Боротокуол саһарбыт лиистэрэ кэпсииллэр

Сийиэс үлэтин түмүгүнэн «Үлэлээн иитиллээччилэр уонна кыһыл армеецтар дьокутааттарын, Саха Киин Ситэриилээх Кэмитиэтин, кини Президиумун уонна Норуодунай хамыһаардар сэбиэттэрин конструкцияларын сүрүн балаһыанньалара» диэн докумуон ылыллыбыта. Ол быһыытынан, өрөспүүбүлүкэ былааһын үрдүкү уорганынан сылга биирдэ ыҥырыллар Сэбиэттэр Бүтүн Саха сиринээҕи сийиэстэрэ билиниллибитэ. Саха Киин Ситэриилээх Кэмитиэтэ (ЯЦИК) – Саха АССР сокуону таһаарар үрдүкү былааһа. Ону тэҥэ кини үрдүкү дьаһайар уонна хонтуруоллуур бырааптардаах. Саха Киин Ситэриилээх Кэмитиэтин ураты дьаһалыгар киирэллэр: норуодунай хамыһаардары талыы уонна устуу, өрөспүүбүлүкэ Совнаркомун бары састаабын, ол иһигэр бэрэссэдээтэлин уонна солбуйааччытын анааһын. Совнарком СКСК-гэр үлэтин-хамнаһын отчуоттуур эбээһинэстээх. Ити кэмтэн саха норуота аан бастаан судаарыстыбаннаһы ылбыта.

Бастакы күн: сыллары уҥуордаан кэлбит саһарбыт боротокуоллар

1922 сыл ахсынньы 27 күнүнээҕи мунньах боротокуолуттан…
Сийиэс мунньаҕын Исидор Барахов аспыт, сэкирэтээринэн Никифорова буолбут.
Исидор Барахов киирии тылыгар делегаттарга сорук туруорбут. Чуолаан “Автономияны тутарбытыгар ылсар соруктарбытын бэлиэтиэххэ” диэн ыҥырар. Салгыы кини урукку сыллар үлэлэригэр тохтуур. Саха сиригэр Сэбиэскэй былаас өрөгөйдөөбүт кэмигэр үгүс үлэ оҥоһуллубутун, үлэ ньыматын хаста да уларыта сылдьыбыттарын, билигин олохтоох интеллигенция нөҥүө нэһилиэнньэҕэ дьайыы оҥорор сөптөөҕөр эрэнэрин туһунан этэр. “Кылгас кэмҥэ элбэҕи биллибит. Бастаанньанан үлүһүйүүбүт ааста, ону туоратыы түмүгэр бэлиитикэҕэ улахан уларыйыы буолла. Саха сирин экономикатын балаһыанньата хобдох уонна Пепеляев кимэн киириитэ уустугурдар. Манна сийиэс болҕомтотун ууруохтаах. Билигин биһиги инникибит дьэҥкэрэр. Киин биһиэхэ политическай Автономия биэрбитин таһынан, Арассыыйа пролетариата экономическай өйөбүлүн биллэрэр. Империалистическай гражданскай сэрии кэмигэр Арассыыйа пролетариата төһө да эстибитин-быстыбытын иһин, эдэр Автономнай өрөспүүбүлүкэҕэ олус наадалаах экономическай көмө оҥорор. Экономическай уонна политическай боппуруостары таһынан сийиэскэ култуура өттүнэн сайдыыбыт боппуруоһун быһаарар соруктар эмиэ тураллар”.
Бу курдук делегаттарга этиилэрдээх Исидор Барахов бастакы сийиэһи 1922 сыллаахха ахсынньы 27 күнүгэр арыйбыта.

