Биир дойдулаахпыт — Судаарыстыбаннай Дуума дьокутаата

Бу бүгүн кэпсиир киһибит туһунан быстах-остох кэмчи бэлиэтээһиннэр бэчээккэ бааллар гынан баран, хасыһан сиһилии суруйуу суоҕун бэлиэтиир наадалаах. Ол да буоллар, бу дьыала көнүөх, ситэриллиэх курдук майгылааҕа киһини сэргэхситэр. Саха уобалаһынааҕы, Уркуускай күбүөрүнэтинээҕи, Арассыыйа импиэрийэтин Судаарыстыбаннай Дууматын, Татарстаан Өрөспүүбүлүкэтин национальнай архыыптарын дөкүмүөннэригэр олоҕурбут уонна салгыы үлэлэнэ сылдьар эттээх-сииннээх харатынан суруйуу хайы-үйэ баар буолла.
Александр Калашников, Москватааҕы история-архыып үнүстүүтүн 1969 сылга бүтэриэҕиттэн, СӨ Национальнай архыыбыгар үлэлиир. Саха сирин историятыгар, хроникатыгар, чахчыларыгар уонна сабыытыйаларыгар суруллубут 30-тан тахса кинигэ ааптара. Бүтүн Арассыыйатааҕы куонкурус «Кыраайы үөрэтии» номинациятын 3-с миэстэлээх дипломана. РФ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ. Арассыыйа уонна Саха сирин бочуоттаах архыбыыһа. Ньурба куорат бочуоттаах гражданина.

Казань үнүбэрсиэтин устудьуона

— Александр Александрович, дьэ, Кочневпытыгар киириэххэ эрэ. Олоҥхоһут кэриэтэ, оллоонноон олорон кэпсииргэ соруктан. Мин тугу мээнэ быһа түһэ олоруомуй, онон дьоҥҥо-сэргэҕэ интэриэһинэй, кэрэхсэбиллээх буолуо диэбиккин кутан-симэн ис.
— Ньурбатааҕы Николаевскай таҥара дьиэтинээҕи миэтирэкэ кинигэтэ туоһулуурунан, Кочнев Дамиан Афанасьевич 1870 сыл сэтинньи 1 күнүгэр (эргэ истиилинэн) бааһынай дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүт. Аҕата Афанасий Яковлевич нууччанан, ийэтэ Анна Афанасьевна саханан суруллубуттар, иккиэн бырабысылаабынай итэҕэллээхтэр.
Дамиан Дьокуускайдааҕы духуобунай учуулусса кэнниттэн, 1888 сыллаахха аны духуобунай сэминээрийэҕэ үөрэҕин салгыыр. Сэминээрийэни 1894 сылга туйгун бэрээдэктээх бүтэрэр. Оттон ачыстаатыгар маннык сыаналардаах: сибэтиэй сурукка быһаарсыыга, библейскэй историяҕа – туйгун, уопсай таҥара дьиэтин историятыгар, нуучча таҥаратын дьиэтин историятыгар – туйгун, богословиеҕа (сүрүнүгэр, догмаҕа, сиэргэ-майгыга, саралыы тардыыга), гомилетикаҕа, дидактикаҕа – туйгун. Нуучча тылыгар уонна литэрэтиирэтин историятыгар, бүттүүн уопсай гражданскай историяҕа, нуучча гражданскай историятыгар – туйгун. Алгебраҕа, геометрияҕа, физикаҕа, логикаҕа, психологияҕа – туйгун. Грек уонна саха тылларыгар – туйгун. Маны таһынан, аҕыйах биридимиэккэ «аһара үчүгэй» сыаналардаах бүтэрбит.
Манна сыһыаран эттэххэ, Дьокуускайдааҕы духуобунай сэминээрийэни бүтэрбиттэр, Арассыыйа импиэрийэтин үрдүкү үөрэҕин кыһаларыгар киирии эксээмэнэ суох үөрэхтэрин салгыыр бырааптаахтара. Дамиан Кочнев ити быраабын мүччү туппатаҕа.
Казааннааҕы үнүбэрсиэт юридическай факультетын устудьуоннарын кэккэлэригэр ылалларыгар, Дамиан Кочнев 1895 сыл бэс ыйын 26 күнүгэр суруйбут көрдөһүүтэ, кини тустаах дьыалатыгар хараллыбыта Татарстаан Өрөспүбүлүкэтин национальнай архыыбыгар баар эбит. Кини суруйбут: «Пользуясь разрешением Его Сиятельства, господина министра народного просвещения, поступить мне в число студентов Казанского университета без представления аттестата зрелости ( разрешение это изложено в отношении Вашего Превосходительства к Его Высокордию, господину директору Казанской учительской семинарии от 7 февраля с.г. за № 335), имею честь покорнейше просить Ваше Превосходительство принять меня в число студентов Императорского Казанского университета и зачислить по юридическому факультету с наступающего 1895/6 академического года.
При сем представляю увольнительный приговор от податного сословия и две фотографические карточки.
К сему прошению подпишусь студент Якутской духовной семинарии Дамиан Кочнев. 26 июня 1895 года. г. Казань».
(Дамиан Кочнев Дьокуускайдааҕы духуобунай сэминээрийэни бүтэрбит сыаналарын тустарынан уонна Казааннааҕы үнүбэрсиэт устудьуонунан ыларга суруйбут көрдөһүүтүн ааҕааччыларга балачча сиһилии тиэрдии, оччотооҕу үөрэх эйгэтин билэр-көрөр интэриэс өттүнэн суолталаах буолуон сөп. – П.И.).
1899 сыллаахха Дамиан Кочнев юридическай наука толору куурсун истэн, үнүбэрсиэти бүтэрбитин туоһулуур бастакы истиэпэннээх дьупулуому ылар. Маны сэргэ, үнүбэрсиэт эриэктэрэ илии баттааһыннаах «Устудьуон Кочнев үөрэнэр кэмин тухары сокуоҥҥа, былааска уонна быраабылаларга убаастабыла суох сыһыаны көрдөрөр ханнык да тосту-туора дьайыыларга кыттыспатаҕын» туоһулуур дастабырыанньа туттарыллар. Оттон Дамиан Кочнев Юстиция министиэристибэтигэр сулууспаҕа киирэригэр, кини үтүө итэҕэлээх гражданин буоларын мэктиэлиир сибидиэтэлистибэни биэрэригэр үнүбэрсиэт эриэктэриттэн көрдөһүү оҥорбут.

