Өбүгэ саҕаттан өлбөт үөстээх буоламмыт

Оттон ол улахан үлэ, үрдүк үбүлүөйдээх сыл ыы муннунан анньан кэлиэн иннинэ чөм­чөтүллэн, хас да таһымнаах эрэдээксийэлээһини уонна сии­дэлээһини ааһан, ааҕааччы остуо­лун үрдүгэр сытыахтааҕа эмиэ дьэҥкэ.  А.А.Борисов, аныгы сүһүөх учуонай аймах бэрэстэбии­тэлэ, история наукатын дуоктара. Сурулла сылдьар «Саха сирин историята» фундаментальнай үлэ иккис туомугар үлэлэһэр бөлөх салайааччыта. Иккис туом хабар кэмэ – Саха сиригэр нуучча кэлиэҕиттэн Саха АССР тэриллиэр диэри (XVII үйэ 30-с сыллара — XX үйэ 20-с сыллара).

— Биһиги бөлөхпүт, — диир Андриан Афанасьевич, — XVII, XVIII, XIX үйэлэри чөмчөччү тутан уонна XX үйэ кэрчик кэмин хабан үлэлиир. Бу ааттаммыт үйэлэр историяларыгар үлэлэһии үтүө да, уустук да өрүттэрдээх. Үтүөтэ — Саха сирэ Нуучча судаарыстыбатыгар холбонон, кини историята сурукка-бичиккэ бастаан бэлиэтэммит, онтон олохтоохтук киирбит кэмэ. Ол быһыытынан таайан, чинчилээн, сабаҕалаан көрөн буолбакка, дьиҥнээх дөкүмүөннэргэ олоҕуруу уонна сигэнии биһиги үлэбитигэр кыаллар дьыала. Аны туран, Саха сирин уонна кини олохтоох норуоттарын туһунан административнай, юридическай, суут уонна быраап эйгэлэригэр сыһыаннаах дөкүмүөннэртэн саҕалаан география, этнография, тыл, фольклор, о.д.а. научнай хайысхалаах суруйуу­лар, бэлиэтээһиннэр, «халыҥ» үлэлэр хара баһаамнар. Өссө эбэн эттэххэ, чопчу бу этиллэр үйэлэр араас эпохаларын араас сабыытыйаларыгар быһаччы сыһыаннаах эрдэтээҥҥи да, хойук­кааҥҥы да омук, нуучча уонна бэйэбит учуонайдарбыт научнай үлэлэрэ бааллар.

Уустуга — саҥалыы сыһыан­наһыы, саҥалыы көрүү баар буолуохтаах. Ол аата былаас уонна бириэмэ хаппырыыстарыгар сөп түбэһэ сатааһын диэн буолбатах. Сыыһа-халты, тиэтэл түмүктэри оҥоруу, ол иһигэр кэлтэйдээһин, алҕас сыаналааһын, баар быһыыга-майгыга, көрдөбүлгэ сөп түбэһэ сатааһын, о.д.а. хобдох көстүүлэр уонна түбэлтэлэр ханна баҕарар, хаһан баҕарар баар буолааччылар. Ол иһигэр, хомойуох иһин, наука эйгэтигэр кытта. Оттон история курдук бэлиитикэҕэ чугас турар наукаҕа, судаарыстыба уонна кини идеологията күүскэ ороостохторуна кэлтэйдээһин, өссө тиэрэ эргитии түбэлтэтэ баар буолан хаалыан сөп.

Билигин мин 1955 сыллаахха тахсыбыт «Саха АССР история­та» кинигэҕэ таарыллыбатах, ыраахтааҕылаах Арассыыйа саҕана Саха сирэ дьаһалтаҕа киириитин уонна салаллыытын исто­риятыттан быһа тардан билиһиннэриэхпин баҕарабын.

Нуучча хаһаактара Саха сирин булан кэлэн, олохтоохтортон кииһинэн дьаһааҕы хомуйууну саҕалаатахтарын утаа, «ыҥырыыта суох ыалдьыттар» — Енисейдээҕи, Мангазеятааҕы, Тобольскайдааҕы, онтон Том­с­кайдааҕы хаһаактар — бэрт түргэнник кэлитэлээн барбыттар. Оччолорго тэлэгирээп, төлөпүөн сибээһэ даарым суоҕа гынан баран, наадалаах сурах-садьык иһиллибитэ эрэ баар буолара. «Ахсаана суох өлгөм киистээх кыраай үһү» диэн сурах барыларын итинник уйгуурдубут, утуйар да, олорор да бокуойдарын умуннарбыт.

