Гавриил Ксенофонтов — саха норуотун уһулуччулаах уола

Кини ким этэй, өйө-санаата ханныгай, хайдах үйэҕэ олорон ааспытай уонна норуотугар туох үтүөлээҕий?

Олоҕун сорох олуктарын туһунан

Гавриил Васильевич саҥа стилинэн 1888 сыл тохсунньу 15 күнугэр Арҕаа Хаҥалас улууһун Төрдүс Малдьаҕар нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Кыра эрдэҕиттэн билиигэ-көрүүгэ улахан тарды­һыы­лааҕын көрдөрбүтэ. Аҕатын этиитинэн кини Томскай судаарыстыбаннай университетын юридическай факультетыгар уөрэнэ киирбитэ уонна 1912 сыллаахха бүтэрбитэ.
Дьокуускай куоракка 1913-1917 сылларга араас фирмаларга үлэлээбитэ, суут уонна адвокатура тэрилтэлэригэр араас дьыалаларынан дьарыктаммыта. Ити кэмҥэ дьоҕурдаах уонна аһыныгас специалист быһыытынан дьоҥҥо биллибитэ.
Өрөбөлүүссүйэ иннинэ кини Е.М.Ярославскайы кытта билсибитэ, онно кыраайы үөрэтиигэ интириэһэ күүһүрбүтэ. Поли­тикаҕа эмиэ итиннэ сылдьан уһуйуллан барбыта. К.Маркс “Капитал” диэн кинигэтин ааҕан научнай үлэни суруйуу методикатыгар үөрэммитэ уонна киэҥ өйү-санааны иҥэриммитэ. Итини кэлин бэйэтин үлэлэригэр ситиһиилээхтик туһаммыта, ордук научнай мөкүөрдээх боппуруостары быһаарыыга.

