бэйэтэ күөрэйэн тахсыбыта. Аҥаардас Саха сирэ эрэ итинник дьаһамматаҕа, урукку автономнай өрөспүүбүлүкэлэр бары ити суолу тутуспуттара. Кэлин ити хамсааһын «сүбэринитиэттэр параадтара» диэн эҕэлээхтик ааттаммыта. Куоска кутуйахтары кытта оонньоһон бүппүтүн быһыытынан, оннуларын буллартаабытын туһунан иэҕэн этии курдук, итини ылыныахха эбэтэр өйдүөххэ эмиэ сөп.
Өрөспүүбүлүкэ Үрдүкү Сэбиэтин дьокутааттарын ортолоругар арадьыкааллыы настарыанньалаах дьон бааллара тутатына көстөн тахсыбыта. Хостуур бырамыысыланнас салаатыттан талыллыбыт дьокутааттар Саха сирэ туспа судаарыстыба тэринэргэ суудайар буоллаҕына, өрөспүүбүлүкэ илиҥҥи өттүн Магадаан уобалаһыгар, соҕуруу өттүн Уркуускай уобалаһыгар, оттон хотугулуу-арҕаа чааһын Красноярскай кыраайга арааран холбуохтарын туһунан суоһурҕанан туран кэлбиттэрэ.
Бу сүнньүнэн тылынан оонньооһун, бэйэ бэрдимсийиитин көрдөрүүгэ холонуу этэ гынан баран, түөрүйэ өттүнэн төрүөттээх этэ диэххэ наада. Саха сирин бырамыысыланнай оройуоннара сир-уот географическай балаһыанньаларынан хоту уонна хотугу курдааһын тас өттүгэр сыталлара. Нэһилиэнньэлэрин 80-90 бырыһыана кэлии дьонтон турара. Кыраныыссаларынан ити этиллэр уобаластардыын уонна кыраайдыын ыкса быысаһаллара. Саамай дьиксиниилээҕэ, субу аҕай улуу импиэрийэ үрэллэн хаалбыт соһутуулаах уонна соччонон дьулатыылаах көстүүтэ өссө харахтан сүтэ илигэ. Арассыыйа эмиэ ыһыллан хаалар курдук турукка ыктаран олороро.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин Төрүт Сокуона төрдүттэн саҥалыы бэлитиичэскэй уонна экэнэмиичэскэй быһыыга-майгыга уонтан тахса сыл үлэлээн, көдьүүһүн толору көрдөрбүтэ. Норуот интэриэһин көрөр уонна туруулаһар аналын чиэстээхтик толорбута дии саныыбын. Ол эрэн, кэлин уонча сыл ааспытын кэннэ, олоххо тахсыталыыр уларыйыылар сыыйа-баайа көрдөрбүттэринэн, бэйэбит өттүбүтүттэн сорох-сорох түгэннэргэ уолҕамчытыйыы, нөҥүө түһүү тахсыталаабыт эбит. Судаарыстыба иһинэн сылдьар судаарыстыба буоларбытынан (Конституциянан: өрөспүүбүлүкэ – судаарыстыба), федеральнай Конституция нуормаларыгар уонна балаһыанньаларыгар сөп түбэһиннэрии ирдэбиллэрэ сүнньүнэн сөптөөхтөр. Уопсайынан, улахаҥҥа, үрдүккэ, кэскиллээххэ сыһыаннаан этэр буоллахха, төһөтө сөбүн-сыыһатын, табатын-алҕаһын бириэмэ уонна история эрэ табатык дьүүллүүр, сыана быһар кыахтаахтар.

