Бастакы спикер туһунан атыннык

Ил Түмэҥҥэ биирдэ мунньахха биир норуот итэҕэллээҕэ «депутаттар эмиэ тэбэр сүрэхтээх, тыгыалыыр тымырдаах, хамсыыр хааннаах дьон буоллахпыт дии» диэбитин төбөбөр хатаан кэбиспиппин.
Онон бу суруйуубар өрөспүүбүлүкэ саҥа парламена сүһүөҕэр туруутугар үгүс көмүс көлөһүнүн, сыратын уурбут Афанасий Илларионов туһунан политик, юрист быһыытынан буолбакка, атыннык, киһи, эрэллээх кэргэн, доҕор, дьиэ кэргэн аҕа баһылыгын быһыытынан сырдатарга дьулуһуом.
Кини таптыыр кэргэниниин Венера Егоровналыын сүбэлэрин холбоон, ньир-бааччы ыал аатын сүгэн, 28 сыл устата олорбуттара. Бэйэ-бэйэлэрин икки ардыларыгар истиҥ сыһыаннара — билиҥҥи ыччакка, үүнэр көлүөнэҕэ көннөрү таптал буолбакка, ыраас таптал диэн баарын туоһулууллар.

Дэгиттэр дьоҕурдаах уолчаан

Венера Егоровна олоҕун аргыһын аан бастаан Чакыр алын сүһүөх оскуолатын бүтэрэн, Хайахсыт сэттэ кылаастаах оскуолатыгар үөрэнэ кэлэн баран көрбүтэ. Биир үтүө күн интернакка оҕолор уруоктарын ааҕа олордохторуна, кыра уҥуохтаах, саҥарбыт-иҥэрбит, сып-сытыы уолчаан киирэн кэлбитэ. Ити Афоня Илларионов этэ. Оторой-моторой уолаттар кинини эргийэн кэбиспиттэрэ. Кини куоракка санаторийга сыппыт буолан, билиитинэн-көрүүтүнэн оҕолортон тутум үрдүгэ. Афоня активист бөҕө этэ. Учком чилиэнинэн, бэрэссэдээтэлинэн талыллан үлэлээбитэ. Оччолорго фермаларга тиийэн субуотунньуктааһын уонна концерт көрдөрүүтэ диэн баара. Кини концеры кыайа-хото тутан салайара, үҥкүүлүүрэ, хоһоон ааҕара.
— Сэттиһи бүтэрэн салгыы Дириҥ орто оскуолатыгар үөрэнэ барбыта. Мин нөҥүө сылыгар ити оскуолаҕа үөрэнэ тиийбитим. Афоня оскуола комсомольскай тэрилтэтин сэкиритээрэ этэ. Төрөөбүт күммэр, сэтинньи 26 күнүгэр хомсомуолга киирбитим. Бу күн Афоня Фадеев «Молодая гвардия» кинигэтин бэлэхтээбитэ. Саха тылын учуутала Степан Феоктистович Софронов (поэт Феоктист Софронов) литературнай куруһуогу үлэлэппитэ. Афоня куруһуогу көтүппэккэ сылдьара. Кини манна элбэххэ үөрэммитэ, — диэн кэпсээнин саҕалаабыта Венера Егоровна.
Эркин хаһыата хас чиэппэр ахсын тахсара. Мөлтөх үөрэхтээхтэр, бэрээдэги кэспиттэр Афоня сытыы тыллардаах хоһоонноругар, карикатураларыгар хабыллаллара. Кини сатаабатаҕа диэн суоҕа. Үҥкүүлүүрэ, баяҥҥа оонньуура, хоһоон суруйара, ааҕара, уруһуйдуура.
— Афоня тохсус кылааһы бүтэрбит сайыныгар, өрөспүүбүлүкэ оскуолаларын хомсомуолларын сэкиритээрдэрин бөлөҕө Өлүөнэ устун теплоходунан устубута. Онтон кэлэн баран биһиэхэ саҥа ырыа бөҕөнү үөрэппитэ. «Сардаана», «Тутааччылар ырыалара», «Пааркаҕа», «Ньирэй көрөөччү кыыс ырыата», о. д. а. Афоня баяҥҥа оонньуу бэйэтэ үөрэммитэ. Иллэҥсийдэр эрэ баянын кытта эрийсэн тахсара. Ити эрийсэн хайа баҕарар ырыа матыыбын таһаарар буолбута. Кэлин бэйэтэ сыралаһан нотаны ааҕа үөрэммитэ. Мелодия айарга холоноро. «Туристар марштара» диэн хоһоонугар мелодия айбыта. Оройуоннааҕы фестивалга ити ырыатын оскуола хора түөрт куолаһынан ыллаан улахан биһирэбили ылбыта, — диэн кэпсээнин салҕаабыта Венера Егоровна.

