Харах уулаах ахтыылары тилиннэрэн…

Чурапчыттан 5318 киһилээх 41 холкуоһу төрөөбүт дойдуларыттан күүс өттүнэн күһэйэн  Кэбээйигэ, Булуҥҥа, Эдьигээҥҥэ көһөрүллүбүтэ. 38 холкуос дьонун Кэбээйигэ ыыппыттара. Оччотооҕу салалта бу дьон дьылҕатын туора сотор дьаһалыттан 2000 киһи хоргуйан, тоҥон, буурҕаҕа мунан, араас муҥу-сору көрөн өлбүттэр. Бу көһөрүү историяҕа “Чурапчы алдьархайа” диэн ааттанан харах уулаах киирбитэ.

Ол эрээри, бу сыыһа дьаһал төһөлөөх алдьархайы аҕалбытын туһунан Сойуус саҕана кистииллэрэ. Кэлин бу ыарахан дьыл-хонук туһунан барыта суруйуллан, сыыппаралар-чахчылар чопчуланан, сыанабыл бэриллибитэ.  Бастакы Президеммит, оччотооҕуга Саха АССР Үрдүкү С эбиэтин бэрэссэдээтэлэ Михаил Ефимович Николаев: «Чурапчы алдьархайа — бүтүн Саха норуотун трагедията», — диэбитэ.

Чурапчы алдьархайын туһунан краевед, суруналыыс Уйбаан Бахсылыырап элбэхтэ суруйан турар. Үгүс ыстатыйалары суруналыыс Татьяна Маркова суруйбута, кини Чурапчы көһөрүүтүн туһунан дьон ахтыыларынан кинигэлээх. Суруналыыс Т. Кардашевскай “Ыар сүтүктээх суолларынан”, суруйааччы И.Е.Федосеев-Доосо хомуйан оҥорбут “Чурапчы алдьархайа” кинигэлэрэ дьон хараҕын арыйбыттара.

Оттон бастакынан уус-уран айымньы быһыытынан кинигэни, мин билэрбинэн, Василий Иннокентьевич Гоголев — Уйулҕан таһаарбыт буолуохтаах. “Көһөрүллүү” диэн сэһэнигэр кини Ньукуус диэн кылаабынай геройун хараҕынан сэрии ыар сылларын ыарахаттарын, көһөрүү муҥун-сорун тиэрдэр.

Мин Василий Иннокентьевиһы кытары көрсөн бу кинигэтин туһунан кэпсэтэн турардаахпын. Онно: “Эн чопчу тоҕо бу тиэмэни ылсыбыккыный?” — диэн ыйыппытым.

— Урут чурапчылары хоту балыкка көһөрбүттэрин туһунан дьон кэпсээниттэн истэр этим. 2000 сыллаахха доҕорум Николай Никитинниин устубут “Суор тиһэх кыланыыта” диэн, сахаттан бастакы киинэ детективым презентациятын кэнниттэн, көһөрүү алдьархайын туһунан кэпсэтии буолбутугар, Вячеслав Попов диэн билэр киһим: “Биир оҕо хоргуйан өлөр тиһэх мүнүүтэтигэр Сталиҥҥа сурук суруйа олорон сырдык тыына быстаахтаабыт”, — диэн кэпсээбитэ. Ол түгэни харахпар ойуулаан көрбүтүм, дууһабын сүрдээҕин долгуппута, уйадыппыта. Бу туһунан уус-уран айымньы суруйар санаа онно бастаан киирбитэ уонна бигэтик хатаммыта. Онтон көһөрүллүүнү Агафья Птицына үчүгэйдик билэр диэбиттэригэр, көрсүбүтүм. Кини миэхэ көһөрүү туһунан кинигэлэри, сүбэ-ама биэрбитэ. Тыа хаһаайыстыбатын оччотооҕу миниистирэ Егор Афанасьевич Борисов эмиэ сэргээбитэ. Ол курдук, сүбэлээбит литератураларын хасыһан аахпытым. “Чурапчы алдьархайа” диэн кинигэни ааҕан баран, киинэ сценарийын суруйарга холоммутум. Прокопий Петрович Флегонтов ахтыыларын олус долгуйан аахпытым уонна онно олоҕуран сценарий суруйбутум. Сүрүн геройум Ньукуус кини прототиба буолуон сөп”, — диэн кэпсээтэ.

