Баарын барытын инники уунан

Саҥа сэбиэскэй былааһы ылынан, норуотун олоҕо тупсарын туһугар бары кыаҕын, сыратын биэрэн, харытын ньыппарынан туран үлэлээбитинэн барбыта. Кэмниэ кэнэҕэс, онтун «махталыгар» хааннаах эрэпириэссийэ сиэртибэтинэн буолбута. Кини туһунан анаан-минээн суруйуу суоҕун кэриэтэ гынан баран, Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин иннигэр уонна Сэбиэскэй былаас бастакы кэмнэригэр үлэлээбит интэлигиэнсийэ бэрэстэбиитэллэрин истэригэр кини аата-суола булгуччу ахтыллан ааһар.
И.Н.Прядезников олоҕун чахчыларын туһунан СӨ Национальнай архыыбын кылаабынай археограба Александр Калашников суруйуутун бэчээттиибит. Эбэн эттэххэ, «Ил Түмэн» парламент хаһыата бу бэлиэ киһи туһунан кэпсиир булгуччулаах иэстээх уонна ол курдук эбээһинэстээх. Ол тоҕотун бу матырыйаалы аахтаххытына толору өйдүөххүт.

Илья Николаевич Прядезников (1885-1939 с.с.) Нам улууһун Хатырык нэһилиэгэр арыычча бэйэтин кыанан олорор бааһынай дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. Аҕата Николай Григорьевич балыгы бултатан дохуоттанар олохтоох атыыһыкка бэдэрээччигинэн үлэлиирэ. Үс уоллааҕыттан биирдэрин да кыайан үөрэттэрэр кыаҕа суоҕа. Ылдьаа 1,5 саастааҕар аҕата 4 оҕолоох улахан убайа Ньукулайга иитиэххэ биэрэр. Убайа кыра үөрэхтээх, сэниэ олохтоох киһи, сүөһүтэ-аһа Сибиирдээҕи сотууҥҥа сутуллан эстэн хаалбыт. Улахан Ньукулай ордубут тиһэх сүөһүтүн атыылаан баран, куоракка көһөн киирэр.
Ылдьаа 1898 сыллаахха Дьо­куускайдааҕы 3 кылаастаах духуобунай учуулусса маҥнайгы кылааһыгар үөрэнэ киирэр. Уол олус үчүгэйдик үөрэнэ сылдьан, иитиэх аҕата өлөн хаалан, 1901 сылга үөрэҕин хаалларарга күһэллэр. Бу сыл уол Намнааҕы инородческай быраабаҕа суругу устааччынан үлэҕэ киирэр. 1902-1908 с.с. Дьокуускай уокуругун 4-с учаастагын земскэй сэтээтэлин суруксута буолар. Эдэр киһи Ылдьаа бэлитиичэскэй олоххо кыттыһар. 1906 сыллаахха тэриллибит «Сахалар сойуустара» хамсааһын чилиэнэ буолар.

Намские делегаты I Всеякутского Учредительного съезда Советов: (сверху вниз, слева направо, в первом ряду) Г.И. Попов (5); (во втором ряду сидят слева направо) В. Дьяконов (1); Г.И. Эверстов (3); секретарь Якутского облбюро РКП (б) М.К. Аммосов (1897-1938); Р.И. Цугель (1902-1973) (2); И.Н. Прядезников (6). 1923 г. Фотофонд НА РС (Я). № 11796.