Суруктар, суруктар…

Венералаах Афанасий дьылҕалара хайдах эрэ майгыннаһар курдуга. Иккиэн ыал улахан оҕолоро этилэр. Тулаайах хааланнар кыралары иитиһэр, көрөр-истэр эппиэтинэс кинилэргэ тиксибитэ.
Афанасий аҕата баара-суоҕа 44 сааһыгар ыараханнык ыалдьан өлбүтэ. Түөрт уол ийэлэрин кытта тулаайах хаалбыттара. Дьиэ-уот ис-тас үлэтэ, оҕолорун көрүү-истии кини санныгар сүктэриллэрэ. Онон үөрэҕэр дьоҕурдаах баҕайы уолчаан оскуоланы бүтэрээт да, тута үөрэнэ киирбэтэҕэ. Күн күбэй ийэтигэр күүс-көмө буола холкуоска үлэлии хаалбыта. Дизелистээбитэ, бухгалтердаабыта, кулуупка сэбиэдиссэйдээбитэ, оскуолаҕа ырыа учууталынан, оройуон хаһыатыгар корректорынан үлэлээбитэ.
Суруктар, суруктар… Бу олорон санаан көрдөхпүнэ, ыраас кумааҕыга кэккэлэспит буукубалар, истиҥ тыллардаах сурук киһиэхэ дьайар дьикти да күүстээх. Суругунан этиллибит санааны хайдах да уус-уран саҥа-иҥэ, кулгаахха сипсийии, төлөпүөнүнэн кэпсэтии солбуйбат. Ити дьикти күүстээх дьайыы кистэлэҥэ туохха сытарын, ким таайыай?
Афонялаах Венера истиҥ иэйиилээх тапталлара эмиэ кыракый сурук оҕотуттан саҕаламмыта.
— Биһиги 1964 сыл сайыныттан чугастык билсиһиибит саҕаламмыта. Кини миэхэ сурук ыыппыта. Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан ыраахтан көрөн сөбүлүүрүм. Чугаһыа диэн санаабат да этим. Хайахсыттан Чакырга сатыы, велосипедынан, мотоциклынан сотору-сотору тиийэн кэлэрэ. Афоня наһаа элбэҕи билэрэ-көрөрө. Ґрдүк үөрэххэ бэлэмнэнэр туһунан сүбэлиирэ. Пушкин, Лермонтов, Гоголь, Маяковскай, Горькай айымньыларын ырытар кинигэлэри булан аҕалтыыра. Сороҕор бэйэтин хоһоонун кэһии гынан аҕалара. «Биһиги ырыаларбыт» диэн кыракый блокноттаах этибит. Афоня айбыт саҥа хоһооннорун онно суруйарбыт. Кини уруһуйдаан киэргэтэрэ, — диир Венера Егоровна.