Ити кэмҥэ социал-демократ С.Ф.Котиков салайааччылаах политическай сыылкаҕа олорооччулар бөдөҥ библиотекалара баара. Г.В.Ксенофонтов онно сылдьар этэ. Ардыгар кистэлэҥ мунньахтарга сылдьан бассабыыктар уонна меньшевиктар мөккүөрдэрин истэрэ эрээри хайаларын да диэ­ки буолбатаҕа. Өссө Томскайга үөрэнэр кэмигэр Г.Н.Потанин сабыдыалыгар түбэһэн Сибиир областниктарын идеологиятыгар охтубута. Саха сирэ эмиэ итинник көҥүл уобалас буолуон баҕарара.Оччоҕуна эрэ сайдыы барыа диэн саныыра. Кэлин политикаттан тэйэн, этнограф, географ, историк идэлэрин талан ылбыта. Итиннэ Иркутскай судаарыстыбаннай университетын археологияҕа уонна этнографияҕа кафедратын профессора Б.Э.Петри сабыдыаллаабыта биллэр.
Ол эрэн сүүрбэһис үйэ саҕа­ланыытыгар үөрэхтээх киһи политикаттан туора туран хаа­лара кыал­лыбат дьыала этэ. Ыраах­тааҕы былааһа сууллубутун кэннэ кини Дьокуускайга тэриллибит уопсастыбаҕа куттал суох буолуутун Кэмитиэтин чилиэнинэн талыллыбыта. Саха сиригэр суут саҥа уорганнарын тэрийсиигэ кыттыбыта, земскэй салалтаны атаҕар туоруорса сатаабыта. Бу кэмҥэ кини В.В.Никифоровы кытта ыкса доҕордоспута. Ити кэмҥэ кини публистическай ыстатыйалары суруйан сахаларга суругу-бичиги тэрийии боппуруоһун туруорсубута, өссө, аһара баран, университеты аһыахха наадалаах диирэ. Ити кини идеялара саха норуота сайдарыгар наадалаах хайыс­халары буларга көмөлөспүттэрэ саарбаҕа суох.
В.В.Никифоров уонна Г.В.Ксенофонтов буолан нуучча уонна саха бааһынайдарын бас­такы съезтэрин тэрийэн ыыппыттара. Онно “Көҥүл» диэн сойууһу тэрийбиттэрэ. Итиннэ олоҕуран «Конфедералистар Саха сиринээҕи үлэһит сойуустара» диэн баартыйа үөскээбитэ. Бу баартыйа Саха сирин суверенитетын ситиһэр уонна Россияны кытта тэҥ бырааптаах федерацияны тэрийэр туһунан бырагарааммалаах этэ. Итинтэн сиэттэрэн Г.В.Ксенофонтовы Рос­сия дьылҕатын быһаарыахтаах Тэрийэр Мунньахха Саха сириттэн соҕотоҕун дэлэгээтинэн талбыта. Бассабыыктар былааһы ылан баран итинник мунньаҕы ыытары утарбыттара, былаас норуот илиитигэр хайы-үйэ киирдэ диэбиттэрэ.
Г.В.Ксенофонтов Сэбиэскэй былааһы утарбатаҕа эрээри кини салайар уорганнарын кытта биир­гэ үлэлэспэтэҕэ. Кини нау­каны талан ылбыта уонна онно туох баар күүһүн, олоҕун барытын биэрбитэ. 1920-1923 сылларга Иркутскай судаа­рыстыбаннай университетын үлэһитэ, профессор Б.Э.Петри ассистена буола сылдьан сахалар төрүттэрин туһунан суруйбут учуонайдар үлэлэрин сиһилии үөрэппитэ уонна олору кыраҕы хараҕынан көрөн кириитикэҕэ тардыбыта. Итинтэн сибээстээн “Урааҥхай— сахалар” диэн кинигэтин бастакы томун Иркутскайга 1937 с. бэчээт­тэппитэ.
Г.В.Ксенофонтов өссө биир уһулуччулаах үлэтинэн “Эллэ­йада» диэн кинигэтэ буолар. Бу кинигэ матырыйаалларын кини 1921 с. Саха сирин киин улуустарыгар, 1923-1924 сс. Өлүөнэ уонна Өлөөн өрүстэр аллараа тардыы­ларыгар, 1921-1926 сс. Дьокуус­кайга, Арҕаа Хаҥаласка, Бүлүү уокуругар, Аллараа Тунгусскаҕа, Красноярскай кыраайга, Арҕаа Бурятияҕа сылдьан хомуйбут. Г.В.Ксенофонтов бу кинигэни нууччалыы тылбаастаан баран бэчээккэ бэлэмнээбит эбит. Ону 1965 с. П.Е.Ефремов Москва архыыбыттан булан ылбыт. Ол бэчээккэ 1977 с. эрэ тахсыбыта. Бу кинигэҕэ Гавриил Васильевич киирии ыстатыйаны суруйбут – “Первобытная пастушеская библия у якутов”. Ити суругу ааҕааччы дьүүлүгэр өссө да тириэрдэ иликпит. Онон биһиги талааннаах чинчийээччибитин сыаналыырга өссө да кыахтар үөс­күү иликтэр дии саныыбыт.

“Эллайада» ис хоһоонун туһунан

Бу кинигэ аҥаардас “Эр – Соҕотох Эллэй» уонна “Омоҕой –Баай” тустарынан буолбатах. Манна Саха сирин улуустара хайдах үөскээбиттэрин туһунан хомуллубут уус-уран кэпсээннэр эмиэ бааллар, кинигэ сүрүн ис хоһоонунан буолаллар. Ол аата Өлүөнэ кыраайын сахалар хайдах баһылаабыттарын туһунан кэпсэнэр.
Итинтэн сиэттэр­дэххэ бу хотугу кыраайга олохсуйбутттарынан соҕурууттан кэлбит түүрк омуктар уонна олохтоохтор холбоһон саҥа, саха норуотун төрүттээбит буолан тахсаллар. Итини кэнники сылларга ыытыл­лыбыт чинчийиилэр бигэргэтэр курдуктар.
Бииринэн, Саха сиригэр былыргы таас үйэттэн саҕалаан тимир үйэтигэр диэри быыстала суох араас дьон олорон кэлбиттэр. Ити дьоннортон хойут, кэмниэ-кэнэҕэс омуктар үөскээн тахсыбыт буолуохтаахтар. Бас­такы, маннааҕы сааһыламмыт омугунан, бадаҕа, дьүкээгирдэр булуохтаахтар. Кинилэри биһиги үйэбит саҕаланыытын иннинэ Манчжурияттан, Байкал күөл таһыттан кэлбит сиэтэ сылдьар табалаах эбэҥки булчуттар хоту кыраайга кыйдаабыттара. Ити кэнниттэн табалаах эбээннэр (кинилэри Г.В.Ксенофонтов хотугу саха табаһыттара диэн сыыһа ааттыыр быһыылаах). Ол эрэ кэнниттэн Эллэй-Омоҕой кэлэннэр саха норуотун үөскэппиттэр. Историяны итинник көрүүнү, төһө да көннөрдөрбүт, сүнньүнэн сөп быһыылаах.
Иккиһинэн, Г.В. Ксенофонтов «Эллайадата” саха норуотун социальнай-экономическай сайдыытын сорох өрүттэрин ойуулаан көрдөрөрүнэн сыаналаах.Онтон көстөрүнэн бу сахалар Өлүөнэ кыраайыгар кэлэ иликтэринээҕи кэмнэрин сигилилэрэ-майгылара, сыһыаннаһыылара уонна охсуһуулара кэпсэнэр. Ол дьон өйүгэр-санаатыгар хатана сылдьарын туоһулуур. Дэлэҕэ даҕаны ити кэпсээнэри Г.В.Ксенофонтов “Первобытной пастушеской биб­лией якутов» диэн ааттыа дуо? Олус урукку кэмнээҕитин иһин.