1908 сылга төрөппүт аҕатын кытта Булуҥҥа көһөн киирэллэр. Манна бастаан Потапов атыыһыт хонтуоратын үлэһитэ буолар. Салгыы Үөһээ Дьааҥы уокуругунааҕы полиция управлениетыгар, онтон Элгэс быраабатыгар суруксуттуур.
Олунньутааҕы өрөбөлүүссүйэ кэнниттэн Илья Прядезников Нам улууһун хамыһаарынан ананар, учаастактааҕы милииссийэ начаалынньыгынан, Дьокуускай уеһын земскэй быраабатын сэкирэтээринэн үлэлиир. 1918 сыл сайыныгар уобаластааҕы былаас И.Н.Прядезниковы Булуҥҥа «Кэмчилээһин» потребительскай уопсастыба ааҕынынан ыытар.
Саха сиригэр сэбиэскэй былаас олохтоммутун кэннэ, Илья Николаевич Дьокуускай уокуругун Нам буолаһынааҕы хамыссырыйаатын чилиэнинэн ананар. Салгыы Саха сирин күбүөрүнэтин сиргэ салаатын дьыалаларын управляющайынан, күбүөрүнэтээҕи ревком социальнай хааччыйыыга салаатын сэбиэдиссэйинэн үлэлиир.
1921 сыллаахха ВЧК уоргана, кинини сэбиэскэйи утары саагыбарга кыттыспыт диэн уорбалаан, хаайыллар. Сууттанан, үлэнэн көннөрөр лааҕырга 3 сыл болдьоххо ууруллар эрээри, 4 ый ааһыыта сыыһа хаайыллыбытынан диэн, босхолонор.
1922 сыллаахха И.Н.Пря­дезников Нам буолаһыттан Дьокуускай уокуругун ситэриилээх кэмитиэтин дьокутаатынан, онтон ситэриилээх кэмитиэт бэрэссэдээтэлинэн талыллар. 1922 сыл ахсынньы 27 күнүттэн 1923 сыл тохсунньу 19 күнүгэр диэри үлэлээбит Сэбиэттэр Бүтүн Саха сиринээҕи инникини олохтуур сийиэстэригэр кини Саха Киин Ситэриилээх Кэмитиэтин (ЯЦИК) чилиэнинэн талыллар.
1923 сыл бэс ыйыгар СКСК Президиумун чилиэнин бы­һыытынан, Саха сирин хотугу уокуруктарыгар ордон хаалбыт бастаанньалыы хамсааһыны эһэр сыаллаах эйэлээх хамыыһыйа салайааччытынан ананар. 1923 сыл алтынньы 16 күнүгэр ыытыллыбыт Үөһээ Дьааҥы улууһун нэһилиэктэрин сэбиэтин сийиэстэригэр, СКСК хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлэ И.Н.Прядезников улууска сири туһаныыга туттуллан кэлбит потребительскай-үлэ ньыматын оннунан хаалларар ордугун туһунан элбэх дакаастабыллаах улахан дакылааты оҥорор.
Кини ол дакылаатыгар Үөһээ Дьааҥы улууһугар сири туһаныы боппуруоһун быһаарар быраабы нэһилиэктэр уопсастыбаларыгар бэйэлэригэр биэрэргэ этии киллэрэр. «Сири туһаныыга урут туттуллан кэлбит потребительскай-үлэ көрүҥүн бэрээдэктээн, сокуоҥҥа сөп түбэһиннэрэн биэрэр инниттэн, эбии маннык дьаһаллары олоххо киллэрэргэ этии оҥорор: нэһилиэктэрдээҕи уопсастыбалар бэйэлэрин нэһилиэктэрин чэрчилэринэн , бары табыгастаах оттонор сирдэри учуокка ыланнар, сир сиһилии биэдэмэһин оҥороллор. Биэдэмэскэ бары сири туһанааччылар ааттара-суоллара, оттуур ходуһаларын кыраныыссалара ыйыллан туран, ааттара суруллуохтаахтар. Өбүгэ саҕаттан туһаныллан кэлбит эрээрилэр, туһааннаах нэһилиэк кыраныыссатын тас өттүгэр сытар бултанар сирдэри уопсастыбаннай пуондаҕа кубулутан, нэһилиэктэр сэбиэттэрин көҥүллээһиннэринэн, ким баҕалаах босхо туһанар сирэ оҥоруохха.
Дьиэ сүөһүтүн иитиинэн дьарыгырар ким баҕарар бэйэтин нэһилиэгэ оттуур уопсастыбаннай сириттэн, иитэр сүөһүтүн кыстатарыгар сөп буолар оту оттоон ыларыгар туох да бобуу-хаайыы суох буолуохтаах. Киһи «тыын күрүөтэ» биэдэмэскэ киллэриллэр. Сүөһүлээх эрээри сири кытта үлэни кыайбат дьоҥҥо, оттуур ходуһа бэриллибэт гынан баран, уруккулуу уопсастыбаннай көмөнөн туһаныахтаахтар. Сири түүлээһин уонна наймыламмыт үлэнэн ту­һаныы, нэһилиэктэрдээҕи сэбиэттэр көҥүллээһиннэринэн, биир сыл болдьоххо эрэ көрүллүөхтээх.
