Хойукка диэри бобуулаах тиэмэ этэ

90-с сыллартан саҕалаан

1990-нус сыллар саҥала-рыгар тыылга аччыктаан өлүү-сүтүү туһунан сурукка-бичиккэ тиһэн киирэн барбыттара. Историктартан В.Т. Анисков «хор-гуйуу» диэн тылы аан бастаан дуорааннаахтык туттубута. Кэлин бу тыытыллыбатах тиэмэнэн анаан-минээн В.А.Исупов уонна В.ф. Зим дьарыктаммыттара. Саха суруналыыстарыттан биир бастакынан Борис Пав-лов «Уһун Күөл сутаабыт дьоно субуһан иһэр курдуктара» диэн ыстатыйатынан ити боппуруоһу таарыйбыта.

Сэрии барбыт сирдэрин кытта тэҥ

Ленинград блокадатыгар аччыктаан төһөлөөх элбэх оҕо, киһи өлбүтүн туһунан, оннооҕор И.В.Сталин дойдуну баһылаан олорор кэмигэр кыайан чып кистэлэҥҥэ тутуллубатаҕа. «Илин» сурунаал 2005 сыллааҕы иккис нүөмэригэр историческай наука кандидата Саассылаана Сивцева «Во имя жизни на земле в далеком тылу» диэн ыста-тыйата бэчээттэммитин булан аахтым. Бу научнай ыстатыйаҕа Саха сиригэр сэрии сылларыгар төһө киһи өлбүтэ-төрөөбүтэ сыыппараларынан ыйылла сылдьар.

Бу таблицаттан көстөрүнэн, оҕо күн сирин көрүүтэ 1942, 1943, 1944 сылларга тосту аччаабыт. 1942-1943 сылларга төрөөһүн таһыма 2,1 төгүл намтаабыт. Уот-таах сэрии барбыт сирдэриттэн ордук Ростов (31%), Сталинград (3о,1%), Воронеж (28%) уоба-ластара дьоннорун сүтэрбиттэр. Оттон тыылга олорор Саха сирэ 29,5% нэһилиэнньэтин ахсаана аччаабыт. Тэҥнээн көрүҥ. Си-биниэс буулдьалар ыйыласпыт сирдэрин кытта тэҥҥэ кэриэтэ дьоммутун сүтэрбиппит.

Сут саха ахсаанын аччаппыта

Суруналыыс Борис Павлов «Уһун Күөл сутаабыт дьоно субуһан иһэр курдуктара» диэн ыстатыйатыгар историяны хасыһан чинчийэр өрөспүүбүлүкэ ытык суруналыыһыттан Дмитрий Ку-стуровтан бу тиэмэҕэ санаатын үллэстэригэр көрдөспүт. Онуоха Дмитрий Васильевич: «Киин оройуоннартан Дьокуускайтан, Хаҥаластан, Өлүөхүмэттэн, Ленскэйтэн ураты 15 оройуоҥҥа хоргуйан өлүү маассабай этэ. Ити ааттаммыт оройуоннар арыый сэниэ этилэр. Үгүс оройуоннарга армияҕа барбыт киһитинээҕэр элбэх киһи хоргуйан өлбүтэ. От-тон фроҥҥа өлбүттээҕэр икки бүк элбэх киһи, холобур, ити 15 оройуонтан 16 тыһыынча киһи армияҕа өлбүт эбит буоллаҕына, сукка быстарбыт киһи ахсаана 40 тыһыынчаҕа тэҥнэһэр. Саха итиннэ эстибитэ.

