Ырааҕы көрөр уонна ытар сыалынан

У.А.Винокурова, 1992 сыллааҕы СӨ Конституциятын ырытан оҥорууга үлэлээбит оробуочай бөлөх чилиэнэ. Социология нау­катын дуоктара, Ускуустуба уонна култуура Аартыкатааҕы судаарыстыбаннай үнүстүүтүн циркумполярнай цивилизацияҕа научнай-чинчийэр киинин салайааччыта.

— Ульяна Алексеевна, киґи уонна гражданин бырааптара, кө ҥ үллэрэ, эбээһинэстэрэ хайа баҕарар судаарыстыба Конституциятыгар «олус сөптөөхтүк» суруллан сылдьалларыгар букатын саарбахтаабаппын. 1992 сыллааҕы Төрүт Сокуоммутугар бу балаґыанньа иккис түґүмэҕинэн, кырдьык, инникилээн киирэн сылдьар. Ол итинтэн атын бэлиэ суолтатын ситэрэн кэпсээн биэриэҥ дуо?
— Иккис аан дойду сэриитэ түмүктэннэҕин утаата, 1948 сыллаахха ХНТ «Киһи быраабын туһунан» дэкэлэрээссийэни ылыммыта. Иккис аан дойду сэриитэ сүүһүнэн мөлүйүөн киһи сиэртибэлэммитэ, ол түмүгэр киһи олоҕо, кини сыаннаһа, бырааба уонна көҥүлэ инники күөҥҥэ тахсан биэрбиттэрэ. Киһи сүбэринитиэтин харыстааһын боппуруоһа чорбоччу тутуллубута. Онон аан дойдутааҕы киһи бырааба сүнньүнэн ити дэкэлэрээссийэттэн төрүттэнэн тахсар.
Сэбиэскэй Сойуус ити дэкэлэ­рээссийэҕэ илии баттаспатаҕа. Арассыыйа судаарыстыбатын былыргы уонна аныгы историятын былаһын тухары, судаарыстыба уонна былаас суолтата уонна көмүскэлэ ытык өйдөбүл буолар. Оттон киһи сыаннаһын, кылаабынайа, быраабын кэлин миэстэҕэ туруоруу мэлдьитин баар көстүү этэ. Сэбиэскэй Сойуус гражданинын пааспарыгар омуга ыйыллар бэһис графа баара. Дьону омуктарынан араартааһыҥҥа төрүөт буолуон сөптөөҕө. Итэҕэл бары көрүҥнэрэ хааччахтаналлара. Күүстээх цензура баара. Кытаанах идеологическай бобуулар уонна хааччахтар үлэлииллэрэ. Мантан да атын киһи быраабын күөмчүлүүр харгыстар элбэх этилэр.
Егор Жирков салайааччылаах Конституцияҕа үлэлэспит оробуочай бөлөх 140-тан тахса араас судаарыстыбалар Конституцияларын үөрэппитэ, чинчийбитэ. Ол иһигэр сайдыылаах дэнэр судаарыстыбалар, холуонньалаах батталтан босхоломмут дойдулар Конституциялара чинчиллибиттэрэ. Улахан болҕомто Саха АССР 1924 сыллааҕы Төрүт Сокуонугар ууруллубута.
— Туох барыта икки өрүттээх буоларын кэриэтэ диэххэ, киһи быраабын сиэри таґынан өрө тутуу бүгү ҥҥ ү кү ҥҥ э омсолоох өрүттэрдээҕэ илэ көһүннэ буолбатах дуо?