Быраабыҥ эмиэ икки өрүттээх

Киһи быраабыгар тохтуур буоллахха, сайдыылаах дэмэкирээтийэлээх дэнэр дойдуларга омук бырааба буолбакка, киһи бырааба өрө тутуллар. Биһиги манна, бэйэбит төрөөбүт өрөспүүбүлүкэбитигэр, оҕолорбутун сахалыы үөрэтэр кыаҕа суохпут диэн судаарыстыбаны уонна былааһы буруйдаан тахсабыт. Дьиҥнээх дэмэкирээттии быраабынан ылар буоллахха, оскуола салалтата саха тылын үөрэтэр баҕалаах оҕоҕо уонна кини төрөппүтүгэр оннук усулуобуйаны тэрийбэт буоллаҕына, кылааһы арыйыахтаах. Оттон кылааһы арыйар кыаҕа суох буоллаҕына, үөрэтэр учууталы булуохтаах. Бу усулуобуйаны кини соҕотох оҕоҕо даҕаны тэрийиэхтээх. Бу аата киһи быраабын үрдүктүк тутуу буолар. Оттон болуоссакка тахсан пикеттиир буоллахха, атын дьон быраабын күөмчүлээһин тахсар. Ол аата киһи бэйэтин интэриэһин көмүскүүрүгэр дьону түмүө суохтаах диэн буолбатах.
Киһи бырааба – икки өрүттээх. Туһааннаах дойдуга тастан киирээччи, ол дойду үгэстэригэр, сокуоннарыгар сөп түбэһэргэ уонна өссө симэлийэргэ сөбүлэһэр эрэ буоллаҕына, кини киириэхтээх. Маныаха киһи бырааба кэһиллэр. Оччотугар киһи быраабын орто сүнньүн булуу, интэриэстэри дьүөрэлэһин­нэрии Конституциянан ситиһиллиэхтээх. Үлэлээбэт, биэнсийэлээх киһи, кыаммат кырдьаҕас, инбэлиит социальнай харысхаллаах буолуутун Конституция мэктиэлиир. Бу гынан баран, дьиҥнээх дьыалатыгар судаарыстыба бэйэтин эбээһинэһин, араас биричиинэлэринэн, быстар мөлтөхтүк толорор. Ыйга 5 мөл. солк. хамнаһы аахсар киһи – ол кини бырааба. Ол эрэн, сиэрдээх-майгылаах, этэргэ дылы, аньыыны-хараны аахсар киһиэхэ, дьадаҥы уопсастыбаҕа тиэрэ байан олороро сааттаах-сууттаах буолуон сөп этэ.
Дойду билиҥҥи Конституцията, сэбиэскэй кэмнээҕиттэн уратыта, киһи уонна гражданин бырааптара араарыллыбыттарыгар буолар. Ол түмүгэр судаарыстыба бэйэтин гражданнарын, ол аата төрүт олохтоохторун бырааптарын инники күөҥҥэ тутар, киһи бырааба диэн өйдөбүлтэн ойуччу туруорар. Атын дойду гражданина биһиэхэ киһи быраабынан туһанар, ол эрээри биһиги дойдубут гражданина буолбатынан, Конституциянан мэктиэлэнэр бырааптары толору туһаммат.

Арҕаа Дьобуруопа дойдуларыгар, миграция кэҥээн истэҕин аайы, киһи бырааба элбэх күчүмэҕэйдэри үөскэтэр буолла. Мультикультурализм (араас култууралар биир кэлимсэ буолбакка, бэйэлэрин тус-туһунан уратыларын илдьэ сылдьан сайдар усулуобуйаларын олохтооһун) бэлиитикэтин идьиэйэтэ, дьиҥэр, куһаҕана суох. Бу гынан баран, били туох барыта икки өрүттээҕин кэриэтэ, аны олохтоох нэһилиэнньэ үтүрүллэр, күөмчүлэнэр балаһыанньата үөскээн хаалара эмиэ баар. Култуураҕа эрэ буолбакка, бэлиитикэҕэ, экэниэмикэҕэ тиийэ дьүөрэтэ суох быһыы-майгы үөскээн хааларын эмиэ көрөн-билэн олоробут. Сахалыы өйдөбүлүнэн эттэххэ, дьукаахтаһан олоруу дьүөрэлэһиитэ кэһиллэн хаалар.
Маныаха дьыала орто сүнньүн тутуһуу Конституциянан эрэ сүрүннэнэр кыахтаах. Ол кыаллыбатаҕына, бас-баттах барыы түбэлтэлэрэ тахсыталаан бараллар. Конституция олоҕу сүрүннүүр Төрүт Сокуон буолар. Судаарыстыбаҕа уонна уопсастыбаҕа анаан оҥоһуллар бары сокуоннар, таһаарыллар дьаһаллар Конституция ыстатыйаларын кытта дьүөрэлэһиннэрэн оҥоһуллуохтаахтар. Оттон ол бириинсип төһө тутуһуллара, атын кэпсэтиини эрэйэр боппуруос буолар.
Сир аннын баайыгар Арассыыйа гражданнара бары тэҥ бырааптаахпыт. Ол быһыытынан, сир аннын баайыттан киирэр барыс үллэһиккэ барар. Ол түмүгэр, сир анныттан хостонор баайдаах эрэгийиэҥҥэ тиксэр өлүүтэ кыччаан биэрэр. Маныаха дохуот өлүүтэ кыччааһынын толуйуу систиэмэтэ үлэлиэхтээх этэ.

