Дьаһаллыы уонна сир-уот өттүнэн тутула

Саха сирэ нуучча судаарыстыбан­наһын иһинэн түөрт үйэ кэриҥэ кэмҥэ олорон кэллэ. Бу кэм устата сирбитин-уоппутун сүнньүнэн чөл тутан кэллибит. Омук да быһыытынан симэлийэн хаалбатыбыт. Саамай кылаабынайа, сүрүнэ ол буолар. Атына барыта, этэргэ дылы, булуллар, мунньунуллар, ситиһиллэр дьыала буоллаҕа.

Саха омугар атын төлкө тосхойбута эбитэ буоллар, бука, ордук үчүгэй олохтоох, дьоллоох буолуо этибит диэн төһө баҕарар куолулуохха, ыра санаа баҕата оҥостуохха сөп бөҕө буоллаҕа. Ол эрэн, ол барыта кураанах тылынан хаалыаҕа. Атын ким да кэлбитин иһин, биһигини арыыга-сыаҕа үҥкүрүтүө суоҕа, оннукка суоттанар да сөбө суох.

Түөрт үйэ кэриҥэ кэмҥэ сүрүн­нээн нуучча норуотун кытта биир дьылҕаны үллэстэн, олорон кэллибит, инникитин олоруохпут турдаҕа. Улахан норуот хонноҕор-быттыгар кыбыллан олоруу, кыра норуокка ханнык да  куттал суох буолуутун мэлдьитин мэктиэлээбэт. Үйэлэргэ  тыыннаах уонна чөл буолар инниттэн, өйүҥ кылаанныран иһиэхтээх, илиилэриҥ үлэни ыһыктыа суохтаахтар, төрүүр оҕоҥ үксүү туруохтаах.

Гуманитарнай чинчийии уонна Хотугу төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттар быһаарыллыахтаах боппуруостарыгар үнүстүүт кылаабынай научнай үлэһитэ, история наукатын дуоктара Андриан Борисов XVII–XIX үйэлэргэ Саха уобалаһын административнай-территориальнай тутулугар көрүүлэрин хаһыаппытыгар сырдатан турар. Ол соругун салҕаан, XIX үйэ бастакы аҥаарыгар олоҕурбут быһыыны-майгыны кэпсээн туран, бэйэтин түмүк санааларын кытта билиһиннэрэр.

— Ааспыт кэпсэтиигэ, Арассыыйа судаарыстыбатыгар уезтар, административнай-территориальнай тэриллиилэр киэптэринэн, 17-с үйэттэн олохтоммуттара диэбиппит. Саха сирэ 1638 сылтан бойобуоданан салаллар уезд буолар. Саха сирэ хайдах Нуучча судаарыстыбатыгар холбонуоҕуттан, дьаһаллыы да, сир-уот да өттүнэн уратылаах суолталаммытын бэлиэтиэххэ наада. Холобур, Саха уеһын бойобуодатын былааһа, оччотооҕу кэмҥэ Арассыыйа Хотугулуу-Илиҥҥи өттүгэр барытыгар тарҕанара. Оттон ол сөҕүмэрдээх киэҥ сир-уот этэ. Саха уеһын бойобуодата оччолорго ыраахтааҕыга быһаччы бас бэринэрэ уонна наада түбэлтэтигэр киниэхэ быһа тахсара. Саха уеһа 35 буолас­таах этэ, Арассыыйаҕа саамай улахан Сибиирдээҕи күбүөрүнэ састаабыгар киирэрэ. Саха сирэ үйэ кэриҥэ кэмҥэ уезд таһымынан олорбута.

Арассыыйа Хотугулуу-Илиҥҥи өттүн толору баһылааһын сыалынан-соругунан тэриллибит араас кэмнэрдээҕи бары эспэдьииссийэлэр бастаан Дьокуускай остуруоктан, кэлин куораттан толору тэриллэн аттаналлара.

