1919 сыл — Саха сиригэр

100 сыл анараа өт­түгэр, ол аата 1919 сыллаахха Сахабыт сиригэр ханнык бэлиэ түгэннэр буолбуттарай? Оччолорго дойдубутугар саҥа олохтоно сатыыр Сэбиэт былааһын утары охсуһуу уота күөдьүйэрэ, былаас бииртэн биир илиигэ көһөр күүрээннээх, хабараан күннэрэ-дьыллара үүммүттэрэ. Бу сыл иннинэ Сибииргэ Колчак бырабыыталыстыбата олохтоммута.

Оттон ити былыт кэннигэр саспыт быдан дьыллар тустарынан биһиги архыып докумуоннарыттан эрэ билэр кыахтаахпыт. 2004 с. “Бичик” кинигэ кыһатыгар тахсыбыт “Якутия. Хроника. Факты. События. 1917-1953” кинигэ иккис чааһыгар олоҕуран, 100 сыллааҕыта, ол аата 1919 сылга Сахабыт сиригэр туох бэлиэ сүрүн түгэннэр буолбуттарын ааҕааччыга тиэрдэр баҕалаахпыт. Ити кинигэни СӨ Национальнай архыыбын научнай үлэһитэ А.А.Калашников хомуйан таһаарбыт.

1919 сыл бэлиэ түгэннэриттэн

Тохсунньу 18 күнэ

“Голос социалиста” хаһыат – социалист-революционердар партияларын олохтоох кэмитиэтин уорганын бастакы нүөмэрэ тахсыбыт. Редактора – Л.М.Тверскэй. Ити сыл муус устарга диэри баара-суоҕа 14 нүөмэр тахсан баран тохтообут.

Тохсунньуга – олунньуга Иркутскай тракт устун почтаны көрөөччүлэр забастовкалара буолбут.

Олунньу 22 күнэ – муус устар 2 күнэ

Саха уобалаһын 3-с суһал ыҥырыылаах земскэй мунньаҕа буолбут.

Олунньуга

Саха сиринээҕи бассабыык-хомуньуустар кистэлэҥ тэрилтэлэрэ үөскээбит. Көҕүлүүр бөлөххө И.А.Васильев, П.П.Кочнев, Ф.А.Лебедев, Л.И.Парадовскай уонна Б.М.Чижик киирбиттэр.

Муус устар 1 күнэ

“Холбос” сойуус эмиэ “Холбос” диэн аатынан сурунаалын бастакы нүөмэрэ тахсыбыт. Ити кэннэ сурунаал үлэтэ тохтообут.

Бэс ыйын 2 күнэ

Уобаластааҕы уонна уезтааҕы земскэй управалар, Дьокуускай куорат управатын холбоһуктаах мунньахтара буолбут. Уобаластааҕы земскэй управа бэрэссэдээтэлэ В.В.Никифоров кинини Судаарыстыбаннай экономическай мунньах чилиэнинэн талбыттарын итиэннэ онно айанныахтааҕын туһунан мунньахха иһитиннэрбит. Манан сибээстээн кини уобалас кыһалҕаларын туһунан дьүүллэһэргэ уонна ити боппуруостары Судаарыстыбаннай мунньах көрүүтүгэр киллэрэргэ этии оҥорбут.

Бэс ыйын 6 күнэ

Уобалас земскэй управатын бэрэссэдээтэлэ В.В.Никифоров Дьокуускайтан бастакы борохуотунан Омскайга Судаарыстыбаннай экономическай мунньахха айаннаабыт. Омскайга бэс ыйын 30 к. кэлбит. Кини от ыйын 30 к. Судаарыстыбаннай экономическай мунньах атын депутаттарын кытта оччолорго Сибиир бырабыыталыстыбатын баһылыга А.В.Колчагы кытта көрсөн, киниэхэ дакылаат түһэрбиттэр.

Бу 1919 сылга Саха сиригэр хас да экспедиция үлэлээбит: Алдан уонна Маайа өрүстэргэ В.И.Подгорбунскай салалталаах экспедиция булт уонна балык бырамыысыланнаһын туһунан сибидиэнньэлэри хомуйбут; инженер Ушанец экспедицията Өлүөхүмэ өрүскэ чинчийиилэри оҥорбут; В.А.Матисен Усть-Ленскэй экспедицията муораттан Өлүөнэ өрүскэ ааһар учаастагы чинчийбит.

Балаҕан ыйыгар

“Лензолото” борохуоттарыгар матростар забастовкалара буолбут.

Алтынньы 10 күнэ

Дьокуускай уокуругун суута “Саха уобалаһыгар бассабыыктары кытта охсуһууга охтубуттар кэриэстэрин үйэтитиигэ уопсастыба” Устаабын бигэргэппит.