— Баар чахчы. Бэйэҥ этэҕин дии, «сиэри таһынан» диэн. Туох барыта нуорматын таһынан бардаҕына, иэмэ-дьаама суох дьалкыйдаҕына, оннук буолуохтаах. Аҥаардастыы киһи көҥүлүн өрө тутуу, киһи быраабынан эрэ салайтарарга холонуу кэлтэйдээһиннээх холобурун арҕааҥҥы дойдуларга үөскээбит быһыыттан-майгыттан билэн олоробут. Тастан туора омук дьоно күргүөмүнэн тоҕу сууллан киириитэ, олохтоох бэрээдэги, сокуоннары аахсыбат буолуута, иитимньи олоххо суоттаныыта, олохтоох нэһилиэнньэни уонна былааһы кытта утарыта харсыы хобдох холобурдара дьону-сэргэни, уопсастыбаннаһы улаханнык дьиксиннэрэрэ, ол түмүгэр сыыйа-баайа абааһы көрөр сыһыан үөскүүрэ баар суол. «Аҕыйах ахсааннаахтар бырааптара» дэнэр көлдьүн куоһурунан саптынан, эр киһи эр киһилиин, дьахтар дьахтардыын эр-ойох буолар, оҕо ииттэр, ол аата бэйэлэрин олохторун сиэрин-майгытын аһаҕастык эрэкэлээмэлиир, бырапагаандалыыр уонна соҥнуур бырааптарын сокуон күүһүнэн мэктиэлээһин – киһи аймах халбаҥнаабат сыаннастарын айгыратарга холонуу.
Киһи быраабынан эрэ салайтарыы итэҕэстэрдээх өрүттэрдээҕэ тахсан кэллэ. Дьиҥэр, хас биирдии мигрант киһи быһыытынан бырааптааҕа мөккүөргэ турбат. Оттон мигрант олохсуйа киирбит дойдутун норуотун бырааба диэн эмиэ булгуччу баар буолуохтаах. Миграны киллэрбит дойду бэйэтэ сокуоннардаах, олор үлэлиэхтээхтэр. Үлэлээбэт буоллахтарына, ол былаас буруйа. Норуот бырааба үөһэ туруохтаах. Ол эрэн, итинник балаһыанньа, уларыйа-тэлэрийэ турар араас бэлитиичэскэй уонна экэнэмиичэскэй быһыыттан-майгыттан тутулуктанан, эмиэ араас өрүттэнэн тахсыан сөп.
— Эһиги оробуочай бөлөххүт састаабын ырытан көрдөххө, сүнньүнэн уопсастыбаннас бэрэстэбиитэллэрэ, интэлигиэнсийэҕэ киирсэр араас идэлээх дьон түмүллүбүт эбиккит. Конституция олох кылгас уонна чуолкай эрээри, сүрдээх киэҥ киэлилээх ис хоһоонноох юридическай түмүктэртэн уонна балаһыанньалартан таӨыллыахтааҕа өйдөнөр.
— Дьэ, итиннэ биһиэхэ дьиҥнээх төһүү күүһүнэн икки улахан юрист — Афанасий Петрович Илларионов уонна Дмитрий Николаевич Миронов буолбуттара. Оробуочай бөлөх киллэрэр этиилэрин, сабаҕалааһыннарын, түмүктээһиннэрин уонна идьиэйэлэрин бу икки улахан юрист, кумаар иннэтэ да кыайан киирбэт гына ыпсаран, улахан дөкүмүөн тылыгар-өһүгэр, балаһыанньатыгар кубулутан оҥорон биэрэн иһэллэрэ. Оччолорго Үрдүкү Сэбиэт дьокутаата, Конституция хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Василий Михайлович Власов үлэтин-хамнаһын чорботон бэлиэтиэм этэ. Василий Михайлович сир аннын баайын туһаҕа таһаарааччы быһыытынан сүүнэ уопута, өрөспүүбүлүкэ интэриэһин туһугар туллаҥнаабат позицията Федеративнай дуогабары кытта үлэлэһиигэ уонна илии баттаһыыга дьэҥкэтик көстүбүтэ. Ол түмүгэр Саха сирин алмааһыттан уонна көмүһүттэн киирэр харчыттан өрөспүүбүлүкэ адьас мыыныыта суох өлүүлэһэр кыахтаммыта. Федеративнай дуогабар, Саха Өрөспүүбүлүкэтэ аныгы Арассыыйаны кытта Конституцияҕа олоҕурбут аан бастакы дуогабардаах сыһыана этэ.