Таптал талба далбарайыгар уйдараннар эдэркээн кыыстаах уол түүннэрэ хайдах ааспытын билбэккэ хаалаллара. Маннык көрсүһүүлэр наһаа да күүтүүлээх буолаллара. Тоҥтон толлубат, ириэнэхтэн иҥнибэт эдэркээн дьон мэлдьи өрө көтөҕүллүүлээхтик сылдьаллара. «Көтүөхтэрин кынаттара эрэ суох» диэн маннык дьону ааттаан эрдэхтэрэ. Афоня бултуурун-алтыырын наһаа сөбүлүүрэ. Кус көҥүллэннэр эрэ хас эмэ күн дурдаҕа сытара. Онно сытан Венераҕа истиҥ тыллардаах суруктары ыытара.
« …Венера, ахтыы бөҕөнү аҕынным да, соруйан өсөһөн бириэмэни уһата сатыыбын. Ол эрээри сотору тиийиэм. Доҕоор, «Рассвет начинается с Венеры» диэн сөпкө этэллэр эбит. Чолбон мин дурдам утары турар. Түргэн баҕайытык сыҕарыйан устан 12 чаас саҕана чыпчыҥныы-чыпчыҥныы миигин кытта быраһаайдаһардыы дьиримнээмэхтээт арҕаа тииттэр төбөлөрүгэр тимис гынан хаалар. Онтон сыыйа халлаан суһуктуйан барар. Дурдаҕа сытар кэрэтин-дьиктитин эн билэриҥ буоллар ньии, Венера! Чэ, бүтэбин уонна ыга да ыга кууһабын. Эн Афоняҥ».
Венера Егоровна итиниэхэ майгылыыр иһирэх ис хоһоонноох суруктары үгүһү тутара. Афанасийы Венера балыстара, бырааттара бэйэлэрин киһилэрин курдук көрөллөрө. Эдэркээн дьон үөрэххэ, билиигэ-көрүүгэ тардыһыылара баһыйан дьоллоох Дьокуускай куоракка үөрэх туттарса киирбиттэрэ.
— Киин үөрэх кыһаларыгар библиотечнайга дьыалабын туттараары обкомолга приемнай хамыыһыйаҕа тиийбиппэр, докумуон тутар киһи эттэ: «Киргизскэй госуниверситекка библиотечнай салааҕа икки кыыһы ыытыахтаахпын. Эн аттестатыҥ үчүгэй эбит. Туттардыҥ эрэ бараҕын». Экзаменнары этэҥҥэ ааспытым. Фрунзеҕа үөрэнэ барар буолбуппун истэн Афоня наһаа үөрбүтэ. Кини хаһыакка бэчээттэппит үлэлэрэ суох буолан журналистикаҕа кыайан киирбэтэҕэ. Онон «Саҥа олох» хаһыакка корректордаабыта, — диир Венера Егоровна.
Афанасий таптыыр доҕорун Фрунзеҕа көтөрүгэр атаарбыта.