Хоргуйан өлүү саамай үгэнэ 1941-1942 сыллар кыһыннара этэ. 1939 сылга Обком иккис холбоһуктааһыны ыытан турар. Ол сылга сүөһү 70 % кэтэххэ ту-рара. Сүөһүнү нолуогунан күһэйэн, биирдии сүөһүттэн тыыннаах ыйааһынынан 46-лыы киилэ эти, 8-тыы киилэ арыыны көрдөөннөр бүтүннүү холкуоска хомуйан ылбыттара. Ол эрээри бэлэм суоҕуттан, 1943 сыл тохсунньу 1 күнүгэр кэлэн, холкуоска холбоммут сүөһүтээҕэр элбэх сүөһү туһата суох хоргуйан өлбүтэ. Кэтэххэ би-ирдии эрэ сүөһү хаалбытын, нолу-октарыгар төлөөн, эбэтэр ыксаан сиэн кэбиһэн 1942 сыл саҥатыгар холкуостаахтар аҥаардара сүөһүтэ суох хаалбыттара. Инньэ гынан сут саҕаланыытыгар туга да суох буолан биэрбиттэрэ. Оччолорго тыа сиригэр карточка диэн суоҕа. Куораттарга эрэ баара. Ону көрөн олорон, Совнарком председателин солбуйааччы Илья Егорович Ви-нокуров чахчы эр санаалаах киһи буолан, РСФСР Совнаркомугар ту-руорсар. Кырдьык, иэдээн буолбут диэн өйдөөннөр, Совнаркомнар Союз бырабыыталыстыбатыгар туруорсаллар. Илья Егорович суру-гун обкомҥа ыыппыттара буоллар, кинини дьүүллээн хаайыыга ыытан кэбиһиэхтэр этэ. Онон Иркутскайтан лимит бурдук ылларар. Аны ол саҕага суол суох. А.Н.Косыгин бэйэтэ Өлүөнэ баһыгар төрөөбүт киһи буолан, кини сүбэтинэн аан бастаан «зимник» диэн кыһыҥҥы суол астаран, аҕалан холкуо-стаахтарга түҥэппиттэрэ. Онон өрүһүйбүттэрэ.

Онтон 1943 сыл сайын өҥ дьыл кэлэн арыый да буолаллар. Ол кэмҥэ Винокуров курдук киһи көстүбэтэҕэ буоллар, хор-гуйуу өссө ынырык буолуо этэ. Оччоҕо сахаттан төһө киһи ордуон ким да билбэт. Аны, ити сутуҥ содула элбэх. Хоргуйуунан эрэ муҥурдаммат. Кэтэх сүөһүгүн сиэтэххинэ, хаайыыга бараҕын, сылгы стратегическай суолталаах көлөнөн ааттанара, фроҥҥа ылыл-лыан сөптөөҕө. Ону сиэтэххинэ, эмиэ көҥүлүн быстар. Холкуос бэрэссэдээтэллэрэ, биригэдьиирдэ-рэ дьон хоргуйбутун көрөн, аһынан аһы кыратык туттан дьон бөҕө ха-айыыга барбыта. Холобур, Таатта оройуонуттан бэрэссэдээтэллэр аҥаардара хаайыыга барбыттара. Бөдөҥ холкуостар бары хоргуйбут-тара. Бүччүм, ыраах олорор холку-остар кистээн ас түҥэттэн дьоннорун быыһаабыттара. Систиэмэҥ оннук этэ: «Сэрии бара турар. Эһиги манна талбыккытынан тутта олороҕут. Судаарыстыбаҕа иэски-тин төлүөххүтүн баҕарбаккыт, ол аата немец кыайыан баҕараҕыт», – диэн буолар. Онон хоргуйууну таһынан 53 тыһыынча киһи хаай-ыыга барбыта. Үксэ сүөһүлэрин сиэн уонна хоргуйбут дьоҥҥо көмөлөһөн», – диэн билиитин-көрүүтүн кытта үллэстибит.

Ийэм кэпсээниттэн

Ийэм кэпсээниттэн оннооҕор бааһынаттан кутуйах хасааһын булан тутуллубут киһи хаайы-ыга барыан сөптөөҕүн туһунан билэрим. Баһылай Харысхал «Сир Ийэ билбэтин» диэн кии-нэтигэр тыылга тыа сирин дьонун кытаанах олоҕо ырылыччы көстөр. Ити киинэҕэ тус бэйэҥ сүөһүгүн сиэтэххинэ, кытта эппиэккэ тардылларыҥ көстөр. Сэрии сылларыгар интернакка олорор ийэм доҕотторо аччыктааннар иһэн өлөллөрүн туһунан ахтан ааһара.