Өссө Афанасий Петрович биһиэхэ, Конституцияны кытта үлэлэһэр дьоҥҥо, үгүстүк: «Элбэхтик хаһыаттарга суруйуҥ, тэлэбиидэнньэҕэ, араадьыйаҕа тахсыҥ. Тугу суруйбуккут, эппиккит-тыыммыккыт, Конституция история­тыгар тыктарыллан, үйэтийиэҕэ. Саамай кылаабынайа, Конституцияны ырытан оҥоруу үлэтэ, бытархайыгар тиийэ, дьон-сэргэ, норуот билиитигэр-истиитигэр тиийиэхтээх», – диирэ. Муударай киһи ол сүбэтин биһиги төһө кыалларынан толоро сатаабыппыт.
— Төрүт Сокуоммут «СӨ гражданина» диэн балаһыанньата бэрт кэбэҕэстик туоратыллан турар. Оччолорго СӨ гражданствотын олохтооһун туохха тирэҕирбитэй?
— Биһиги Конституциябытын оҥоро сылдьар кэммитигэр, Сэбиэскэй Сойуус судаарыстыба быһыытынан ыһылла илигэ. Өрөспүүбүлүкэлэр Сойууһунай дуогабарга илии баттаһыахтаахтара. Оттон итинник дуогабары сувереннай сойууһунай анал туруктаах өрөспүүбүлүкэлэр эрэ илии баттаһар бырааптаахтара. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ итинник статустары ситиһэн сылдьар кэмэ этэ. Оттон Арассыыйа инники дьылҕата чуолкайа суоҕун ааһан, төрүт даҕаны биллибэт этэ. Аны туран, манна бэйэбит дьокутааттарбыт истэригэр араастаан киирии-тахсыы баара. Саха сирин хотугулуу-арҕаа өттүнээҕи бырамыысыланнай оройуоннарын өрөспүүбүлүкэттэн таһааран, Красноярскай кыраайга холбонорун ситиһэр туһунан тыл-өс норуоту аймаабыта. Итинник балаһыанньаҕа Саха сирин гражданствотын туһунан боппуруос күөрэйиитэ оччотооҕу сытыы быһыы-майгы ирдэбилэ этэ.
— Јрөспүүбүлүкэ бэрэсидьиэнин боломуочуйаларын Конституцияҕа суруйууга аӨаардас хадаҕалыы эбэтэр төттөрүтүн сарбыйа сатааґын холобурдара бааллара дуо? Тоҕо диэтэххэ, урукку өттүгэр өрөспүүбүлүкэ саамай Ґрдүкү дуоһунастаах киґитин боломуочуйаларын бигэргэтии холобура биґиэхэ суоҕа. Компартия саҕана Ґрдүкү Сэбиэт бэрэссэдээтэлэ, норуоттар икки ардыларынааҕы олохсуйбут үгэґинэн, «бэрэсидьиэн» дуоґунастааҕа. Дьи ҥ нээҕинэн, обкуом бастакы сэкирэтээрэ эрэгийиэн му ҥ ур былаастаах тойоно этэ.
— Ол саҕана М.Е.Николаев Үрдүкү Сэбиэти салайар, ону таһынан Конституция хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлэ. Саҥа судаарыстыбаннай былаас дэмэкирээттии тутулун – Бэрэсидьиэн үнүстүүтүн – тэрийиигэ чуолаан Михаил Ефимович былаас үс таһыма тэҥҥэ үлэлиэхтээх төрүтүн тутуспута. Бэрэсидьиэн, бэрэстэбиитэллээх уонна ситэриилээх былаастар боломуочуйалара Конституцияҕа чуолкайдык суруллууларын Михаил Ефимович бэйэтинэн ситиспитэ. Ол түмүгэр, Бэрэсидьиэн араас өрүттээх киэҥ боломуочуйатын сэргэ, СӨ судаарыстыбаннай былааһын бэрэстэбиитэллээх, сокуону таһаарар уонна хонтуруоллуур саамай үрдүкү уорганынан СӨ Үрдүкү Сэбиэтэ буолара Конституцияҕа суруллубута. Манан өрөспүүбүлүкэ саамай үрдүкү дуоһунастаах киһитэ – Бэрэсидьиэн — хонтуруолланар мэхэньиисимэ олохтоммута.
