449
11 октября 2019 в 12:16
Хараҥа халлааны сырдаппыт чаҕылхай сулус
Михаил Васильевич Ксенофонтов-Мегежекскэй олоҕун бэлиэ түгэннэрин сэгэтэн көрдүбүт
Биһиги Мария Николаевналыын саха норуотун чулуу дьонноруттан биирдэстэринэн буолар Михаил Мегежекскэй туһунан матырыйааллары көрө олорон элбэҕи кэпсэттибит. Мария Николаевна Саввинова Михаил Мегежекскэй быраата Илья I сиэнинэн буолар. Кини СӨ үөрэхтээһинин туйгуна, СӨ Муусука үрдүкү оскуолатын учууталынан буолар.
Мегежекскэйдэр аймах сыдьааннара, 200-чэ киһи, киэҥ сиринэн тарҕанан олороллор эбит. Ол курдук Саха сирин араас муннуктарыгар, Москваҕа, СНГ дойдуларыгар олороллор. Мария Николаевна Михаил Васильевич өлбүтүн кэннэ репрессияҕа түбэһиннэрэн, аатын-суолун умнууга ыыта сылдьыбыттарыттан кинилэр аймах олус хомойоллорун туһунан кэпсээтэ. “Михаил Васильевич 1929 сыллаахха 31 сааһыгар сылдьан ыалдьан өлөр. Сэбиэскэй былаас туһугар туруулаһарыгар, үрүҥ бандьыыттары кытары охсуһарыгар хаайыыга тоҥон-хатан доруобуйатын сүтэрдэҕэ. Ол сыл Михаил Мегежекскэй дойдутугар өҥөтүн иһин, кини сырдык кэриэһин ытыктаан төрөөбүт Ньурбатын улууһун Мэҥэдьэк улууһунан уларытан ааттаабыттар. Уобаластааҕы сэбиэскэй-партийнай оскуолаҕа Михаил Васильевич аатын иҥэрбиттэр. Онтон 1937 сыллаахха сымыйанан баһааҕырданнар репрессиялыыллар. Бу иннинэ бочуоттаахтык иҥэрбит ааттарын барытын сотоллор. Ол саҕана Мегежекскэйдэр аймахтара төһөлөөх үтүрүйүүгэ түбэспиттэрэ буолуой? Холобур, Алдаҥҥа “Алданзолото” трескэ салайар үлэҕэ сылдьар бырааттарын Николайы уонна Василийы баартыйаттан таһаараллар. Михаил Васильевич кыыһа Изабелла Михайловна ахтыытыгар суруйбут этэ: “1937 сылтан уустук кэмнэр саҕаламмыттара. Аҕабын репрессиялаабыттара, ону кытта ийэм убайдарын Александр Гаврильевич, Петр Гаврильевич Габышевтары, аҕам бырааттарын Василий, Николай Ксенофонтовтары, эдьиийдэрим кэргэннэрин Иван Урчусовы, Георгий Павловы репрессиялаабыттара. 1939 сыллаахха ийэбин пенсиятын быспыттара уонна квартиратын былдьаабыттара”. Оттон мин ийэм балтын кытары Дьокуускайга педучилищеҕа туттарсан киирбиттэр. Норуот өстөөҕүн аймахтара буолалларынан уопсайга миэстэ биэрбэтэхтэр. Ол иһин куорат кытыытыгар тыбыс-тымныы дьиэҕэ олорон үөрэнэ сатаан баран, балта дэлби ыалдьыбытыгар, үөрэхтэрин быраҕан дойдуларыгар төннөргө күһэллибиттэр”, — диэн Мария Николаевна кэпсиир.
Мария Николаевна биллиилээх аймаҕын туһунан икки кинигэни аҕалан көрдөрдө. “Без страха и упрека” диэн уус-уран публицистическай айымньыны Михаил Васильевич быраата Николай Мегежекскэй Юрий Чувашову кытары суруйбут. Ону кытта “Өрөспүүбүлүкэ чулуу дьонноро” сериянан тахсыбыт “Михаил Мегежекскэй” диэн кинигэни арыйан көрдүбүт. Михаил оҕо сааһын, идеологическай санаата хайдах олохтоммутун, “үрүҥнэргэ” түбэһэн хаайылла сытан биир да тылынан табаарыстарын тыллаабатаҕын, большевик-революционер үрдүк аатын сүгэн, таһаарыылаахтык үлэлээбитин туһунан “Без страха и упрека” диэн кинигэҕэ уус-ураннык суруллубут. Михаил Васильевич 1989 сыл сэтинньи 21 күнүгэр Ньурба улууһун биир ыраах сытар Бордоҥ нэһилиэгэр Маалыкай сэлиэнньэтигэр тимир ууһа Василий Васильевич Ксенофонтов дьиэ кэргэнигэр бэһис оҕонон төрөөбүт. Николай Мегежекскэй убайын туһунан кинигэтигэр Михаил оҕо сааһын олус чаҕылхайдык ойуулаабыт. Ксенофонтовтар дьадаҥы ыаллар буолан, Михаилы уонна убайын Сэмэни баай ыалга үлэлэтэ биэрбиттэр. Ол саҕана чаҕылхай Михаил өйүгэр уопсастыбаҕа кылаассабай тэҥэ суох буолууну утарар санаалар уһуктубуттар. Михаил төрөөбүт Сахатын сирин кэскилин уһансар дьылҕалааҕа таайан, олохтоох аҕабыыт Михаил өйүн бэлиэтии көрөн, бэйэтин солбуйар киһи оҥостоору түөрт кылаастаах оскуолаҕа үөрэнэ киирэригэр көмөлөһөр. Михаил оскуола бырагырааматын тута баһылаан, учуутала Кузьма Иванович Попов Ньурбаҕа оскуолаҕа, онтон Дьокуускайдааҕы учууталлар семинарияларыгар үөрэнэ киирэригэр көмөлөһөр.