Эмиэ Борис Павлов ыстатыйатыгар баар Анна Лыткина ахты-ытыттан холобур аҕалабын: «Кэ-бээйиттэн кэлбиппэр дойдубар дьон-сэргэ бараммыт этэ. Мин алта оҕону көмпүтүм. Эрэйдээхтэри дьиэҕэ кыстаан кэбиспит-тэр. Сытыйбыттар. Күрдьэҕинэн баһан таһаарбыппыт». Тыа сиригэр карточка суох буолан уонна сут-кураан бүрүүкээн өлүү-сүтүү ордук таһаарыллыбыта. Ааспыт сыллаахха «Туох буруйдарыгар?» диэн Чурапчы көһүүтүн туһунан ыстатыйа таһааран турабын. Бу ынырык дьаһалтан 2000 киһи хоргуйан, тоҥон, араас муҥу-сору көрөн өлбүттэр, төрөөбүт Чурап-чыларын буоругар эргиллибэтэхтэр. Бастакы Президеммит, оччотооҕуга Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Ми-хаил Ефимович Николаев: «Чурапчы алдьархайа — бүтүн Саха норуотун трагедията», – диэбитэ.

Оҕо дьиэтэ абыраабыта

Дьонноро-сэргэлэрэ өлөн, фроҥҥа бараннар үгүс оҕо тулаайах хаалбыта. Аҕа дойду Улуу сэриитэ саҕаланаатын кытта Саха АССР Наркомпроһа 1513 кырачааны о±о дьиэтигэр олох-тообута. 1942 сыл тохсунньутугар «Об устройстве детей, оставшихся без родителей» диэн ССРС-ка Ыйаах тахсыбыта. Өрөспүүбүлүкэбитигэр тулаайах оҕолору олохторун булларарга 19 хамыыһыйа тэриллэн үлэлээбитэ. Сэрии сылларын усталара 2 тыһ. тахса оҕону дьиэ кэргэттэргэ иит-тэрэ биэрбиттэрэ. Судаарыстыба маннык оҕоҕо сылга 1500 солк. төлүүрэ. 1944 сыллаахха патронатнай дьиэ кэргэттэргэ сылга 3 мөл. солк. курдук үп көрүллүбүтэ.

Сэрии иннинэ судаарыстыба хааччыйар интернаттара тус хоту сирдэргэ эрэ бааллара. 1942 сылтан саҕалаан интер-наттар өрөспүүбүлүкэ соҕуруу уонна киин оройуоннарыгар тэриллэн киирэн барбыттара. Ордук элбэх маннык тэрилтэ Сунтаарга баара. Оҕо дьиэлэрэ аһыллыбыттара. 1942 сыллаахха өрөспүүбүлүкэбитигэр 11 оҕо дьиэтэ баар буолбута. Сэрии бүтүүтүгэр итинник дьиэ ахсаана 33-кэ тиийбитэ. Итинник оҕо дьи-элэрэ үгүс тулаайах үрүҥ тыынын өллөйдөөбүттэрэ. Сэрии кэминээҕи оҕолор тустарынан тиэмэни өрөспүүбүлүкэбитигэр аан бастаан биллиилээх суруналыыс Прокопий Караканов таарыйбыта, киэҥ кэпсэтиини таһаарбыта.

