Инники сайдыыга дьулуспут сийиэс

Саха сиригэр гражданскай сэрии уота арыый да аҕырамныах курдук буолан эрдэҕинэ, урукку өттүгэр Сибииргэ кыһылларга кыайтаран Харбиҥҥа куоппут Бэппэлээйэп ньадараал, кырылас үрүҥ эписиэрдэртэн таҥыллыбыт бойобуой этэрээтэ эдэр өрөспүүбүлүкэҕэ тоҕу анньан киирбит ыксаллаах кэмигэр бу ааттанар сийиэс үлэлээбитэ.
1921-1922 с.с. Саха сиригэр күөдьүйбүт Гражданскай сэриигэ, сүрүннээн саха норуота икки аҥы хайдан, утарыта турсубута. Салайааччыларыгар эрэ икки өттүттэн атын омук дьоно баара. Кыһыл аармыйа толору сэбилэниилээх, кыргар-дьакыйар сыаллаах чаастара 1922 сыл сайыныгар бастакы борохуотунан кэлбиттэрэ. Киин былаас Саха сиригэр автономияны туран биэрбит чахчытын, туох да мунааҕа суох, гражданскай сэрии түргэтиппитэ. Этэр курдук, көҥүлү охсуһан ылаллар. Норуот долгуйар, өрө турар, хаан тохтор түбэлтэтигэр бас былаас иннин-кэннин, тулатын көрүнэргэ күһэллэр. Ытаабат оҕо эмсэхтэммэтин кэриэтэ, бэйэ туһун бэйэ турууласпат буоллаҕына, «оттооҕор намчытык, уутааҕар чуумпутук» омуһахтаныахха диэри олоруохха сөп.
Сэбиэттэр Бүтүн Саха сиринээҕи бастакы сийиэстэрэ итинник уустук балаһыанньа үөскээн турдаҕына үлэлээбитэ. Ол да иһин сийиэс резолюциятыгар байыаннай-бэлитиичэскэй балаһыанньа туһунан боппуруос маҥнайгынан киирбитэ. 1918-1919 с.с. киин Арассыыйаҕа күүдэпчилэммит Гражданскай сэриигэ, оччотооҕу хомсомуол ыччат мунньахтаан, сийиэстээн бүтээт, сонно тутатына сэриилэһэр боруоҥҥа барарын тэҥэ балаһыанньа этэ буоллаҕа, оччолорго биһиэхэ даҕаны.
Ол үрдүнэн сийиэс дэлэгээттэрэ эдэр өрөспүүбүлүкэҕэ хаһаайыстыбаннай, экэнэмиичэскэй, сир оҥоһуута, үөрэх, доруобуйа, эргиэн, бырамыысыланнас, о.д.а. салаалар сайдар тосхоллорун төрүттэрин дьүүллэспиттэрэ уонна ылыммыттара. Көр, кыайыахтаах, өрөгөйдүөхтээх, бэйэтигэр эрэллээх былаас оннук олохтоохтук уонна кэскиллээхтик дьаһанар эбит. Кэлиэхтээх кэлэрин, кыайыахтаах кыайарын курдук. Оттон 70 тахса сыл буолан баран, ол бэйэлээх былаас бэйэтэ көнньүнэн охтубут устуоруйата букатын атын кэпсэтиини эрэйэр тиэмэ буолуохтаах.
— Сийиэс үлэтигэр 102 дэлэгээт кыттыбыт, — диэн кэпсээнин саҕалыыр история наукатын хандьыдаата, Гуманитарнай чинчийии уонна Хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар проблемаларыгар үнүстүүт «Саха сирин историята» сиэктэрин сэбиэдисcэйэ Егор Антонов. – Мантан хомунньууһа – 53, икки баартыйа чилиэнигэр хандьыдаат, баартыйата суоҕа — 47 киһи. Аны үрдүк үөрэхтээҕэ – 3, орто – 47, кыра үөрэхтээҕэ – 51 уонна ­
адьас үөрэҕэ суох 1 киһи баар эбит. Социальнай састааба: оробуочайа – 11, сулууспалааҕа – 42, сири оҥорооччу – 14, уоннааҕылара – 35 киһи. Омуктара: сахата – 58, нууччата – 34, атын омуктара – 10 киһи.