Бүөтүр I саҕана Арассыыйаҕа 8 күбүөрүнэ тэриллибитэ. Кэтириинэ II ыраахтааҕылыыр кэмигэр 50-тан тахса күбүөрүнэ баар буолбута. 1775 сыллаахха эрэпиэрмэ ыытыллан, Сибиирдээҕи күбүөрүнэ эһиллэр. 1765 сылга Уркуускай уобалаһын күбүөрүнэтэ тэриллэр. 1783  Саха сирэ уобалас анал туруктанар. Маныаха күбүөрүнэ таһымнаах курдуга, дьиктиргэтиэн сөп.

Саҥа тэриллибит Саха уобала­һыгар чунуобунньук аймах сулууспаҕа тоҕу анньан кэлэр. Москубаттан, Смоленскайтан, Псковтан, Аллараа Норвгородтан, бэл Прибалтикаттан тиийэ, уопсайа 200-тэн тахса чунуобунньук кэлбит. Аны уобалас киинигэр Дьокуускайга эрэ буолбакка, Эдьигээҥҥэ, Орто Халымаҕа тиийэ ааспыттар. Оччотооҕу кэмҥэ бу иэдээннээх айан, оттон олорор уонна үлэлиир усулуобуйа — муҥутуур кытаанах. Көр, дьону туох да куттаабат буолар эбит. Дьиҥнээҕинэн, үчүгэй хамнаска уонна биэнсийэҕэ, эдэр өттө ол үөһэ өссө салгыы сулууспалаах карьераны оҥостууга суоттанан кэлэллэр.

Кэтириинэ II уола Павел I күбүө­рүнэтээҕи эрэпиэрмэни кыччатан кэбиһэр. Ол түмүгэр Саха сирэ хаттаан уезд таһымыгар түһэр уонна Уркуускай күбүрүнээтэрин дьаһалыгар киирэр. Саха сиринээҕи уеһы хамандаан дьаһайар буолар. Сулууспалаахтарга сарбыйыы барар, кэлбит чунуобунньук өттө үксэ төннөр.

Үрдүкү дьүүллүүр (Верхняя рас­права) дьаһал чунуобунньуктара Иван Эверст уонна Степан Горновскай уобалаһы төттөрү чөлүгэр түһэрэргэ  көрдөһөн, Сенат көрүүтүгэр 100-тэн тахса лиистээх саппыыска киллэрэллэр. 1805 сылга урукку Саха уобалаһа чөлүгэр түһэр, үрдүкү былааһынан уобаластааҕы управление тэриллэр. Урукку уобаластааҕы начаалынньык оннугар, Сибиирдээҕи кыньыраал-күбүрүнээтэринэн салаллар уобаластааҕы управление бэрэссэдээтэлэ дуоһунас баар буолар.

Чөлүгэр түспүт Саха уобалаһыгар инородческай быраабалар тэриллэллэр. Улуустар дьаһалталарын курдук көрүөххэ сөп. Кулуба, кулубаҕа хандьыдаат (сорох сирдэргэ иккилиигэ тиийэ), суруксут, дэһээтинньик, хаппараал, уутунньук (уоспаны утары быһыыны быһааччы), хорохоот (скороход) сорукка сылдьааччы бырааба үлэһиттэрин ахсааннарыгар киирсэллэр. Бырааба, уокуруктааҕы управление ыспыраабынньыгын (полицейскай чыын) дьаһалыгар киирэрэ. Ыспыраабынньык бастаан хамыһаар дэнэр этэ. Саха уобалаһа биэс уокуруктааҕа: Дьокуускайдааҕы, Бүлүүтээҕи, Өлүөхүмэтээҕи, Дьаа­ҥытааҕы уонна Халыматааҕы Бу уокуруктар өссө Кэтириинэ II саҕаттан бааллара уонна хамыһаардарынан салаллаллара.