— Оттон кэлин, Бэрэсидьиэн баараҕадыйбытын кэннэ, иккис ыҥырыылаах Ил Түмэн дьокутааттара өрөспүүбүлүкэ Бэрэсидьиэниттэн уонна ситэриилээх былааґын баһылыгыттан, валютаны туттууга хас эмэ сылы быһа отчуоту ирдии сатаан баран, кыайбатахтара диэни хайдах сыаналыахха сөбүй?
— Оннук буолбатах, ити прес­саҕа хомуньуустар соҥнообут өйдө­бүллэрэ хаалбыт. Јрөспүүбүлүкэ үбэ барыта Ил Түмэн хараҕын да­лыгар баара, Хонтуруоллуур кэмитиэт харса суох хасыһара.
Судаарыстыба тутула уларыйыытыгар Арассыыйаҕа да, биһиэхэ да хомуньуустар былаастан туораабатахтара, хата, бигэ миэстэлэрин булуммуттара. Ком­партия дьайыытыттан босхоломмут атын судаарыстыбаларга люстрация о ҥ орон, сууллубут былааска үлэлээбит дьону тэйиппиттэрэ. Оттон биһиэхэ парламеҥҥа хомуньуустар саамай уопуттаах уонна тэрээһиннээх улахан бөлөх этилэр. Норуокка киэҥник биллэр-көстөр, оҕуруктаах өйдөөх, былаастарын сүтэрбит, карьераттан маппыт салайааччылар үксүгэр саҥа былааһы абааһы көрөллөрө, дьаныардаахтык сойуолаһаллара. Ол дьон адаҕа буолар түгэннэрэ элбэх этэ. Норуоппут, өрөспүүбүлүкэбит туһугар элбэҕи ситиһиэхпит хааллаҕа. Сирбит аннын баайыттан өлүүлэһэн ылбыт валютабытыгар тутуллубут социальнай, спорт, доруобуйа харыстабыла хайысхалаах эбийиэктэринэн хайы-үйэ иккис көлүөнэ дьону таһынан, норуот бүттүүн туһана сылдьар дии.
— 1992 сыллааҕы СӨ Конституциятын хаста да төхтүрүйэн уларытыы кэнниттэн, кини ханнык ыстатыйаларын бала­ґыанньаларын суолталара өссө үрдээн иґэр курдуктарый?
— Аан дойду сокуоҥҥа бырааба сайдан иһэрэ кэрэхсэбиллээх. Ол курдук, киһи быраабын сайыннаран, өссө төрүт омуктар бырааптара уонна үүнэр көлүөнэ бырааптара диэн баар буолла. Биһиги Конституциябытыгар ити икки саҥа быраап көрүҥнэрэ эрдэттэн көрүллүбүттэрэ, билигин суолталара өссө күүһүрдэ.
Төрүт Сокуон 42, 43 уонна 44 ыстатыйаларыгар өрөспүүбүлүкэ төрүт олохтоох уонна Хотугу сир аҕыйах ахсааннаах норуоттарын бырааптара суруллан сылдьаллар. Бу ыстатыйалар «Төрүт норуоттар бырааптара» дэнэр Холбоһуктаах Нациялар Тэрилтэлэрэ оҥоро сылдьар дөкүмүөнүгэр олоҕуран суруллубуттара уонна Конституциябытыгар киирбиттэрэ. Ол дөкүмүөн оҥоһуллуутугар мин хаста да баран кыттыбытым. Саха сириттэн В.А.Роббек, З.А.Корнилова дьаныардаахтык үлэлэспиттэрэ. Ол үлэ түмүгэр Конституциябытыгар суруллубут нуормалар суоруллубатылар, билиҥҥэ диэри бааллар уонна үлэлии сылдьаллар. СӨ Конституционнай суута ааспыт сыл бүтүүтэ ылыммыт быһаарыытыгар бу ыстатыйалар балаһыанньаларыгар олоҕурда.