Бу семинарияҕа кини биир дойдулааҕа, доҕоро Степан Васильев эмиэ киирэр. Дьэ, икки прогрессивнай өйдөөх-санаалаах дьон олохторо тэтимирэр. Политсыылынайдар Емельян Ярославскай, Серго Орджоникидзе оччолорго Дьокуускайга олороллор. Политсыылынайдар эдэр дьоннорго бассабыыктыы тыыны киллэрэллэр. Ол курдук олохтоох былаас атаҕастабылын кытары сөпсөспөт дьону түмэр кистэлэҥ куруһуоктар арыллаллар. Онно Степан Аржаков, Исидор Барахов, Степан Васильев, Михаил Мегежекскэй, Муся Потапова, Дора Жиркова киирэллэр. Михаил Мегежекскэй куруһуокка бастаан иһитиннэрии оҥороругар Саха сирэ төһөлөөх баай-дуол дьүүктэтэ буоларын кэпсээн баран, Арассыыйа улахан атыыһыттара, чунуобунньуктара быыкаа сыанаҕа кэлэн күндү түүлээҕи, көмүһү атыылаһан баралларын холобур аҕалбыт. Бу курдук кистэлэҥ көрсүһүүлэр эдэр дьон өйүн-санаатын улахан уларыйыыларга бэлэмнииллэр. Ол иһин Арассыыйаҕа 2017 сыллаахха буолбут өрөбөлүүссүйэни хайы-сах өйдүүн-санаалыын хатарыллан көрсөллөр. Саха сиригэр Сэбиэскэй былааһы бу эдэр дьон саа-саадах тутан олохтоһоллор, Колчак саллааттарын кытары охсуһаллар. Михаил 2018 сыл күһүн хаайыыга түбэһэр, сэттэ ыйы быһа киһи тулуйбат усулуобуйатыгар сытыараллар, кырбыыллар, ол эрэн кини биир да тылынан табаарыстарын туһунан быктарбат. Холуобунай буруйу оҥоруу суоҕунан таһаараллар. Михаил төһө да Колчак полициятын кэтээһинигэр сырыттар, эдэр дьону мунньан подпольнай тэрилтэ тэрийэр. Манна биир интэриэһинэй историческай чахчыны булан аахтым. Михаил Васильевич бу түгэҥҥэ диэри Мегежекскэй буолбакка, Ксенофонтов диэн бэйэтин араспаанньатынан сылдьыбыт. Оттон 1919 сыл күһүнүгэр кистэлэҥ революционнай куруһуок тэрийэр. Онно “Мегежекскэй” диэн подпольнай аат иҥэрэллэр, Мэҥэдьэк түбэтиттэн төрүттээҕин иһин. Бу аатын кини 1925 сыллаахха официальнай араспаанньатынан оҥорор.
Михаил Мегежекскэй үөлээннээхтэрэ кини идеятыгар бэриниилээҕин, дьону тардар дьоҕурдааҕын бэлиэтээбиттэр. Ол туһунан “Өрөспүүбүлүкэ чулуу дьонноро” сериянан тахсыбыт “Михаил Мегежекскэй” диэн кинигэҕэ: “2019 сыл ахсынньы 15 күнүгэр кини уоттаахтык-төлөннөөхтүк иһитиннэрии оҥорбутун түмүгэр Дьокуускайга Колчак былааһа хаан тохтуута суох суулларыллыбыт уонна Сэбиэскэй былаас уобаласка олохтоммут”, — диэн суруллубут. Дьэ, мантан ыла эдэр киһи дойдутун, норуотун туһугар үлэтэ өссө тэтимирэр.
1920-1921 сылларга Бүлүү уокуругар Сэбиэскэй былаас олохсуйарын туһугар охсуһар. Өрөбөлүүссүйэ ыстаабын боломуочунайынан үлэлиир, РКП тэрийэр бюротун бэрэссэдээтэлинэн буолар. 1920 сыллаахха Бүлүү куоракка бастакы коммунистическай ячейканы тэрийэр. Эдэр киһи эрчимнээх үлэтин сыаналаан, аны Өлүөхүмэ улууһугар ыыталлар, онно эмиэ революционнай кэмитиэт бэрэссэдээтэлинэн үлэлиир. Мегежекскэйи салгыы Москваҕа үлэһиттэр коммунистическай университеттарыгар үөрэтэ ыыталлар. Онно үөрэнэр кэмигэр троцкизмы утары дискуссияҕа көхтөөхтүк кыттар, бигэ санаалаах бассабыык буоларын көрдөрөр. Сахатын сиригэр төннөн кэлэн баран Сэбиэскэй-партийнай оскуола сэбиэдиссэйинэн ананар. Ол кэнниттэн үгүс судаарыстыбаннай партийнай дуоһунастарга үлэлиир.