Ол кэлэн, төрүкү сэрииһит дьон, төрүт  олохтоохтору кыргарын кырган, дьаһааҕынан соролуурун соролоон киирэн бараллар.  Көҥөнсүһэн, ордук санаһан, аны бэйэ-бэйэлэрин икки ардыгар хаан тохтуулаах хапсыһыылар саҕаланаллар. Ол курдук, 1637 сыллаахха Енисейдээҕи уонна Красноярскайдааҕы остуруоктар хаһаактарын икки ардыларыгар икки өттүттэн дьон өлүүлээх өлөрсүү буолар. Мих. Фед. Романов ыраахтааҕы даарым кый ыраах олороро эрээри, куһаҕан сурах киниэхэ тиийбит. 1638 сылга Дьокуускай остуруогу олохтуур туһунан ыраахтааҕы анал ыйааҕа тахсар.

Остуруок бойобуодалаах, бэйэтэ сууттаах-сокуоннаах. Тастан киирэн таптаабытынан айбардааһын, үрдүттэн тэпсии хааччахтанар.

Ити саҕана Арасс­ыыйаҕа 40-тан тахса уезд баара. Олор бойобуодаларга киирэллэрэ. Сорох дөкүмүөннэргэ уезд разряд (эрэсэрээт) диэн ааттанара. Бэйэ-бэйэлэриттэн чугастыы олохтоох хас да уезд холбоһоннор эрэсэрээти үөскэтэллэрэ. Бойобуода,  билиҥҥинэн, күбүрүнээтэргэ холоонноох дьаһалта буолуон сөп, быһаччы ыраахтааҕыга бас бэринэрэ. Уезтар холбоһон үөскэппит эрэсэрээттэрин анал бойобуода дьаһайара.

Саха сирэ салаллыы таһы­мынан Арассыыйатааҕы биир уезка тэҥнэһэрэ гынан баран, сирэ-уота киэҥинэн эрэсэрээккэ холооннооҕо, өссө сабырыйара. Билиҥҥи Маҕадаан уобалаһын, Хабаровскай кыраай, Бүрээт өрөспүүбүлүкэтин, Чита уобалаһын сирдэрэ-уоттара Саха сирин бойобуодатыгар киирсэллэрэ. Дьэ ол иһин, бастаан Дьокуускай остуруок, онтон салгыы куорат буолан, Арассыыйа импиэрийэтин хотугулуу-илиҥҥи форпоһунан ааҕыллара. XVII – XIX үйэлэр кирбиилэригэр Чуумпу акыйааҥҥа диэри баһылааһыны ыыппыт похуоттар, эспэдьииссийэлэр, айаннар бары Дьокуускайтан тэриллэн аттаналлара.

1708 сыллаахха, Бүөтүр I саҕана, күбүөрүнэтээҕи эрэпиэр­мэ ыытыллар. Арассыыйа 8 күбүөрүнэҕэ араарыллар, ол иһигэр Тобольскайга кииннээн Сибиирдээҕи күбүөрүнэ тэриллэр. Ол түмүгэр Саха сирин бойобуодатын дьаһайар таһыма намтаан биэрэр. Сотору Уркуускай уеһа провинция буолар. Дьаһалта 4 таһыма үөскүүр: ыраахтааҕы – Сибиир күбүрүнээтэрэ – Уркуускайдааҕы провинциальнай бойобуода – Саха сиринээҕи бойобуода. Урут ыраахтааҕыга быһа тахсар боломуочуйалаах Саха сирин бойобуодата итинник балаһыанньаланар.

Бүөтүр импэрээтэр өлбүтүн кэннэ, кини фаворита коммерц-кэллиэгийэ вице-бэрэсидьиэнэ Генрих фон Фик Эдьигээҥҥэ көскө утаарыллар. Бу киһи 10 сыл көскө олорор кэмигэр, түһээни хомуйааччылар хайдахтаах курдук кэрээнэ суох быһыыланалларын, сиэри-майгыны, сокуону кэ­һэллэрин көрө-истэ, бэлиэтэнэ сылдьар. 1742 сыллаахха бөрөстүөлгэ олорбут Елизавета Петровна урукку буруйдаммыттары босхолуур, Бөтөрбүүргэ төннөллөрүн көҥүллүүр. Генрих фон Фик Бөтөрбүүрүгэр кэлэн баран, уһун сылларга ыраах Саха сиригэр тус бэйэтэ билбитигэр-көрбүтүгэр, бэлиэтэммитигэр олоҕуран суруллубут  саппыысканы импэрэтирииссэҕэ киллэрэр.

1766-1799 с.с. Мирон Черкашенинов бэрэссэдээтэллээх 1-кы Дьаһаах хамыыһыйата Саха сиригэр үлэлиир. Бу хамыыһыйа үлэлээбитин кэнниттэн, дьаһааҕы улуустардааҕы быраабаларга хомуйар буолбуттар. Улуустардааҕы административнай дьаһаллар үөскээн бараллар, 1725 сылга биэс улуус баар буолбут. Дьаһааҕы хомуйааччы дуоһунаһа суох буолар. 1775 сылга Уркуускай провинция боломуочуйата үрдээн, күбүөрүнэ буолар. Оччотооҕу күбүөрүнэ 200 тыһ. киһиттэн итэҕэһэ суох нэһилиэнньэлээх буолуохтааҕа. Саха сирэ уезд таһымыттан, саҥардыы тэриллибит уобалас ыстаатыһыгар тахсар.