Сүрүн үөрэҕин таһынан

— Устудьуоннаабыт сылларыттан тугу эмэ кэпсиир кыахтааххын дуо?
— Биир дойдулаахпыт өссө устудьуоннуур кэмнэриттэн Ытык Суруйууну сахалыы тылга тылбаастыыр хамыыһыйа састаабыгар киллэриллибит уонна үлэлэспит. Кини нууччалыы уонна сахалыы тэҥинэн билэр, икки төрөөбүт тыллаах киһи буолар. Сахаларга анаан аангылыйа тылын үөрэтэр босуобуйаны суруйбут. Саха букубаарын оҥорорго холоммут.
«О погребальных обрядах якутов Вилюйского округа Якутской области» ыстатыйата 1895 сыллаахха Казань үнүбэрсиэтин архитектураҕа, историяҕа уонна этнографияҕа уопсастыбатын сэбиэтин «Известияларын» 12-с туомугар бэчээттэммит. Эмиэ устудьуоннуу сылдьан суруйбут «Очерки юридического быта якутов» диэн монография үлэтэ 1899 сыллаахха Казааннааҕы Императорскай үнүбэрсиэт типэгирээпийэтигэр бэчээттэммит. Ити үөрэҕин бүтэрэр сылыгар. Устудьуон Дамиан Кочнев бу монографиятын саха уһулуччулаах учуонайа Г.В.Ксенофонтов «Урааҥхай сахалар» диэн аатырбыт үлэтигэр ырытан уонна сыаналаан турар.