* * *
Максим Кирович Аммосов Сэбиэттэр Бүтүн Саха сиринээҕи маҥнайгы олохтуур (учредительнай) сийиэстэрэ буолар кэмигэр 26 сааһын эрэ туолбут эбит. Кини Саха өрөспүүбүлүкэтэ автономияланарыгар ураты кылаатын киллэрбит биир сүдү диэйэтэлинэн буолара. Бу кэмҥэ Максим Аммосов Хомуньуус баартыйатын Саха сиринээҕи уобаластааҕы бүрүөтүн сэкирэтээринэн үлэлии сылдьара. Кини сийиэс дэлэгээттэрин бу курдук тылынан эҕэрдэлээн тыл эппит:
1922 сыл ахсынньы 27 күнүнээҕи мунньах боротокуолуттан…
“Арассыыйа үлэһит дьонун, Арассыыйа Хомуньуус баартыйатын уонна Автономнай өрөспүүбүлүкэ тэрилтэтин аатыттан Бүтүн Саха сиринээҕи маҥнайгы олохтуур (учредительнай) сийиэһи эҕэрдэлии көрсөбүн. Уопсай норуот бырааһынньыгын уонна Саха сирин үлэһиттэрин бырааһынньыгын быһыытынан эҕэрдэлээн көрсөбүн. Бу сийиэс Автономиялаах Саха сирин тутууга бигэ олугу ууруоҕа, кини Саха сирин үлэһит дьонун ааспыт историческай суолун түмүктүөҕэ. Кини үлэһит саха норуотугар саҥа саҕахтары арыйыаҕа. Кулуттааһын үйэтэ, национальнай колониальнай хам баттааһын, култуурунай, политическай уонна экономическай өттүнэн хаалыы кэннибитигэр хаалла. Иннибитигэр сайдыы­лаах норуоттар таһымнарыгар тиийэр кыах, култуурунай, политическай уонна экономическай саҥалыы сайдыы күүтэр”.
Салгыы Максим Кирович Аммосов кыра норуоттар үүнэр-сайдар суолларыгар Хомуньуус баартыйата сүдү оруоллааҕын туһунан уоттаахтык-төлөн­нөөхтүк тыл эппит. “Үлэ дьонун өрөспүүбүлүкэтэ гражданскай сэрии усулуобуйатыгар оробуочайдар, тыа үлэһит дьонун өйөбүллэринэн бэйэтин быраабын турууласта. Үлэһит дьон дьылҕата эрэллээх илиигэ сылдьар. Кыһыл Аармыйа тэрилиннэ, бэйэтин судаарыстыбаннай аппараатыгар кытыы Автономнай өрөспүүбүлүкэлэри киллэрэр пролетарскай судаарыстыба тэрилиннэ”.

___________________________________________

Бэлиэтээһин
Сийиэс үлэтигэр 102 дэлэгээт кыттыбыт. Мантан хомуньууһа – 53, икки баартыйа чилиэнигэр хандьыдаат, баартыйата суоҕа — 47 киһи. Аны үрдүк үөрэхтээҕэ – 3, орто – 47, кыра үөрэхтээҕэ – 51 уонна ­
адьас үөрэҕэ суох 1 киһи баар эбит. Социальнай састааба: оробуочайа – 11, сулууспалааҕа – 42, сири оҥорооччу – 14, уоннааҕылара – 35 киһи. Омуктара: сахата – 58, нууччата – 34, атын омуктара – 10 киһи. Сийиэс дэлэгээттэрэ эдэр өрөспүүбүлүкэҕэ хаһаайыстыбаннай, экэнэмиичэскэй үлэ, сир оҥоһуутун, үөрэх, доруобуйа, эргиэн, бырамыысыланнас, о.д.а. салаалар сайдар тосхоллорун төрүттэрин дьүүллэспиттэрэ уонна ылыммыттара.