Мин кинигэни арыйабын. Сэһэн биһиги бириэмэбитигэр 65 сааһын туолбут Ньукуус Литва Каунас куоратыгар тиийэн, саха балаҕанын музейыгар сылдьан оҕо сааһын минньигэс, ону кытары курус түгэнин өйдөөн кэлэриттэн саҕаланар. Убайа Сүөдэр сэриигэ барыан иннинэ бырааттарыгар оонньуур мас аты кыһан оҥорон хаалларар. Ол оонньуур аты  кинилэри кытта көһөрүүгэ сылдьыбыт литовец ыалларын Даля диэн кыыһа харыстаан хаалларбыт эбит. Литовецтары Сталин уурааҕынан “спецпереселенец” статуһунан Саха сиригэр балыктата ыыппыттар. Кинилэр Саха сирин тыйыс тымныытыттан быыһаабыт саха балаҕаныгар махтанан, музей быһыытынан саха балаҕанын туруорбуттар. Онно Ньукуустаах убайдара оҥорбут мас ата кэлэн турар эбит.

Василий Иннокентьевич сэһэни суруйууга хайдах ылсыбытын туһунан сэһэргиир:

— Ол курдук Көһөрүллүү 60 сылын көрсө сценарий бэлэм буолбута. Учууталлыыр буоламмын, киинэнэн дьарыктанарым кыаллыбат этэ. Онон тохтообутум. Кэлин Намнааҕы педучилищеҕа бииргэ үөрэммит, Чурапчыттан сылдьар доҕорум Дмитрий Новгородов “суруйар дьоҕурдаах эбиккин, аны онтуккун сайыннар” диэн сүбэлээбитэ. Онон сценарийбын уус-уран сэһэн гынарга санаммытым. Чурапчы улууһун Хайахсыт нэһилиэгиттэн төрүттээх дьону сураһан, “Саха” НКИК араадьыйатын дириэктэрэ Тарас Лукич Тарасовы көрсөн, бу кэнники сылларга үлэм син иннин диэки хамсаабыта. Кини убайын Иван Лукич Тарасовы, көһөрүллүү тыыннаах кыттыылааҕын көрсөн, кэпсэтэн, кини ахтыыларын, кэпсээннэрин бэлиэтэммитим. Уонна дьэ холонон көрбүтүм. Араас ахтыыларга олоҕуран биир саха ыалын дьылҕатын суруйдум. Бэйэм ити кэпсиир сирбэр бииригэр да сылдьыбатаҕым. Онон сыыһалаах буоллаҕына, ааҕааччыларым өйдүөхтэрэ диэн эрэнэбин. Итиэннэ мин бу үлэбэр саха норуотун сэрии сылларынааҕы алдьархайын ыарахаттарыттан булгуруйбакка, кырдьыктара кыайбыт Чурапчы чулуу дьонугар сүгүрүйэн туран ылсыбытым. Араас докумуоннары, ахтыылары, суруналыыс Т. Кардашевскай “Ыар сүтүктээх суолларынан”, суруйааччы  И.Е. Федосеев-Доосо “Чурапчы алдьархайа” кинигэлэрин, ону тэҥэ “Литовцы у Ледовитого океана” диэн хомуурунньугу туһанным.

Василий Иннокентьевич учуутал буоларын быһыытынан, бу кинигэтинэн эдэр көлүөнэҕэ Саха сиригэр буолан ааспыт, элбэх киһи дьылҕатыгар дьайбыт иэдээннээх кэми тиэрдэр. Бэйэтэ этэринэн: “Мин дьон ахтыыларын ааҕа олорон хараҕым уутун сатаан туттумматым. Ама, бу дьон олоҕор элбэх да эрэй-муҥ тиксибит эбит диэн санааттан хараастарым. Өбүгэлэрбит бу кэрчик кэмнэрин умнарбыт табыллыбат, көлүөнэттэн-көлүөнэҕэ бэриллэн, история ис дьиҥин билиэхтээхтэр, ааспыты сыаналыахтаахтар, харыстыахтаахтар”.