1805 сыллаахха эрэпиэрмэ ыытыллар. Саха сиригэр: Дьокуускай, Бүлүү, Өлүөхүмэ, Үөһээ Дьааҥы уонна Халыма уокуруктара тэриллэллэр. 1851 сылтан Саха уобалаһын күбүрүнээтэрэ диэн үрдүк соло баар буолар. Уобалас буоларбытынан күбүөрүнэттэн алын ыстаатыстаахпыт эрээри, дьаһалтабыт — күбүрүнээтэристибэ.

Туох түмүккэ кэлиэххэ сөбүй? Кый бырах олохтоох Саха сирэ, кини нэһилиэнньэтэ бастакы холуонньалааччылар халааһыннаах уонна кыргыылаах баһылааһыннарыттан кыл мүччү тыыннаах ордон, омук бас-көс дьоно өлбөт сүбэлэрин тобулуналлар. Үҥүүнэн, батаһынан киирсэн буолбакка, ньуолбар өйүнэн уонна тылынан кэпсэтэн, күндү бэлэҕинэн ньымааттаан, улуу судаарыстыбаҕа бэриниилээх буолууну биллэрэн, Саамай Үрдүкү амарах сыһыаҥҥа, үтүө хардаҕа тиксэллэр.

Саха норуота, бу кэнниттэн үс үйэ тухары төһө даҕаны ыар баттыгастаах холуонньалыы быһыыга-майгыга уонна ураты кытаанах айылҕа усулуобуйатыгар олордор, бэйэтин төрөөбүт буоругар һай-һат диэн, оҕо төрөтөн, Арассыыйа провинцияларыттан тугунан да улаханнык хаалбакка, олох олорон кэлбитэ.

Аны туран, аарыма судаарыстыба бэйэтин уһулуччу улахан сирдээх-уоттаах холуонньа кыраайын хаһан баҕарар өрө-таҥнары тутан кэбиһиэн сөптөөҕө. Араартыы, хайыталыы сатааһын, киин сирдэртэн дьону көһөрөн олохсутарга холонуу холобурдара бааллара. Биһиги бастакы көмүскэлбит тымныыбыт, ирбэт тоҥмут, суола-ииһэ суохпут этэ. Ол да үрдүнэн, маннык амырыын дойду хоодуот санаалаах, бэрт мэйиилээх, туппутун ыһыктыбат үлэһит норуота суоҕа эбитэ буоллар, ким-туох хаһаайыннаах буолуон таайарга да, этэргэ да уустук дьыала

Аптаныамыйа туһунан бэрт кылгастык ахтан аһардахха. Аптаныамыйа анал туругун ылбыттартан, үгүстэрэ бастаан аптаныамыйалаах уокурук, уобалас ааттарын сүкпүттэрэ. Чугастааҕыларбытыттан Хакасия аптаныамыйалаах уокурук буолбута. Алтаай – Ойрот уобалаһа этэ. Бүрээтийэ дэлби бытанан, уобаластарга, уокуруктарга арахсыталаан, Бүрээт-монгуол аптаныамынай өрөспүүбүлүкэ буолбута. Оттон Саха сирэ ханнык да өрө-таҥнары тутууга түбэспэккэ, тутатына аптаныамыйалаах өрөспүүбүлүкэ буолбута. Сэбиэскэй былаас бастакы салайааччылара, элбэх норуоттартан турар улуу судаарыстыбаны тэрийэллэригэр, тарбахтарыттан эмэн тугу да толкуйдаабатахтара чуолкай. Эргэттэн төһө даҕаны киэр этинэр суолу тутусталлар, урукку импиэрийэ төрүт тутулуттан төрдүттэн аккаастанан кэбиһиэхтэрин сатаммат.

Маны тоҕо чиҥэтэн бэлиэ­тиибиний? Ыраахтааҕылаах Арассыыйаҕа олорбут тиһэх үйэ кэриҥэ  кэмҥэ  Саха сирэ уобалас анал туруктааҕа. Ол эрэн, күбүрүнээтэр дьаһалталааҕа. XVII-XIX үйэлэргэ Арассыыйа Чуумпу акыйааҥҥа тахсарыгар, ол чугаһынааҕы сирдэри баһылыырыгар Саха сирэ эрэллээх форпост оруолун толорбута. 1922 сыллаахха аптаныамыйаны ыларбытыгар бу чахчылар суолталаммыт буолуохтарын сөп диэн толкуйдуубун.

 Хаартыска интернет ситимиттэн ылылынна.