__________________________________________

Максим Аммосов: “Бүтүн Саха сиринээҕи маҥнайгы олохтуур сийиэс саҕаланар күнэ Саха сиригэр автономияны бэлэхтээ­бит күнүнэн буоллун!”, — диэн эппитэ.
Салгыы Кыһыл Аармыйа аатыттан табаарыс Байкалов, идэлээх сойуус сэбиэтиттэн табаарыс Минин, куорат сэбиэтиттэн табаарыс Бубякин, “Саха-омук” култуурунай түмсүү аатыттан табаарыс Леонтьев, Өлүөхүмэ, Бүлүү, Ленскэй уокуруктар ааттарыттан Бояров, Киппасто, Сидоров тыл эппиттэр. Холобур, табаарыс Сидоров: “Бастаанньалааһынтан, үүнүү суоҕуттан Ленскэй уокурук нэһилиэнньэтэ уустук экономическай балаһыанньаҕа түбэстэ. Ленскэй уокурук сийиэстэн көмөнү кэтэһэр. Сийиэскэ биир да боппуруоһу эппиэтэ суох хаалларыа суохтаахпыт, Саха сирин ыраах муннуктарыттан кэтэһэллэр. Ленскэй уокурук эмиэ кэтэһэр, онно үс сабыдыаллыыр дьайыы түмүллэр: Иркутскай губерния, бириискэлэр уонна Саха сирэ”, — диэн түмүгэр эппит эбит.
Салгыы Москваҕа үөрэнэ сылдьааччылартан, Сэбиэт 10-с сийиэһин дэлэгээттэриттэн, Саха сирин бэрэстэбиитэлистибэтиттэн, Донскойтан, Ксенофонтовтан уонна Гаврильевтан, уокуруктартан эҕэрдэ телеграммалары аахпыттар.
Максим Кирович Аммосов президиум састаабыгар М.Аммосовы, К.Байкаловы, И.Бараховы, П.Ойуунускайы, Багрову, Широких, С.Донскойу, Г.Сивцевы, Н.Слепцову талар туһунан этиитигэр бары биир санаанан куоластаабыттар.
Ол курдук Бүтүн Саха сиринээҕи маҥнайгы олохтуур (учредительнай) сийиэс президиума 9 киһиттэн уонна 5 сэкирэтээртэн турбут.
Буолар кэмин бу курдук быһаарбыттар. Күнүн аайы. Сарсыардааҥҥы мунньах 10 чаастан 15 чааска диэри, киэһээҥҥи мунньах 17 чаастан 22 чааска диэри буолаллар.

Сийиэс регламена

Дакылаатчыкка 1 чаас, эбии этээччигэ 40 мүнүүтэ уонна түмүктүүллэригэр дакылаатчыкка 30 мүнүүтэ, эбии этээччигэ 15 мүнүүтэ бэриллэр эбит. Араатардарга бастаан 20 мүнүүтэ, онтон 10, үсүһүн 5 мүнүүтэ бэриллэр. Биир боппуруоска үстэ эрэ тыл этэллэрэ көҥүллэнэр. Бары боппуруостар аһаҕас куоластааһынынан быһаарыллаллар.
Ревком киллэрбит сийиэс күнүн бэбиэскэтигэр САССР норуоттар икки ардыларынааҕы уонна ис балаһыанньатын, САССР ревкомун уонна норуотун комиссарын сэбиэтин отчуотун, САССР хаһаайыстыбатын балаһыанньатын, биир натуральнай нолуок туһунан, САССР бүддьүөтүн, Сэбиэскэй былаас уорганнарын тутуутун, Саха өрөспүүбүлүкэтин сирин туһунан, САССР норуотун үөрэҕириитин соруктарын тустарынан уонна да атын боппуруостар киирбиттэр.
Бу курдук архыыпка хараллыбыт боротокуол суруллубут саһарбыт лиистэриттэн көрдөххө, Бүтүн Саха сиринээҕи маҥнайгы олохтуур (учредительнай) сийиэс бастакы күнэ далааһыннаахтык саҕаламмыт. Саха сирин сырдык өйдөөх, чулуу дьоно төрөөбүт дойдуларын сайдар саҕахтарын торумнуур үлэлэрэ кэскиллээх буоларыгар төһөлөөх эрэммиттэрин бу суруллубут лиистэр эрэ билэн эрдэхтэрэ…