2007 сылга ХНТ Төрүт норуоттар бырааптарын дэкэлэрээссийэлэрин ылыммыта. Арассыыйа бу дэкэлэрээссийэни билиммэтэҕэ эрээри, норуоттар икки ардыларынааҕы дөкүмүөҥҥэ киирэн сылдьар. Оттон биһиги 15 сыл эрдэлээн, «сир ылан», балачча туттан-хаптан хааллахпыт дии. Конституциябыт манна сыһыаннаах 20 ыстатыйалара кэлэр көлүөнэлэрбитигэр кэс тыл буолар уонна билиҥҥи кэм олук хардыыларын эрэйэр.
Үүнэр көлүөнэ быраабыгар: босхо орто үөрэҕи, анал үөрэҕи ылыыны, айылҕа чөл туруктаах буолуутун хааччыйыыны ордук күүскэ туруорсубуппут. Ол иһин анал фондалар, тэрээһиннэр күн бүгүнүгэр диэри үлэлииллэр, айылҕаны харыстыыр хамсааһын күүһэ өһүллүбэт.
«Хаһаайыстыбаннай, бырамыысыланнай уо.д.а. үлэлэргэ судаарыстыба уопсастыба экологическай интэриэһин көмүскүүр». (Төрүт Сокуон 6 ыстатыйата). «Ким барыта айылҕаны харыстыыр уонна араҥаччылыыр, баайын-дуолун табыгастаахтык туһанар, айылҕаны харыстааһын нуормаларын тутуһар эбээһинэстээх». (33 ыстатыйа). Бу ыстатыйалар кэлэр көлүөнэлэргэ быһаччы аналлаахтар. Конституция ырааҕы ытар сыаллаах дөкүмүөн буолуохтаах. «Өрөспүүбүлүкэ судаарыстыба буолар» балаһыанньата эмиэ Конституциялаах буоламмыт ситиһиллибитэ. Манна даҕатан, бии­ри этэн аһарыахпын баҕарабын. Судаарыстыбаннай өй-санаа иитиллиитэ диэн туспа тэтимнээх суол. Биһиги судаарыстыбалаах буоламмыт Ил Дархан диэн үрдүкү былаас дуоһунаһын олохтообуппут, Бэрэсидьиэн диэн суолталаах. Ону баара, сотору-сотору, хаһыакка, ТВ-га, араадьыйаҕа «Аҕа баһылыкпыт» диэн ааттаан, дуоһунас ис суолтатын улаханнык намтаталлар. Аҕа баһылык диэн дьиэ-кэргэн таһымынан, судаарыстыбаннай тутула суох омук туттубут тыла буоллаҕа дии. Онон ити алҕаһы көннөрүнэллэрэ буоллар диэн баҕа санаабын тиэрдэбин.
Конституциябыт (Төрүт Сокуоммут) инникилээх, кэскилгэ үлэлиир ыстатыйалара хайдах суруллубуттарынан хаалбыттара. Конституцияҕа көннөрүү киириитигэр олох орто сүнньүн, сүрүн ытык өйдөбүллэрбитин тутуһан хааларга дьулуһуохтаахпыт. Бу дьалхааннаах кэмҥэ федеративнай судаарыстыба иһигэр сокуон, быраап уонна былаас биир хонуутугар холбоһон олорооччуларга, ити сиэрдээх уонна кэскиллээх дьүөрэлэһиини ситиһии уҕараабат туруга буолар. Онон улуу убайбыт Өксөкүлээх кэриэһинии, өйү өйүнэн кыайар, саҥаттан саҥа сайдыы суолун тыырар көлүөнэлэр үүнэн иһиэхтэрэ.