Дойдуну санатар хатыҥ лабаалара

Венера ыраах дойдуга тиийэн доҕорун өссө күүскэ суохтаабыта. Арай кини аймаммыт дууһатын Афоня сылаас, истиҥ тыллардаах суруктара эрэ уоскуталлара. Кини суругун ахсын хоһоон суруйан ыытара. Биирдэ саас баһыылка кэлбитин туһунан биллэриини туппута. Венера дьүөгэтэ Кларалыын почтаҕа ыстаммыттара. Дойдуларыттан кэһии туппут кыргыттар үөрүүлэриттэн атахтара сири билбэтэ. Почта үлэһитэ улахан дьааһыктаах баһыылканы илиилэригэр туттаран кэбиспитэ.
Чурапчыттан Афоня ыыппыт этэ. Уопсайдарыгар тиийиэхтэригэр диэри кыргыттар тугу ыыппытын таайыы бөҕө буолбуттара. Мэлдьи быһаҕас куртахтаах устудьуоннар санаалара аска охто турара. Ыксал-тиэтэл бөҕөнөн дьааһыгы арыйа баттаабыттара тиит уонна хатыҥ лабаалара ыга симиллибиттэр. Олох атыны күүппүт кыргыттар соһуйаннар чочумча саҥата суох турбуттара. Ахтылҕаннаах төрөөбүт дойдуларын мүөттээх сыта кыракый хоһу тунуйан кэбиспитэ. Кыратык хомойбут кыргыттар хом санаалара чыпчылҕан түгэнигэр сайҕана охсубута. Бааҥкалаах ууга лабаалары олордон кэбиспиттэрэ. Мутукчалар, сэбирдэхтэр хамсыы-хамсыы көҕөрбүттэрэ, тыллыбыттара. Төрүт буордарыгар ахтылҕаннара мүлүрүйэргэ дылы буолбута. Афанасий Петрович ити курдук, нарын, чараас дууһалааҕа, баай фантазиялааҕа.
— Тиит диэни билбэт киргиз, таджик, узбек оҕолоро киирэннэр, хоспут сытыттан муодаргыыр этилэр. «Какой прекрасный жених у тебя, Венера! Какая ты счастливая!» —дииллэрэ. Кэлин Афанасий Петрович ити лабаалары хайдах ыыппытын туһунан кэпсиир буолара. Саҥаһа аах талах оннугар аста ыыт диэбиттэр, — диэн кэпсиир Венера Егоровна.
Кини киһи өйүттэн-санаатыттан арахпат дьикти түгэннэри бэлэхтиирин туохтан да ордороро. Биирдэ таптыыр доҕоругар магнитофон лиэнтэтигэр суруллубут «тыыннаах» суругу ыыппыта. Билиҥҥи курдук оччолорго хас ыал ахсын магнитофон диэн суоҕа. Онон сэдэх бэлэх этэ. Венера Егоровна уопсайтан нэһиилэ магнитофон булан истибитэ. Афанасий таптыыр киһитигэр анаабыт хоһоонугар мелодия айан ыллаабыт уонна лиэнтэ ордугар сахалыы концерды устубут этэ. Магнитофонтан кутуллар сахалыы намыын ырыалар дорҕоонноро ыраах сиргэ тэлэһийэ сылдьар дьон сүрэхтэрин долгутара.
Афанасий Петрович 1967 сыллаахха Свердловскайдааҕы юридическай институкка туттарсан үөрэнэ киирбитэ. Кини бэйэтин дьаныарынан итини ситиспитэ. Ґөрэх диэнтэн биэс сыл устата тэйбит киһиэхэ үрдүк үөрэххэ киирии оҕо оонньуута буолбатах этэ.
Саргылаах Саҥа дьыл бырааһынньыгын эдэр, эмэн тэһийбэккэ-тулуйбакка күүтэр, кэтэһэр бырааһынньыга. Киһи бу күн үөйбэтэҕи-ахтыбатыҕы кэтэһэр-күүтэр. Венераны эрдэ сэрэппэккэ эрэ, Афанасий Фрунзеҕа тиийэн кэлбитэ. Күүппэтэх өттүттэн көрсүһүү, үҥкүү-битии, оонньуу-көр манна буолбута.

Кэтэһиилээх кэрэ сайын

1969 сайын Афонялаах Венера сүбэлэрин холбоон ыал буоларга сүбэлэспиттэрэ. Уруу тэрийбиттэрэ. Афанасий урууга ыҥырыытын бэйэтэ уруһуйдаабыта. Кини мэлдьи дьонтон уратыны толкуйдаан, хааһахтан хостуур курдук таһааран иһэрэ. Бу кэрэ сайыны кинилэр төһөлөөх күүппүттэрэ-кэтэспиттэрэ буолуой? Онтон эмиэ арахсыы мүнүүтэлэрэ үүммүттэрэ. Үөрэхтэригэр барар кэмнэрэ начаас икки ардыгар тирээн тиийэн кэлбитэ. Новосибирскайга диэри биир көтөр аалынан көппүттэрэ. Бэйэ-бэйэлэригэр хаартыска бэлэхтэспиттэрэ. Онно Афанасий Петрович бу курдук суруйбута:

Кыһыл былааттаах тэтиҥчээним,
Эдэр сааһым эрэлэ! —
Санньыар күммэр
тирэхчээним
Буолаар өрүү сэргэстэһэ.