Сэтинньи 27 – ахсынньы 10 күннэрэ

Дьокуускайдааҕы епархия управляющайа, Семиреченскэй уонна Верненскэй епискоба Софроний свитатын кытта Өлүөнэ өрүс нөҥүө баар таҥара дьиэлэрин кэрийбит. Бары таҥара дьиэлэригэр (Майаҕа, Наахараҕа, Олом Күөлгэ, Мэҥэҕэ) таҥара литургията ыытыллыбыт. Тымныыны аахсыбакка, онно элбэх киһи сылдьыбыт. Таҥара сулууспалара саха тылынан кытта оҥоһуллубуттар.

Ахсынньы 14-тэн ахсынньы 15 күнэ үүнэр түүнүгэр

Байыаннай гарнизон уонна Дьокуускай к. оробуочайдара өрө туран, олохтоох былаас утарсыыта суох, Колчак былааһын суулларбыттар. Түрмэттэн политическай хаайыылаахтар, ол иһигэр бассабыыктар Х.А.Гладунов, С.М.Аржаков, Л.Л.Даниш уо.д.а. босхоломмуттар. Уобаластааҕы комиссар В.Н.Соловьев, гарнизон начальнига Каменскай, куорат кулубата П.Юмшанов, уобаластааҕы управа бэрэссэдээтэлэ В.В.Никифоров, Г.В.Ксенофонтов уо.д.а. тутуллубуттар. Сарсыарда былаас бүтүннүүтэ Дьокуускайдааҕы байыаннай-революционнай ыстаапка көспүт. Ыстаап бирикээһинэн Саха уобалаһын революционнай сэриилэрин командующайынан Б.С.Геллерт анаммыт. Ахсынньы 18 күнүгэр “Известия Якутского революционного штаба Красной Армии” хаһыат бастакы нүөмэрэ тахсыбыт.

Ахсынньы 24 күнэ

Дьокуускайдааҕы байыан­най-революционнай ыстаап би­рикээһинэн Саха уобалаһын судаарыстыбаннай уонна уопсастыбаннай тэрилтэлэрин уларытан тэрийэр туһунан биллэриллибит.

Ахсынньы 27-тэн ахсынньы 28 к. түүнүгэр биллибэт киһи Саха уобалаһын революционнай сэриилэрин командующайа Б.С.Геллерт тыыныгар турбут.

Ахсынньы 28 күнэ

Дьокуускайга “Холбос” сойууһун боломуочунайдарын съеһэ аһыллыбыт. Съезд маннык боппуруостары көрбүт: 1919 сылга “Холбос” сойууһун үлэтин туһунан отчуот, 1920 сыллааҕы смета, “Холбос” Устаабын уларытар туһунан, Өлүөхүмэ уонна Бүлүү уезтарыгар “Холбос” салааларын аһыы, пароходство, сойуус кооперация атын көрүҥнэригэр сыһыанын, финансовай бырагырааматын уо.д.а. тустарынан.
Бу сылга “А.И.Кушнарев эргиэнин дьиэтэ” куорат амбулаторията эмтэри, бэрэбээскилиир матырыйааллары уонна инструменнары атыылаһарыгар анаан 100 тыһ. солк. сиэртибэлээбит.

Уобаластааҕы земскэй управа бас билиитигэр 75 земскэй станция баара, кинилэр сайын 93 паара сылгылаахтара, кыһыҥҥы өттүгэр – 198 паара. Сайын трактар уопсай уһуннара 5091 ¾ биэрэстэҕэ тэҥэ, кыһынын – 5041 ¾, 2018 сыл сметатынан фураж төлөбүрэ 176758 солк. 61 кэппиэйкэ этэ. Ити дааннайдар уезтарынан маннык тыырыллыбыттар:
Дьокуускай – 23 станция, хамсыыр састааба сайынын 28 паара сылгы, кыһын – 62, трактар уһуннара – 677 ¼ биэрэстэ, суумата – 50063 солк. 66 кэппиэйкэ.
Бүлүү – 7 станция, сайын 8 паара сылгы, кыһын – 21, тракт уһуна – 262 ½ биэрэстэ, суумата – 24403 солк.
Верхоянскай – 29 станция, сайын – 38 паара сылгы, кыһын – 80 паара, тракт уһуна – 2757 биэрэстэ, суумата – 52095 солк.
Халыма – 16 станция, сайын – 19 паара сылгы, кыһын – 35 паара, сайын тракт уһуна – 1395 биэрэстэ, кыһын – 1345.

Елена БАИШЕВА бэлэмнээтэ