Судаарыстыбаннай Дуума дьокутаата

— Дьэ, кырдьык, чаҕылхай устудьуон эбит доҕор! Дэгиттэр киэҥ билиини биэрбит эрдэтээҥҥи духуобунай сэминээрийэтэ, бука, манна кырата суох оруолламмыт буолуон сөп. Чэ, кэпсээҥҥин салҕаан ис.
— 1902 сылтан 1906 сыл сэтинньитигэр диэри Д.А. Кочнев Забайкалье уобалаһын Верхнеудинскай куоратыгар мөрөбүөй судьуйанан сулууспалыыр. Онтон – бирисээгэлээх повереннай (албакаат). 1906 сыллаахха Норуот көҥүлүн баартыйата (Партия народной свободы) Саха сиринээҕи салаатын кэмитиэтин тэрийэр уонна ол онно бастакы бэрэссэдээтэлинэн буолбут диэн суруллар. Манна чуолкайдааһын наада буолуох курдук. Дамиан Афанасьевич ити ааттанар сылга төрөөбүт Сахатын сиригэр кэлэ сылдьыбыта тугунан да бигэргэммэт. Аны туран, эмиэ ити сыл эргин, Саха уобалаһыгар «Норуот көҥүлүн баартыйата» диэн ааттаах бэлитиичэскэй баартыйа тэриллэ сылдьыбыт чахчыта эмиэ биллибэт. Үрдүттэн сабаҕалаан эрэ көрүөххэ сөп курдук: улахан үөрэхтээх Дамиан Кочнев кэлэ-бара, айанныы сатаабакка, наадалаах диэбит дьонун кытта суругунан билсиһэн, ити ааттанар баартыйа Саха уобалаһынааҕы салаатын тэрийэ сатыан сөп эбитэ буолуо дуо?
1907 сыл олунньу 7 күнүгэр Дамиан Кочнев Забайкалье уобалаһын куораттааҕы уонна тыа сиринээҕи нэһилиэнньэтиттэн Арассыыйа иккис ыҥырыылаах Судаарыстыбаннай Дууматын дьокутаатынан талыллар. Дамиан Афанасьевич Судаарыстыбаннай Дуума конституционнай-дэмэкирэтиичэскэй фракциятыгар уонна Сибиирдээҕи бөлөҕөр киирбитэ. Ону таһынан таҥара дьиэтин сокуоннарыгар хамыыһыйа чилиэнэ этэ.
Конституционнай-дэмэкирэтиичэскэй фракция Дуумаҕа ыытар үлэтигэр социал-либэрээл идьиэйэлэригэр тирэҕирэрэ уонна норуот интэриэһин туруулаһар сыалы туруорунара. Ол курдук, бары бүттүүн тэҥ уонна быһаччы куоластааһынынан, киэҥ бэлитиичэскэй көҥүлү киллэрии суолунан, дэмэкирээтийэлээх парламентскай тутулга көһөр боппуруоһу бу фракция дьокутааттара туруораллара. Маны таһынан, земство — олохтоох салайыныы уорганнара — (суут систиэмэтиттэн уратылара), бырабыыталыстыба хонтуруолуттан тахсыахтаахтарын туһунан этэллэрэ. Импиэрийэ кытыы сирдэригэр бэлитиичэскэй көҥүл уонна национальнай-култуурунай автономия бэриллэрин туруулаһаллара.
Фракция норуот маассата бас билиини саҥалыы үллэрэр туһунан модьуйуутун сөптөөҕүнэн ааҕара. Ол эрээри, туох кыалларынан үрдүкү кылаас быраабын, дойду экэнэмиичэскэй кыһалҕатын учуоттуурга дьулуһуулааҕа. Фракция бэмиэссик бас билэр сирин үксүн бааһынайга биэрэри уонна үлэ сокуонун киллэрэри туруорсара.
Конституционнай-дэмэкирэтиичэскэй фракция дьокутааттара өрөбөлүүссүйэлии хамсааһыҥҥа утарсыбаттыы иллээх сыһыаннаахтара. Өрөбөлүүссүйэлии бардам­нааһыны сымната сыаналыыр, өссө сөптөөҕүнэн ааҕар, оттон бырабыыталыстыба ыытар эрэпириэссийэлэрин сытыытык кириитикэлиир уонна дьүүллүүр хайысханы тутуһаллара.
Иккис Судаарыстыбаннай Дуума 518 дьокутааттааҕа, мантан социал-дэмэкирээтэ — 65, эсиэрэ — 37, норуодунай социалист-дэмэкирээтэ — 65, норуодунай социалиһа — 16, трудовига — 104, кадета — 98, уҥата уонна октябриһа — 54, национала — 76, баартыйата суоҕа — 50, казагын бөлөҕө — 17 киһи этэ.
Чинчийээччилэр сыаналыылларынан, иккис Судаарыстыбаннай Дуума сүрүн бириэмэтин бырабыыталыстыбаны кытта күөнтэһиигэ ыыппыта. Дуоннаах сокуоннары ылбатаҕа. 1907 сыл бэс ыйын 1 күнүгэр Миниистирдэр сэбиэттэрин бэрэссэдээтэлэ П.А.Столыпин уонна Ис дьыала миниистирэ буоланнар, Дууматтан дьокутаат социал-дэмэкирээттэр сокуонунан харыстанар бырааптарын устары модьуйбуттара. Дуума ити боппруоһу анал хамыыһыйа көрүүтүгэр биэрбитэ. Ол эрэн, дьыала уһаабатаҕа-кэҥээбэтэҕэ. Бэс ыйын 3 күнүгэр бырабыыталыстыба Дууманы ыһарын уонна быыбар туһунан балаһыанньаҕа уларытыылары киллэрэрин туһунан биллэрбитэ. Бу сабыытыйа историяҕа бэс ыйын 3 күнүнээҕи судаарыстыбаннай переворот быһыытынан киирбитэ. Нэһилиэнньэ Дууманы ыһыыны олох холкутук ылыммыта: дэмэнистирээссийэлээһин, собостуопкалааһын курдук бэлитиичэскэй аахсыйалар төрдүттэн ыытыллыбатахтара.
Дьокутааттар сорҕолоро дьиэлэригэр, дойдуларыгар төннүтэлээбиттэрэ. Д.А.Кочнев эмиэ дьиэтигэр төннүбүтэ. 1907 сыл балаҕан ыйыттан кини Чита уокуругун суутун 13 №-дээх учаастагын мөрөбүөй судьуйата. Онтон кэлин Верхнеудинскайга – бирисээгэлээх повереннай. 1912-1915 с.с. Императорскай Нуучча географическай уопсастыбатын Илин Сибиирдээҕи уонна Саха уобалаһынааҕы отделларын чилиэнэ.