Сибиир кыньараал-күбүрү­нээтэрэ Михаил Сперанскай ыыппыт 1822 сыллааҕы эрэпиэрмэтин сабыдыалынан, Саха уобалаһын Степной дуумата 1827 сыллаахха тэриллэн 1838 сылга диэри үлэлиир. Степной дуума үлэтин Уобаластааҕы управление сүрүннүүрэ уонна хонтуруоллуура. Бу сылларга Уобаластааҕы управление тойонунан Николай Иванович Мягков олорбута. Бу сырдык өйдөөх, дьоҥҥо сайаҕас сыһыаннаах, саҥаны өйүүр эрэ буолбакка, олоххо киллэрэргэ дьулуһуулаах үтүөкэннээх киһи уонна салайааччы этэ. Саха уус-уран литэрэтиирэтин бастакы суругунан пааматынньыгынан ааттанар «Ахтыылар» ааптара Афанасий Уваровскай  үрдүк сололоох чунуобунньук Н.И.Мягковы уһулуччу үтүө тылларынан ахтан суруйбута.

Балаһыанньа быһыытынан, маннык дуума хас уокурук аайы тэриллиэхтээҕин биһиэхэ  биир эрэ тэриллибит эбит. Оччолорго Саха сирэ 8 улуустаах. Улуустар кулубалара Степной дуума сэтээтэллэринэн буолбуттар. Маны таһынан, нэһилиэктэр кинээстэринэн үстүү сылга талыллар быстах кэмнээх сэтээтэллэр баар буолбуттар. Саха Степной дуумата Уркуускайтан уонна Охуоскайтан таһаҕас таһыытын тэрийии, түһээни үллэрии, нэһилиэнньэ араас араҥатын учуоттааһын, сири-уоту чинчийэн, оттонор уонна бурдук ыһыллар сирдэрин туруорсан ылыы уо.д.а. оччотооҕу кэмҥэ улахан наадалаах дьаһаллары олоххо киллэриинэн дьарыктанара.

Бүрээттэргэ Степной дуумалара 20-с үйэ саҕаланыытыгар диэри үлэлээбит буоллахтарына, Саха Степной дуумата адьас быстах үйэлэммитэ. Оччотооҕу харчынан 4 тыһ. солк. итэҕэстэммитэ. Бу итээбит харчы силиэстийэтэ 40 сыл салҕанан барбыта эрээри, туох да түмүгү биэрбэтэҕэ. Кэлин, 19-с үйэ бүтүүтүн диэки, Күлүмнүүр уонна Боотуруускай улууһун кулубата Егор Николаев I Степной дууманы саҥалыы олохтооһуну дьаныһан туран туруорса сылдьыбыттара. Манна даҕатан эттэххэ, Күлүмнүүр аҕата Степной дуума үлэһитэ буола сылдьыбыта. Төһө да кылгас кэмҥэ үлэлээтэр, судаарыстыба таһымынан салайыыга уонна салаллыыга, Саха Степной дууматын историческай уопута улахан уонна кэрэхсэбиллээх.

Кэтириинэ II ыраахтааҕылыырын саҕана Зашиверскай уонна Эдьигээн коммисарство дэнэллэрэ уонна итинник таһымнаах куорат ыстаатыстаахтара. 19-с үйэ саҕаланыытыгар эпэпиэрмэлээһин кыччатыллан, Зашиверскай уонна Эдьигээн ыстаатыстарын сүтэрбиттэрэ. Ол оннугар Үөһээ Дьааҥы, Орто Халыма, Бүлүү уокуруктардааҕы куораттар үөскээбиттэрэ. Улуустардааҕы быраабалар тэриллэннэр олохтоох салайыныы ньымалара сыыйа-баайа кииртэлээн барбыттара.

Таҥара дьиэлэрин истэринэн оскуолалар аһыллыталаан бараллар. Миссионер аҕабыттар сахаҕа таҥара үөрэҕин тарҕатар сыалынан, Библияны сахалыы тылбаастааһыҥҥа ылсаллар. Историк Ф.Г.Сафронов суруйарынан, 18-с үйэ бүтүүтэ нууччалыы үөрэхтээх 90-тан саха дьоно баар буолбут. 19-с үйэ саҥатыттан нууччалыы кириллицаҕа олоҕурбут сахалыы сурук-бичик үөскээн барар. Сорох үөрэхтээх сахалар бэйэ-бэйэлэрин кытта нууччалыы кириллицанан сахалыы суруйсубут суруктара архыыптарга бааллар. Ким эмэ бу суруктарынан анаан дьарыктанара буоллар, сүрдээх интэриэһинэй матырыйаал буолуо этэ.