Бастаанньалыыр хам­сааһын уонна Саха АССР байыаннай-бэлитиичэскэй балаһыанньатын туһунан Сэрии хамаандалааччыта т. К.К.Байкалов дакылаатын истэн баран, Сэбиэттэр Бүтүн Саха сиринээҕи маҥнайгы олохтуур сийиэстэрэ манныгы бэлиэтээбит:
Үрүҥ эписиэрдэр, сэбиэскэй былааһы утарар баартыйалар уонна бөлөхтөр угаайылаах уонна уодаһыннаах дьайыылара, нэһилиэнньэ араас социальнай араҥатын ортотугар киэҥ сэҥээриини ылбыта. (Манна өрөбөлүүссүйэни, сэбиэскэй былааһы утарааччыларынан саха тойотторо уонна национальнай интэлигиэнсийэ сорҕото быһаччы аһаҕастык тоҕо эрэ ааттамматахтар. «Үрүҥ эписиэрдэр уонна сэбиэскэйи утарар баартыйалар, бөлөхтөр» дэммиттэр. Бу ньуолбар бэлиитикэ эбэтэр бэйэ омугун харыстааһын көстүүтэ эбитэ буолуо дуо? – П.И.). 1921 сыл бүтүүтэ нэһилиэнньэ бурдукка уонна олоххо-дьаһахха туттуллар табаардарга наадыйыытын сэбиэскэй былаас кыайан хааччыйбат туруктаммыта. Аан дойду бастакы, онтон гражданскай сэриилэр содулларыттан үөскээбит экэнэмиичэскэй сиҥнии уонна тиэйэр-таһар тырааныспар эстиитин түмүгэр, саҥардыыҥҥыта олохтоммут сэбиэскэй былаас ыраах кырыыба олохтоох Саха сирин нэһилиэнньэтин бурдугунан да, атын да табаардарынан кыайан хааччыйар кыаҕа суоҕа.
Сэбиэскэй былаас норуоттары ыраахтааҕы кэминээҕи омугунан көрөн атаҕастааһынтан-баттааһынтан босхолуохтаах луоһуна, сир-сир аайы тэҥинэн олоххо киирэн иһэр кыаҕа суоҕа. Сэбиэскэй былааһы утарааччыларга ити бытаарыы омугунан арахсыыны уонна эйэлэспэт буолууну күөртүүллэригэр төрүөтү биэрбитэ. Аһы-үөлү тутан ылыы, Ленатааҕы көмүс хостуур бириискэлэргэ дьону үлэҕэ хомуйуу, о.д.а. күүс өттүнэн ыытыллар дьаһаллар нэһилиэнньэни улаханнык кыынньаабыттара.
Норуоту көлөһүннүүр кылаас баайын-дуолун тутан ылыы тэрээһинэ суох, үлүбээй ыытыллыыта баайдары эрэ буолбакка, бэйэлэрин кыанан олорооччулары, интэлигиэнсийэ араҥатын эмиэ улаханнык аймаабыта. Гражданскай сэрии быһыытыгар-майгытыгар өрөбөлүүссүйэ өстөөхтөрүн утары булгуччулаахтык ыытыллыахтаах террор, Саха сиригэр олох­тоох норуоту утары
дьии­­­­­­­­­­кэй көрүҥү ылыныыта, маассабай өрө турууга сүрүн төрүөт буолбута.
Сэбиэттэр тэрээһин сийиэстэрэ салгыы 1922 сыл алтынньытыгар бастаанньыттар маассабай хамсааһыннара сүрүннээн хам баттаммыттарын бэлиэтээн туран, Бэппэлээйэп ньадараал авантюрата кылгас кэминэн үнтү охсулларыгар кытаанах эрэлин биллэрэр. Саха норуота уонна интэлигиэнсийэтэ бу авантюраҕа кыттыспатах эрэ
буолбатах, өссө ону таһынан ­
урут бастаанньалыы хамсаа­һыҥҥа кыттыбыт дьон, бэйэлэрин үтүө көҥүллэринэн, Бэп­пэлээйэби утары охсуһар
улахан этэрээккэ түмүллүбүт­тэрэ этиллэр.