Төрүт Сокуон – уопсастыба уонна дьон дьылҕатыгар

СӨ Конституциятын (Төрүт Сокуонун) бастакы барыйаанын суолтатын бүгүҥҥү таһымтан буолбакка, оччотооҕу бэйэтин кэминэн салайтаран сыана быһар сөптөөх буолуо этэ дии саныыбын. Бастатан туран, төрдүттэн өрөбөлүүссүйэлии уларыйыылаах, ураты уустук уонна ыарахан кэмҥэ өрөспүүбүлүкэ этэҥҥэ оннун-тойун булунарыгар, кини Төрүт Сокуона бигэ олугу ууран биэрбитэ. Дойду экэниэмикэтэ аҥаардастыы сиҥнэ турбут, иэдээн эҥээрдээх 10 сылын устата, өрөспүүбүлүкэ уонна кини норуота ол кэми арыый да халымыр үүттээх-баастаах туораабыттарыгар бу тутаах дөкүмүөммүт үтүө оруоллааҕа саарбахтаммат. Оттон үөрэххэ, култуураҕа, ускуустубаҕа, доруобуйа харыстабылыгар, социальнай эйгэҕэ ситиспит түмүктэрбит бары Конституция балаһыанньаларыгар тирэҕирэн ситиһиллибиттэрэ.
1992 сыллаахха ылыллыбыт Конституция тус бэйэм олохпор эмиэ улаханнык сабыдыаллаабыта диэхтээхпин. Конституция бырайыагын ырытан оҥорууга үлэлээбит кэмим – бу мин гражданин буолар эппиэтинэспин уонна эбээһинэспин атын үрдүк таһымҥа билиммит, оттон учуонай быһыытынан билиим-көрүүм, уопутум, интэриэһим быдан кэҥээбит уонна үрдээбит олоҕум биир бэлиэ кэмэ этэ.
Конституцияҕа сыстан үлэлээһиммит атын оччотооҕу кэллиэгэлэрбэр эмиэ туох да суола-ииһэ суох хаалбатаҕар бигэ эрэллээхпин. Итинник этэрбэр биир кылгас холобуру аҕалыым. Оччолорго оробуочай бөлөххө үлэлээбит учуонайдар ортолоругар биир эрэ наука дуоктара баара. Аҕыйах сыл ааһаатын, алта киһи наука араас хайысхаларыгар дуоктар истиэпэнин көмүскээбиппит. Д.Н.Миронов, А.Н.Ким-Кимэн юридическай наукаҕа, Е.П.Жирков педагогикаҕа, У.А.Винокурова социологияҕа, П.Л.Казарян историяҕа, бэйэм бөлүһүөпүйэҕэ. Биһиги бөлөхпүтүгэр үлэлээбит Н.А.Лугинов норуодунай суруйааччы буолбута.
Туох да баһаам элбэх араас литэрэтиирэни ааҕыы, ырытыы, санааны атастаһыы, бэйэ-бэйэни хардарыта байытыһыы, күүрээннээх мөккүөрдэргэ сирэй кыттыы, бэйэ позициятын туруулаһыы – барыбытын улаханнык сайыннарбыта, ырытар уонна ырыҥалыыр өйбүт-санаабыт, толкуйбут быдан кэҥээбитэ. Тус бэйэм ол кэми олохпор тосхойбут соргулаах түгэнинэн ааҕабын.