Ол тосту уларыйыылаах дьалхааннаах сылларга

— Төрөөбүт Сахатын сириттэн тэйиэҕиттэн, дойдутугар кэлэ сылдьыбатах буоллаҕа. Туох кэргэннээх, оҕолоох-уруулаах эбитий?
— Кэлэ сылдьыбатах курдук. Ол гынан баран, үөрэхтээх, сайдыылаах киһи сиэринэн, сибээһин быспатах. Биир Дмитрий диэн уоллаах курдук, атын ханнык да сибидиэнньэм билиҥҥитэ суох. Императорскай Нуучча географическай уопсастыбатын Саха сиринээҕи отделын дьыалатын бэрийээччи Н.Н.Грибановскайга 1915 сыл ыам ыйын 10 күнүгэр суруйбут суруга баар: «За Ваше предложение вступить в число членов Якутского отдела ИРГО, приношу Вам большую благодарность и прошу Вас зачислить меня в число членов Отдела. Членский взнос одновременно с сим посылаю на имя Отдела.
Вашу просьбу о высылке Отделу моих трудов не могу исполнить, ибо у меня ничего не осталось. «Юридический быт якутов» оставлен в книжних магазинах г. Казани, «Евангалие на якутском языке» отослано в Якутск. Букварь и учебник русского языка для якутов тоже отосланы в склад Епархиального училищного совета.
Написать что-нибудь в скором времени не обещаю за отсутствием времени. Занят своей текущей работой, которая отнимает все время.
С совершенным уважением, присяжный поверенный Д.Кочнев».
— Олоҕун суола салгыы хайа диэки уонна хайдах хайысхаламмытый?
— Д.А.Кочнев 1913-1914 с.с. Уркуускай куорат быраабатын юристконсультанын иккис көмөлөһөөччүтүн дуоһунаһыгар үлэлээбит. Уркуускай куорат быраабатын 2-с хаһаайыстыбаннай отделениетын дьыалатыгар Д.А.Кочнев 2014 сыл тохсунньу 27 күнүгэр суруйбут суруга хараллан хаалбыт: «Я был два трехлетия членом попечительского совета Верхнеудинской женской гимназии. Избранным на третье трехлетие, отказался. Одно трехлетие был почетным попечителем одного из Верхнеудинских начальных училищ. Несколько лет был председателем правления общества вспомощенствования нуждающимся учащимся во всех учебных заведениях города Верхнеудинска. Был председателем комиссии по оказанию помощи семьям лиц, ушедших в русско-японскую войну».
1916 сыл кулун тутар 15 күнүгэр Д.А.Кочнев бэрэссэдээтэллээһинэн, куораттар Бүтүн Арассыыйатааҕы сойуустарын Уркуускайдааҕы кэмитиэтин мунньаҕа ыытыллыбыт. Бу сыл Дамиан Кочнев Уркуускай үнүбэрсиэтэ тэриллиитигэр (1918 сыл алтынньы 27 күнүгэр аһыллыбыта) 1 тыһ. солк. харчыны сиэртибэлээбит.
1917-1919 сс. кини Уркуускай куорат дууматын гласнайа (дьокутаата). Дуума юридическай хамыыһыйатын уонна Учредительнай мунньах быыбарын хамыыһыйатын чилиэннэрэ. «Норуот көҥүлүн баартыйата» испииһэгинэн, Учредительнай мунньах чилиэнигэр хандьыдаат. 1917 сылга Уркуускайга ыытыллыбыт Норуот көҥүлүн баартыйатын мунньаҕар Дамиан Кочнев Бириэмэннэй бырабыыталыстыбаны өйүүргэ ыҥырбыта. 1918 сыл от ыйын 23 күнүгэр ыытыллыбыт мунньахха бассабыыктар былаастара сууллубутунан эҕэрдэлээбитэ уонна күүстээх национальнай аармыйаны тэрийэргэ этии киллэрбитэ. Ити сыл күһүнүгэр Уркуускай уокуруктааҕы суутун бэрэссэдээтэлэ, суут палаататын борокуруора буолар этииттэн аккаастаммыта.