(Сэбиэттэр Бүтүн Саха сиринээҕи сийиэстэригэр Гражданскай сэрии уота күөдьүйбүт биричиинэлэрэ кырдьыктаахтык уонна аһаҕастык этиллибиттэрин бэлиэтиэххэ наада. Саҥа былаас бэйэтин буруйун чиэһинэйдик билинэн туран, бастаанньыттарга барыларыгар уопсай амньыыстыйаны биллэрбитэ. Үлэҕэ мобилизациялааһыны, баайы-дуолу күүс өттүнэн тутан, халаан ылыыны тохтоппута. Интэлигиэнсийэҕэ сыһыанын уларыппыта. Онуоха-маныаха диэри диэн эбэн этэр наадалаах. Кылаассабай өстөөҕү букатыннаахтык эһэр сыаллаах иккис, үһүс «улахан долгуннарга» буруйдахтыын-буруйа суохтуун элбэх саха дьоно былдьаммыта. – П.И).
— Сийиэскэ «САССР Эрэпкиэмин уонна Норуодунай хамыһаардарын сэбиэтин үлэлэрин-хамнастарын туһунан» дакылааты П.А.Ойуунускай, хос дакылааты И.Н.Барахов оҥорбуттар. Сэбиэттэр сийиэстэрин дэлэгээттэрэ бу ааттаммыт салайар уорганнар автономнай сэбиэскэй тутуу төрүттэрин бөҕөргөтүүгэ ыытар бэлитиичэскэй уонна быраактыкалаах үлэлэрин биһирииллэрин биллэрбиттэр.
Ааспыт үйэ 20-с сылларын саҥаларыгар, оччолорго үөскээбит элбэх кэккэ биричиинэлэртэн сэдиптээн, ас-үөл уонна хааччыллыы боппуруостара туохтааҕар да сытыытык уонна ыараханнык тураллара. Субу аҕай үөскээбит автономнай сэбиэскэй өрөспүүбүлүкэ тыыннаах буолар дьылҕата, чахчыта бу икки суол боппуруоһу ситиһиилээхтик быһаарыыттан тутулуктанара диэтэххэ, омуннааһын буолуо суоҕа. Ол да иһин сийиэскэ туспа Ас-үөл норуодунай хамыссырыйаатын тэрийии боппуруоһа биир бастакынан көрүллүбүт.
«САССР хаһаайыстыбаннай туругун уонна эргиэн, бырамыысыланнас норуодунай хамыссырыйаатын соруктарын туһунан» А.Л.Бахсыров дакы­­лааттаабыт. Өрөспүү­­­­­бүлүкэ хаһаайыстыбаннай уорганнарын биир тутаах соруктарынан, Саха сирин айылҕатын баайын уонна түүлээх, сырье курдук матырыйаалынай сыаннастарын үспүкүлээннээн тас­ка таһаарыыны бохсуу буо­луох­тааҕа ыйыл­лыбыт.
САССР хаһаайыстыбаннай уор­ган­нара ыытар бэлиитикэлэригэр сатарытыыны киллэриэн сөптөөх эргиэн хапытаала (судаарыстыбаннай уонна чааһынай) өтөн киириититтэн өрөспүүбүлүкэ интэриэһин көмүскүүр, эргиэн барыһа киирэрин туһугар дуогабардаах төрүккэ уонна аахсыйалааһыҥҥа олоҕурбут сыһыан сайыннарылыахтаах. Өрөспүүбүлүкэ экэниэмиэтин саҥалыы төрүтүн уурууга хостуур уонна оҥорон таһаарар бырамыысыланнаһы үөскэтии соруга турар. Ол инниттэн ­
Алдан, Өлүөхүмэ уонна Бүлүү өрүстэр уонна кинилэр тардыыларыгар кыһыл көмүһү хостооһун үлэлэрэ тэриллиэхтээхтэр. Таас чохтоох сирдэр чинчиллиэхтээхтэр. Оҥорон таһаарар бырамыысыланнаһы олохтуур инниттэн, бастатан, тириини таҥастыыр уонна мыыланы буһарар үлэлэри сүһүөхтэригэр туруоруохха наада.
Салгыы тыа хаһаайыс­тыбатын туһунан А.А.Назаров, үп-харчы боппуруоһугар А.А.Семенов дакылааттара истиллибиттэр.