Соторутааҕыта суруналыыс Дмитрий Пухов «Сэрии сылларыгар детдом баар буолан…» диэн 2000 сыллаахха таһаартарбыт кинигэтин сэҥээрэн аахтым. Кини бэйэтэ эмиэ Аҕа дойду сэриитин кэмигэр тулаайах хаалан Мархатааҕы оҕо дьиэтигэр иитиллибит. Онон ыл-сыбыт тиэмэтин этинэн-хаанынан билэрэ кинигэни ааҕааккын кытта тута биллэр. Оҕо эрдэхтэриттэн кыһалҕаны билэн улааппыт оҕо дьиэлэрин иитиллээччилэрин ортолоругар үгүс биллиилээх дьон: САССР Үрдүкү Сэбиэтин депутата, СГУ ректорынан үлэлээбит Иннокентий Попов,«Бочуот Знага», 2 Үлэ Кыһыл Знамята, Ленин уордьаннар ка-валердара, Социалистическай Үлэ Геройа Василий Кладкин, РСФСР үтүөлээх артыыската, Саха АССР народнай артыыската, балерина Евдокия Степанова, РСФСР искусствотын үтүөлээх деятелэ Иннокентий Потапов, суруйааччы, суруналыыс Нико-лай Харитонов-Чуор, «Бочуот Знага» уордьан кавалера, РСФСР үтүөлээх зоотехнига Николай Пермяков, филологическай наука кандидата Николай Гав-рильев, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх экономиһа Семен Аргунов, биллиилээх худуоһунньук Афанасий Мунхалов, Саха Өрөспүүбүлүкэтин физическэй культуратын үтүөлээх үлэһитэ Леонид Кычкин уо.д.а. бааллар.

Бу дьон хас биирдиилэ-рин ахтыылара бэйэтэ туспа история. Социалистическай Үлэ Геройа Василий Кладкин киһи дууһатын кылын таарыйар ахты-ытыттан кыракый кэрчиги бэчэ-эттиэхпин баҕарабын. «Сотору-сотору дьоммут өлөллөр. Эбэм өллө, ийэм өллө. Дьукаахтарбыт эмиэ өллүлэр, сорохтор аара суолга охтоллор. Ким да кэлиэ суох, бу оҕолору өрүһүйдэхпинэ, мин эрэ өрүһүйүөх курдукпун. Аһаабатахпыт 4-5 хонно. Туран уолаттарбын уоскуттум, «мин килиэп аҕала бардым» диэн эрэллээх баҕайытык эттим, тах-сан бардым. Күөлбүн уончата сынньанан нэһиилэ туораатым. Оскуолаҕа быһа директор хоһугар киирдим. Киһим: «Тоҕо биэс күнү быһа борогууллуу сылдьаҕыт — үөрэммэккит!?» – диэн мөҕө тоһуйда. Оҕо эрдэхпиттэн ула-ханнык кэлэҕэйдиибин, айахпын атан кэпсии сатыыбын да, тылым өҕүллүбэт, мөҕүллэммин уон-на тардыалатарбыттан абаран, атахпынан муостаны тиҥилэхтиити ҥилэхтии, хаһыытыы-хаһыытыы марылаччы ытаатым. Кылаастар-тан учууталлар сырсан кэллилэр. Нэһиилэ уоскуттулар быһыылаах, ытыы-ытыы син кэпсээтим. Аһаттылар, чэй иһэттилэр. Тугу эрэ сүбэлэстилэр. Биир бухаан-ка килиэби туохха эрэ суулаан биэрдилэр. «Уолаттаргын кыра-кыратык аһатаар, оһоҕосторо бааллыа», – диэтилэр. «Сарсын кэлээриҥ, патронакка ылыахпыт» диэн буолла. Дьэ, ол курдук, бырааппын Мишаны уонна кини саастыыта дьукаах уолу хоргуйан, тоҥон өлүүттэн быыһаан тура-бын», – диэн Кэбээйигэ көскө сылдьыбытын туһунан суруйбут.

Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар ити курдук аҕыйах ахсааннаах саха норуота улахан охсууну ылбыта. Ити уодаһыннаах сэрии буолбатаҕа буоллар, ах-сааммыт мөлүйүөҥҥэ тиийэрэ эрэбил. Ил Түмэн уочараттаах XXI пленарнай мунньаҕар депутаттар «1941-1945 сс. Аҕа дойду Улуу сэ-риитин кэмигэр төрөппүттэриттэн биирдэстэрин сүтэрбит граж-даннарга социальнай өйөбүл туһунан» диэн сокуон барылын бүтэһиктээх ааҕыыга ылыммытта-ра. Манна сорох категория дьон хабыллыбыта. Дойдуга сатыыла-абыт кризис бүтэр уһуга көстөн, сэрии тулаайахтарыгар барыларыгар көмөлөһөр кэм үүнүө.