Михаил Мегежекскэй чиэһинэй, күүстээх, бигэ санаалаах киһи буоларын элбэхтэн биир түгэн көрдөрөр. 1928 сыллаахха Бүтүн Сойуустааҕы Коммунистическай партия (БСК(б)П) Киин Кэмитиэтин хамыыһыйата 1927-1928 сылларга буолбут өрөбөлүүссүйэни утары хамсааһын оччотооҕу салайааччылар буруйдарыттан тахсыбыт диэн быһаарыы таһаарар. БСК(б)П Саха сиринээҕи обкомун сэкирэтээрин Исидор Бараховы, БСК(б)П уобаластааҕы хонтуруоллуур хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлин Степан Васильевы уонна кинилэр бииргэ үлэлээбит табаарыстарын буруйдууллар. Исидор Бараховы, Максим Аммосовы, Степан Васильевы үлэлии сылдьар дуоһунастарыттан босхолоон, салгыы көрүүгэ ыҥырыллыбыттар. Ол уустук кэмҥэ Михаил Мегежекскэй мөлтөөн биэрбэтэх, күүстээхтик бииргэ саа-саадах тутан Сэбиэскэй былааһы турууласпыт табаарыстарын көмүскэспит. Алтыс уобаластааҕы партийнай конференцияҕа БСК(б)П СК быһаарыытын кытары сөбүлэспэтин туһунан аһаҕастык биллэрэн, улахан иһитиннэрии оҥорбут.
1929 сыллаахха Саха сирин партийнай тэрилтэлэрин үлэлэрин бэрэбиэркэлиир Киин хонтуруоллуур хамыыһыйа чилиэнигэр киллэрэллэр. Уобаластааҕы хамыыһыйа бэрэссэдээтэлинэн үлэлии сылдьан партийнай үлэ чиэһинэй, көдьүүстээх буоларыгар дьулуһар. Бу үлэҕэ сылдьан кини кылгас, чаҕылхай олоҕо быстар.
Михаил Мегежекскэй төрөөбүтэ 120 сылын былырыын Ньурбаҕа өрөгөйдөөхтүк бэлиэтээбиттэрэ. Төрөөбүт дойдутугар Ньурба Маалыкайыгар Михаил Мегежекскэй аатынан орто оскуола баар. Маалыкайга чиэс-бочуот болуоссатыгар Михаил Мегежекскэйгэ уонна эмиэ Бордоҥ нэһилиэгин биир чаҕылхай уола Степан Васильевка пааматынньык турар. Ньурба куоракка уонна Маалыкайга Михаил Мегежекскэй аатынан уулуссалар бааллар. Михаил Мегежекскэй аймахтара Дьокуускай куоракка туйгун үөрэхтээх уонна уопсастыбанньык үөрэнээччилэргэ Михаил Васильевич Мегежекскэй аатынан стипендия олохтообуттар. “Сүрүннээн Дьокуускай куоракка баар быраабы үөрэтэр “Фемида” кулууп оҕолоругар биэрэбит. Ону таһынан Михаил Мегежекскэй төрөөбүт дойдутун оскуолатын – Маалыкай орто оскуолатын чаҕылхай выпускниктарыгар 10 тыһ. солк. кээмэйдээх грант туттарабыт”, — диэн Мария Николаевна этэр.
Биһиги улуу киһи Михаил Васильевич аймаҕын кытары бу курдук былыргы дьыллар дирбиэннээх-дарбааннаах кэмнэрин санаан аастыбыт. Мария Николаевна Михаил Мегежекскэй сыдьааннара мустан дөрүн-дөрүн көрсөллөрүн, ыччаттарга улуу аймахтарын туһунан киэн тутта кэпсииллэрин туһунан этэр. Михаил Мегежекскэй соҕотох кыыһа Изабелла Михайловна Мегежекская-Емельянова эмиэ сырдык олоҕу олорон ааспыт, өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр учуутал этэ. Кини Михаил диэн уола кылгас олохтоммут. Маргарита диэн кыыһа физико-техническэй салааҕа үрдүк ситиһиилэммит, ХИФУ физическэй факультетын кафедратыгар сэбиэдиссэйдээбит, үгүс научнай үлэлэрдээх.
Бу курдук Саха сирин биир чулуу уолун олоҕо халлааҥҥа чаҕылхай сулус суһумун курдук тыган ааспыт. Ол кылгас олоҕор олус элбэҕи оҥорбут улуу киһибит аата көлүөнэттэн көлүөнэҕэ ытыктабыллаахтык ааттана туруоҕа.
Сардаана КУЗЬМИНА