Үөрэхтээһин норуодунай хамыссырыйаатын дакылаатын С.Н.Донской-II оҥорбут. Сэбиэттэр сийиэстэрэ уурбут: Чугастааҕы кэм иһигэр Саха сирэ бэйэтин күүһүнэн уонна үбүнэн-аһынан норуоту үөрэхтээһин дьыалатын кыайан ыытар суоҕун туһунан Бүтүн Арассыыйатааҕы Киин Ситэриилээх Кэмитиэккэ уонна Совнаркомҥа биллэрэргэ уонна көмөнү көрдүүргэ. Ыарахан матырыйаалынай балаһыанньаҕа сигэнэн, бары тииптээх оскуолаларга төлөбүрдээх үөрэҕи олохтуур туһунан этиини, нэһилиэнньэ дьадаҥы араҥа­тын интэриэһин күөмчүлээһин быһыытынан сыаналаан туран, төрдүттэн киэр тибэргэ. Национальнай оскуолалары тэрийии дьыалатын бастакы уочараттаах сорук быһыытынан туруорарга. Манна эбэн эттэххэ, сэбиэскэй былаас хараҥа норуоту сырдатыыга уонна үөрэхтээһиҥҥэ оҥорбут үтүөтэ хайдах да гынан мэлдьэһиллибэт, тугунан да кыайан сотуллубат албаннаах дьыала буолар.
Доруобуйа харыстабыла – биир тыын суолталаах дьыала этэ. Урукку өттүгэр бэл улахан норуоттары эһэ сыспыт тиип, холера, ыспааҥка, куор, о.д.а. ураты кутталлаах ыарыылары Сэбиэскэй Сойууска сэбиэскэй мэдиссиинэ кыайбыта. Уруккута оҕо өлүүтэ 90%-ҥа тэҥнэһэр, уонунан тыһыынча кв. км иэннээх сиригэр биир эмэ луохтуур эбэтэр биэлсэр тиксэр ураты ыарахан балаһыанньалаах Саха сиригэр, сэбиэскэй былаас бастакы сылларыттан доруобуйа харыстабылын управлениета (кэлин норуодунай хамыссырыйаата)тэриллэннэр үлэлээбиттэрэ. 1922 сыллааҕы Сэбиэттэр сийиэстэригэр доруобуйа харыстабылын управлениетын (сэбиэдиссэй И.Н.Скрябин) иннигэр турар соруктар чопчуламмыттар. Оччотооҕу ураты ыарахан уонна уустук быһыыга-майгыга доруобуйа харыстабылын матырыйаалынай баазатын саҥалыы төрүттээһиҥҥэ, идэлээх каадыры бэлэмнээһиҥҥэ, эминэн-томунан хааччыллыыга, о.д.а.
элбэх тирээн турар боппуруостарга сыһыаннаах сийиэскэ улахан кэпсэтии барбыта.
Юстиция норуодунай хамыссырыйаатын үлэтин-хамнаһын туһунан дакылааты С.М.Аржаков, олохтоох тырааныспарга Г.А.Бушуев оҥорбуттар. Бу ааттаммыт дакылааттары таһынан, ас-үөл нолуогун, Саха сирин кэпэрээссийэтин, сир боппуруоһун туһунан кэпсэтиилэр барбыттар.
Сийиэс үлэтин түмүгүнэн «Үлэлээн иитиллээччилэр уонна кыһыл армеецтар дьокутааттарын, Саха Киин Ситэриилээх Кэмитиэтин, кини Президиумун уонна Норуодунай хамыһаардар сэбиэттэрин конструкцияларын сүрүн балаһыанньалара» дөкүмүөн ылыллыбыта. Ол быһыытынан, өрөспүүбүлүкэ былааһын үрдүкү уорганынан сылга биирдэ ыҥырыллар Сэбиэттэр Бүтүн Саха сиринээҕи сийиэстэрэ билиниллибитэ. Саха Киин Ситэриилээх Кэмитиэтэ (ЯЦИК) – Саха АССР сокуону таһаарар үрдүкү былааһа. Ону тэҥэ кини үрдүкү дьаһайар уонна хонтуруоллуур бырааптардаах. Саха Киин Ситэриилээх Кэмитиэтин ураты дьаһалыгар киирэллэр: норуодунай хамыһаардары талыы уонна устуу, өрөспүүбүлүкэ Совнаркомун бары састаабын, ол иһигэр бэрэссэдээтэлин уонна солбуйааччытын анааһын. Совнарком СКСК-га үлэтин-хамнаһын отчуоттуур эбээһинэстээх.