Саҥа ыраахтааҕы торуонугар олороругар бэриллэр бирисээгэ, суут дьыалатыгар, сири кылаастааһыҥҥа сир дьокутааттара биэрэр андаҕардара сахалыы тылынан бараллар эбит.

Түмүктээн эттэххэ, 19-с үйэ бас­такы аҥаара сахаларга үтүө дьайыы­ламмыт диэхтээхпит. Чуолаан ити кэмҥэ Саха сирин саҥалыы административнай-территориальнай тутула сүнньүнэн олохтонон турар. Саха сирин 5 уокуруга уонна олор салаллыылара Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ буолуор диэри уларыйбакка тиийэн кэлбитэ. Сир-уот боппуруоһугар кыралаан «кыпчыйыылар» бааллар этэ. Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин иннинэ, Саха сириттэн Бодойбо быһа анньыллан, Уркуускай күбүөрүнэтигэр бэриллэн турар. Саха сирин илиҥҥи өттүттэн кымаахтаһан ылыы тахсыбыта. Сэбиэскэй былаас сылларыгар хаста да итинник холонуулар бааллара эрээри, хата, олоххо кыайан киирбэтэхтэрэ.

Саха сирэ 1851 сыллаахха дьа­һаллыы өттүнэн Уркуускай кү­­бүө­рүнэттэн араарыллан,  Илин Си­биир­дээҕи күбүрүнээтэристибэ сас­таабыгар күбүөрүнэ бырааптаах уобаласка кубулуйбута. Ол түмүгэр кырасдааныскай уонна байыаннай былаас, ыраахтааҕынан ананар оччотооҕу үрдүкү дьаһалта бэрэстэбиитэлэ – күбүрүнээтэр илиитигэр толору  киирбитэ. Күбүрүнээтэр уобаластааҕы бырабылыанньа көмөтүнэн уобалаһы салайара. Уобаластааҕы управление 45 чунуобунньук ыстааттааҕа. Саха сирин уокуруктааҕы суута Уркуускайдааҕы суут палаататыгар бас бэринэрэ.

Улуустарга быраабалар тэриллэннэр, анал суруксуттар тутулланнар дьыаланы-куолуну ыытыы улаханнык бэрээдэктэммитэ. Манан олохтоох салайыныы бастакы үөскэхтэрэ түспүттэрэ. Улуустарга уонна нэһилиэктэргэ административнай араартааһын 20-с үйэ бастакы сылларыгар диэри барбыта. Сахаҕа үөрэх бастакы сырдык толбоно ыраахтан тунааран көстүбүтэ. 19-с үйэ бастакы аҥаарыттан саҕалаан, хаһаайыстыбаны бөҕөргөтүү, ынах сүөһүнү элбэтии, ол аата экэниэмикэ төрүтүн уурууга хамсааһын баар буолбута.  Күөллэри түһэрэн, оттонор ходуһалары таһаарыы бу кэмтэн саҕаламмыта.

Сүнньүнэн кураан күннээх-дьыл­лаах Саха сиригэр дьиэ сүөһүтүгэр уочараттаах иэдээннээх сут дьыллар уонна уһун сыллар кэлэн ааһаллара буолан баран, саха ынаҕа хаһан даҕаны быста эстэн хаалбатаҕа. 1917 сылга саха төрүт боруода ынаҕа 480 тыһыынчаттан тахса ахсааннааҕа. 1926 сыллааҕы Бүтүн Сойуустааҕы биэрэпис түмүгүнэн, нэһилиэнньэтин биир киһитигэр тиксэр сүөһүтүн ахсаанынан, Саха сирэ Аргентинаҕа эрэ баһыйтара сылдьыбыт кэмнээҕэ. Монгуоллары, казаахтары кэннибитигэр хааллара сылдьыбыттаахпыт. Оттон саха норуота дьиэ сүөһүтүн иитиитин  култууратын  итинник үрдүк таһымҥа таһаарбыт үтүөтэ сири, ходуһаны оҥорууну, уһулуччулаах төрүт боруода сүөһүнү үөскэтиини кытта сибээстээх.

Прокопий ИВАНОВ