Венера Егоровна бастакы оҕотун Чурапчы улууһун Дириҥэр оҕоломмута. Афанасий Свердловскайтан телеграмма ыыппыта. Сайын институтун бүтэрэн кэлэригэр оҕотугар кэһии бөҕөтүн аҕалбыта. Кини үлэтин Дьокуускайга нотариуһунан саҕалаабыта.
— Афанасий Петрович наһаа оҕомсоҕо. Киэһэ ааны аһаат, оҕотун таптаабытынан киирэрэ. Олоппос, манеж оҥорбута. Уус бэрдэ этэ, — диир Венера Егоровна.
Нөҥүө сылыгар Илларионовтар Покровскайга көспүттэрэ. Манна иккис кыыстара Лена күн сирин көрбүтэ. Афанасий Петрович судьуйалаабыта. Итиннэ олорон кини тылбааска үлэлэспитэ. Сергей Есенин, Расул Гамзатов айымньыларын тылбаастаабыта. Райсовет депутатынан талыллан үлэлээбитэ. Олоххо бүдүрүйбүт, буруйу оҥорбут дьоҥҥо сүбэ-ама буолара, өрүү көмөлөһө сатыыра. Онтон Афанасий Петровиһы Нерюнгрига үлэҕэ анаабыттара. Илларионовтар итиннэ олорбут кэмнэрин олус күндүтүк саныыллара. Манна кыра кыыстара Айта уонна уоллара Петя төрөөбүттэрэ. Афанасий Петрович олус дойдумсаҕа. Оҕолорун төрөөбүт-үөскээбит дойдутуттан араарбатаҕа.

Ойуурдаах куобах охтубат

1986 сыллаахха биир киһи сымыйа үҥсүү суругунан Афанасий Петровиһы сөбүлүүр үлэтиттэн ууратан кэбиспиттэрэ. «Ойуурдаах куобах охтубат» дииллэрэ, кырдьык. Нуучча доҕотторо өйөөннөр үлэҕэ ылбыттара. Киһи ыарахан кэмигэр кыра да тирэх наада. «Слово о полку Игорове» диэн эпическэй поэманы тылбаастаабыта. 1988 сыллаахха доҕотторун көмөтүнэн Дьокуускайга үлэлии кэлбитэ.
1990 сыл балаҕан ыйын 27 күнүгэр судаарыстыбаннай суверенитет туһунан Декларация ылыныллыбыта. Декларация тексин барылын Афанасий Петрович суруйбута.
— Сиэннэммитигэр наһаа үөрбүтэ. Аат биэрэргэ аймахтар истэригэр куонкурус тэрийбитэ. Дьүүллүүр сүбэлээх, боротокуоллаах эҥин. Оҕо аата хайаан да сахалыы буолуохтаах. Ону тылгынан, ырыанан, хоһоонунан көмүскүөхтээххин. Афанасий балта уонна күтүөтэ Айсен диэн ааты хомоҕой тылларынан, ылбаҕай ырыаларынан көмүскээннэр кыайыылааҕынан тахсыбыттара. Онон бастакы сиэммит Айсен диэн ааттаммыта. Афанасий бэйэтэ Эрэл диэн ааты талбыт этэ, — диир Венера Егоровна.

«Доҕоччугуом туохтан маннык…»

1993 сыллаахха Ил Түмэн быыбарыгар кыттан кыайыылааҕынан тахсыбыта. Бэрэстэбиитэллэр Палааталарын бэрэссэдээтэлинэн депутаттар талбыттара.
— Биһиги Афанасийдыын биирдэ улаханнык кыыһырсыбатахпыт. Туох өйдөспөт быһыы тахсаары гыннаҕына, оонньууга-көргө кубулутан кэбиһэрэ. Эбэтэр «Доҕоччугуом туохтан маннык…» ыллаан сыыйбытынан барара. Күллэрэн кэбиһэрэ, -диэн кэпсээнин түмүктээбитэ Венера Егоровна.
«Айыы киһитэ айма­ҕымсах» диэн өбүгэлэрбит мээнэҕэ эппэтэхтэрэ. Афанасий Петрович халыҥ аймах тутаах киһитэ этэ. Кинилэргэ өй-санаа өттүнэн мэлдьи сүбэ-ама, тирэх буолара.

* * *

Билигиҥҥи эдэр дьоҥҥо Илларионовтар ыраас тапталлара, истиҥ иэйиилэрэ, сылаас сыһыаннара холобур эрэ буолуон сөп.

Людмила НОГОВИЦЫНА.