Никифоров Василий Васильевич,  Ксенофонтов Гавриил Васильевич , Никифоров Василий Гаврилович (Манньыаттаах уола).

Билигин ааптар «Эллайа­даҕа” киирии ыстатыйата тоҕо бэчээттэммэтэҕэ биллэр курдук. Манна, бастаан, “первобытная пастушеская” диэн этии мунчаардар. “Первобытнай” уопсастыбаҕа дьон сүрүн дьарыктарынан бултааһын, балыктааһын уонна айылҕа үүннэриитин хомуйуу этэ. Нууччалыытыгар “непроизводящее, натуральное хозяйство” диэн ааттанар. Оттон “пастушеская» диэн тыл эбилиннэҕинэ олох атын хартыына көстөр. Ынах, сылгы, таба иитиилэрэ сайдыы үрдүкү кэрдииһэ буолаллар, онон “производящее производство” диэҥҥэ киирсэллэр. Сахалар Өлүөнэ өрүскэ кэлиилэригэр первобытнай сайдыыттан, патриархальнай-феодальнай кэрдиискэ кэлбиттэрэ диэн профессор Г.П.Башарин дакаастыыр. Кини этиитэ оруннаах, науканнан бигэргэнэр.
Итини учуоттаатахха “Эллайада” саха норуотун былыргытын уонна хоту көһөн кэлбит бастакы кэмнэрин “кэпсээннэрин” хомуйбут буолан тахсар.
Үсүһүнэн, “Эллайада» саха норуотун эрэйдээх-буруйдаах дьылҕатын кэпсээнтэн-кэпсээҥҥэ тиһиллэн кэлбитин, номохтон букатын сүтэн хаалыахтарын иннинэ, “тыын былдьаһан” суруллан хаалбытыгар соҕотох үтүөлээҕинэн Г.В. Ксенофонтов буолар. Аҥаардас ол да иһин киниэхэ пааматынньык туруоруохха сөптөөҕө.
Билигин Саха сирин былыр­гытын үөрэтиигэ улахан сити­һиилэр бааллар. Ордук архео­логия диэн наука куускэ сайынна. Ону саҕалааччыннан, көҕүлээч­чиннэн, олоххо киллэрээччиннэн академик А.П.Окладников буолар. Кини үлэтин кэргэн­нии Ю.А.Мочанов уонна С.А.Фе­досеева салҕаабыттара уонна биллэр ситиһиилэргэ тиийбиттэрэ. Онтон эстафетаны Саха судаарыстыбаннай университетын историко-филологическай факультетын историческай салаатын устудьуоннара, Н.Д.Архипов салалтатынан, салҕаабыттара. Манна наука доктордара уонна хандьытааттара үүнэн тахсыбыттара — А.Н.Алексеев, С.И.Эверстов, С.Кистенев уонна да атыттар. Университетка этнографияҕа уонна археологияҕа аналлаах баай музей тэриллэн үлэлиир.
Онон, саха норуотун былыргы историята, «Эллайада” курдук былыргы кэпсээннэртэн саҕалаан, наука сайдыылаах таһымыгар таҕыста. Ол да буоллар сахалар төрүттэрин туһунан бүтэһиктээх тыл өссө да этиллэ илик. Онон, бу боппуруоһу үөрэтии салгыы бара турар.

Николай Слепцов.