Халыҥ аймах Кочневтар

Д.А.Кочнев олоҕун тиһэх суолун туоһулуур уонна кэпсиир дөкүмүөннэрэ суохпут. Салгыы үлэлиэхпит, чахчылар өссө көстүөхтэрэ диэн эрэллээхпин. Ханнык да чахчыларынан, история дөкүмүөннэринэн бигэргэммэтэх, сабаҕалааһын баар: 1920 сыллаахха барон Унгерн этэрээтэ Монголияны кытта кыраныыссаны туорууругар, Кыһыл аармыйа байыастара ситэн кэлэн ытыалаһыыларыгар Д.А.Кочнев өлбүт диэн.
— Эн биһикки дойдубутугар, Ньурбаҕа, төрүт уус Кочневтар бааллар. Бу кэпсиир Дамиан Кочневыҥ төһө да эдэр сааһыгар төрөөбүт Ньурбатыттан, Сахатын сириттэн барбытын иһин төрүттэрэ, халыҥ уруулара-аймахтара, кинилэр ыччаттара хааллахтара дии. Олортон ааттара-суоллара дьоҥҥо-сэргэҕэ биллэр кимнээх бааллар быһыылааҕый?
— Ньурба Кочневтарын төрүччүлэрин төрдүгэр Иван Кочнев-Сэкир диэн (1772-1836 с.с.) киһи турар. Кини Дамиан Кочнев хос эһэтэ буолар. Иван Кочневтан-Сэкиртэн ууһаабыт сүһүөх ыччаттар баһыйар үксүгэр эр дьон буолаллар эбит. Кочневтар Саха сиринэн, киэҥ Арассыыйанан тарҕаммыттара инньэ ыһар буор курдук элбэх буолуохтаахтар. Иван Кочнев-Сэкир хос-хос сиэннэрэ СӨ бочуоттаах гражданина Михаил Пантелеймонович, бэрэпиэссэр, Судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата Валерий Пантелеймонович, Бочуоттаах авиатор Пантелеймон Пантелеймонович Кочневтар бааллар. Иккис Судаарыстыбаннай Дуума дьокутаата Дамиан Кочнев аҕата Афанасийтан төрөөбүт, улуус суруксута Евмекий Кочнев кыыһа Надежда Самсоноваттан өрөспүүбүлүкэ биллиилээх дьоно учуонайдар Владимир, Тамара, быраас Клара, артыыс Александр Парфеньевичтар бааллар. Оттон, уопсайынан, Кочневтары барыларын аахтахпытына биир-икки күнэ суох бүппэппит буолуо.
— Александр Александрович, эн саха дьиҥнээх сорсуннаах сонордьута буолаҕын. Арай атына диэн, эргэнэ хара тыа күндү түүлээҕин оннугар, архыып быыллаах долбуурдарыттан умнуллубуту, кэмигэр суолталамматаҕы, сүппүтү, дьонтон соруйан кистэммити, хара көлөһүҥҥүн тоҕон туран, булан-талан, киэҥ билиигэ таһааран дьоҥҥун-сэргэҕин үөрдэҕин. Көрдүүр, чинчийэр үлэҥ өрүүтүн тахсыылана турдун!

Прокопий ИВАНОВ