Кинигэ кэрчиктэриттэн:

“Ыраах айаҥҥа аттанаары сылдьар көс дьоно хоҥноорулар тэринэн барбыттара. Сүөһүлэр маҥыраһыылара, кыра, көтөххө сылдьар оҕолор ытаһыылара, аарыма, кыаммат буолбут кырдьаҕастар кэп туонуулара – өй мэйдээх тулуйбат араллаана саҕаламмыта. Буолумуна даҕаны, саастарыгар төрөөбүт алаастарыттан арахпакка үйэлэрин моҥоон эрэр, иннилэрэ кылгаабыт, кэннилэрэ уһаабыт ытык кырдьаҕастар олохторун тиһэх күннэрин, көмүс уҥуохтарын, дьылҕа хааннара улуу сирдьит Сталин сирэйэ сирэйдэнэн, үйэлээх саастарыгар түһээн да баттаппатах тоҥ кыаһаан дойдутугар уураахтаан, бу көһөрөн эрдэхтэрэ. Тэлиэгэҕэ аҕыйах таһаҕас дуомун аттыгар олордон кэбиспит икки хараҕа суох Огдооччуйа эмээхсин хаар маҥан баттаҕын хотуттан үрэр тыал үргэҥнэтэн, аанай-туонай аймалҕанын түһэрэн, дьон уйулҕатын ордук хамсаппыта. Бэл, Ньукуус эһэтэ Лөгөнтөй кырдьаҕас, саҥата суох холбойбут санна дьигиҥнээн, хараҕын уута тохтоло суох сарт түспүтэ. Бары да олус аймаммыттара. Оннооҕор Туллуктаах Күннэй, бу туох эрэ сүдү, баламат иэдээнэ буолан эрэрин сэрэйэн, оччугуйкаан сүрэхтэрэ долгуйан толугуруу мөхсүбүтэ…”

* * *

“Көс дьоно аһаҕас халлаан анныгар хоно-хоно айаннаабыттарын иккис күнүгэр Хотун Төҥүлү эбэ илин баһын сыырынан таҥнары субуллан киирбиттэрэ. Олохтоохтор тохтоон аһыммыт харахтарынан айан дьонун одуулуу хаалбыттара. Оттон Ньукуустаах, улахан оҕолору көрөн, ордук санаан, өрө эрэ тыынан ылаллара. Туллук быйыл оскуолаҕа киириэхтээх этэ. Онон аттыларынан үөрэнэ баран иһэр оҕолорго ордук күүскэ кини ымсыырбыта да, таһыгар таһаарбакка түҥнэри хайыспыта. Ону көрөн, Ньукуус быраатын көтөҕөн ылан, оҕуһу мииннэрэн аралдьыта сатаабыта. Туллук уу-хаар баспыт хараҕын уутун саҥата суох туора хаһыйбыта. Кини кыракый сүрэхчээнигэр ити кэмҥэ туох буола иһэрин ким да билбэт этэ…”

* * *

“Өрүс уҥа биэрэгэр, Кэбээйи үрдүк таас хайаларын хаардаах арҕастарыгар арҕаалаабыт күһүҥҥү хойутаабыт күн санньыар суһума кытарымтыйа киирбитэ. Үйэлэригэр көрбөтөх үрдүк хайалара саба барыйан куттарын-сүрдэрин баттаабыта. Хайа анныгар кэлиилэригэр улахан балаһа тыал түһэн, хаардаах ардаҕынан сабаамахтаталаабыта. Долгун үөһэ-аллара түллэҥнээн, аймалҕан, араллаан бөҕө буола түспүтэ. Оҕолор, Күннэйдээх Туллук, атыттар да сүһүөхтэрэ хамсаан, сүрэхтэрэ көбөн, кураанаҕынан өҕүйэ-өҕүйэ ытаспыттара. Хас да ыал таһаҕастара уонна уонча сүөһү быалара быстан, орулаабытынан баарсаттан аллара, чөҥүрүйэ түллэҥниир долгун дириҥ бэлэһигэр мэлис гыммыттара…”

Кинигэ “Чурапчы оройуонун дьоно үстэ өлөн тиллибиттэрэ – сукка, сэриигэ, көһөрүүгэ түбэспиттэрэ. 17 тыһыынча ахсааннаах нэһилиэнньэттэн 1943 сыл тохсунньу 1 күнүгэр 7934 эрэ киһи ордубута, фроҥҥа 2100 киһи барбыта, онтон 1284 эргиллибэтэҕэ. Хоту – Кэбээйи, Эдьигээн, Булуҥ оройуоннарыгар көһөрүүгэ 5318 киһи ыытыллыбытыттан 2000 кэриҥэ киһи онно өлбүтэ” диэн суруйуунан түмүктэнэр.