Сири туһаныыга урут туһа­ныллан кэлбит кылааһынан үллэрии үгэһигэр киирбэтэх дьон, уопсастыбаннай уонна судаарыстыбаннай ороскуоттарга кыттыбаттар. Нүөлсүтэр үлэни эрэйэр ходуһалар уопсастыбалартан дуогабардаах төрүккэ олоҕуран ылыллаллар». Улахан дакылааттан бу манна бэрт аҕыйах түгэннэр быһыта тардыллан бэрилиннилэр.
1925 сыл кулун тутар 17-23 күннэригэр үһүс ыҥырыылаах СКСК иккис сиэссийэтэ «Саха сиригэр тыа хаһаайыстыбатын уонна кирэдьииттиир кэпэрээссийэлэр туруктарын туһунан» боппуруоһу көрбүтэ. Мунньах бэрэссэдээтэлэ П.А.Ойуунускай этэ. Сиэссийэҕэ «Кирэдьииттиир кэпэрээссийэ туһунан» дакылааты И.Н.Прядезников оҥорбута. Кини «Холбос» кэпэрэтииптэр сойуустарын бырабылыанньатын чилиэнинэн, тыа хаһаайыстыбатын кирэдьииттиир «Салҕабыл» уопсастыба бырабылыанньатын бэрэссэдээтэлинэн талыллыбыта.
Саха биир ньургун киһитэ И.Н.Прядезников Сэбиэттэр Бүтүн Саха сиринээҕи I, II, III, IV уонна V сийиэстэрин дьокутаатынан, Сэбиэттэр Бүтүн Арассыыйатааҕы XIII сийиэстэрин (1927 с. муус устар 10-16 к.), ССРС Сэбиэттэрин IV сийиэстэрин (1929 с. ыам ыйын 20-28 к.) дэлэгээттэринэн талыллыбыта.
1923-1926 с.с. И.Н.Пря­дезников СКСК Президиумун чилиэнэ. 1927 сылтан ССРС КСК Национальностарын Сэбиэтин чилиэнэ. Ол эрэн, Илья Николаевич 1929 сыл муус устарга «дьиэ кэргэним туругунан» диэн матыыптаан бары эбээһинэстэриттэн уурайбыт уонна төрөөбүт улууһугар тахсан олохсуйбут. Бастаан суоччуттаабыт, онтон Судаарыстыбаннай баан Намнааҕы отделениетыгар буҕаалтырдаабыт.
1938 сыл муус устар 16 күнүгэр хаайыллыбыт. Кинини РСФСР ХК 58-1 «а», 56-2, 58-7,56-11 ыстатыйаларынан буруйдаабыттар. «М.К.Аммосов уонна И.Н.Барахов салалталаах буржуазнай-националистическай тэрилтэ» дьыалатыгар сөрөөбүттэр. И.Н.Прядезников биир да доппуруоска бэйэтин буруйдааҕынан билиммэтэх. Оччолорго бэлитиичэскэй дьыалаҕа буруйданан түрмэҕэ бииргэ сыппыт биирдиилээн дьон ахтыыларыгар Илья Николаевич Прядезников сүбэлээн-амалаан биэрээччи, киэҥ билиилээх, ыраас суобастаах, дьиҥнээх интэлигиэн быһыытынан кэпсэнэр.
История наукатын дуоктара, ааспыт үйэ 30-с сылларыгар барбыт эрэпириэссийэ сиэртибэлэрин киэҥник сырдаппыт учуонай Е.Е.Алексеев «И.Н.Прядезников, Нам улууһун Хатырык нэһилиэгиттэн төрүттээх, баартыйата суох саха интэлигиэнэ, улахан муударай өйдөөх-санаалаах, тимир хараактырдаах киһи, М.К.Аммосовы «норуот чулуу уола этэ» диэбит уонна ынырыктаах доппуруостарга биир да киһини уган биэрбэтэх «буруйугар» НКВД түрмэтигэр сырдык тыына быстыбыта…» диэн суруйбута.
Саха биир ньургун киһитэ, норуотун кэскилин туһугар бэйэтин харыстанары билбэккэ үлэлээбит, норуот үөһүттэн тахсыбыт дьиҥнээх интэлигиэн Илья Николаевич Прядезников 1939 сыллаахха тохсунньу 14 күнүгэр НКВД түрмэтин балыыһатыгар өлбүтэ.
Забайкальскайдааҕы байыаннай уокурук байыаннай борокуруорун солбуйааччытын 1957 сыл муус устар 17 күнүнээҕи уурааҕынан, Саха АССР байыаннай борокуруорун эбээһинэһин быстах толорооччу 1939 сыл тохсунньу 14 күнүнээҕи И.Н.Прядезниковы буруйдуур уурааҕын көтүрбүтэ, буруйу оҥоруу састааба суоҕунан холуобунай дьыала тохтотуллубута. Кини аата-суола чөлүгэр түспүтэ, норуотугар төннүбүтэ.

Александр КАЛАШНИКОВ, Национальнай архыып
кыл. археограба.
Прокопий ИВАНОВ
бэчээккэ бэлэмнээтэ.