Сэбиэттэр Бүтүн Саха сиринээҕи сийиэстэригэр Саха Киин Стэриилээх Кэмитиэтин бэрэссэдээтэлинэн П.А.Ойуунускай, солбуйааччытынан А.Д.Широких талыллыбыттара. Широких баартыйата суохтарга киирэрэ. СКСК Президиумугар чилиэннэринэн М.К.Аммосов, К.К.Байкалов, И.Н.Барахов, А.Л.Бахсыров. С.Н.Донской-I уонна И.И.Говоров (сүбэ куоластаах) талыллыбыттара. Совнарком бэрэссэдээтэлинэн И.Н.Барахов, солбуйааччытынан С.Н.Донской-I (баартыйата суох) талыллыбыттара.
(Эдэр учуонай бу кэпсээнигэр эбии бэлиэтээһини оҥоруохха сөп этэ. Сэбиэттэр Бүтүн Саха сиринээҕи сийиэстэригэр 102 дэлэгээт кыттыбытыттан, баартыйата суоҕа 47 киһи. Аны автономнай өрөспүүбүлүкэ үрдүкү салайар уорганын бэрэссэдээтэлин­ солбуйааччытынан баартыйата суох А.Д.Широких талыллар. Совнарком бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта эмиэ баартыйата суох – С.Н.Донской-I. Салайар аппараат атын да састаабыгар баартыйата суохтар булгуччу киирбит буолуохтаахтар. Чахчыта дэмэкирээттии төрүккэ олоҕурбут саҥа былаас буолан таҕыста.
Бу 1922 сыллааҕы бэлитиичэскэй быһыы-майгы. Саха сиригэр үөрэхтээх тарбахха баттанар кэмэ. Аҕыйах ахсааннаах норуокка бу үөрэхтээхтэриҥ бары бэйэ-бэйэлэрин үчүгэйдик билсэр, үксүлэрэ бииргэ үөскээбит, үөрэммит дьон. Кинилэр икки ардыларыгар итэҕэйсии, норуоттарын туһугар бииргэ үлэлииргэ дьулуһуу дьиҥнээҕинэн баара. Өрөбөлүүссүйэ иннинээҕи интэлигиэнсийэ бэрэстэбиитэллэрин, исписэлиистэри өссө В.И.Ленин «кырдьаҕас (эргэ?) спецтэр» быһыытынан туһанарга этэн турар. Манна «туһанарга» диэн тылга болҕомтону хатыахха сөп. Араас дэгэттээхтик, түгэхтээх өйдөбүллээхтик этиллибит курдук.
Оттон 1927 сыллаахха, Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ уон сыла туолар «үбүлүөйүн» көрсө, Саха сиригэр саа тыаһа сатарыыр. П.В.Ксенофонтов салайааччы­лаах конфедералистар бырачыастарын биир сүрүн матыыбынан «хо­мун­ньуустар былааһы кэл­тэй­дии узур­пациялааһыннарын» утарыы этэ. Саха сирин хомунньуус­тара ситэн-хотон, баараҕадыйан «старай спецтэргэ», баартыйата суох үөрэхтээх­тэргэ наадыйыылара аастаҕа диэн сыаналыахха сөп курдук. Дьиҥнээх дьыалатыгар киин былаас, хомунньуус баартыйа үөһэттэн соҥ­нуур дирэктиибэлэрин толорорго
күһэллии буолуохтаах. – П.И.).
— Сэбиэттэр Бүтүн Саха сиринээҕи сийиэстэрэ саҥардыыҥҥыта үөскээбит автономнай өрөспүүбүлүкэ юридическай-правовой бала­һыанньатын бигэргэппитэ. Сэрии өссө да бүтэ илигэ, нэһилиэнньэ ыар охсууга хам баттатан олороро. Өлүү-сүтүү, хаһаайыстыба айгырааһына улахан этэ. Ол үрдүнэн бу сийиэс Саха сирэ инники сайдар торумнарын охсубута, тосхоллорун түстээбитэ. Историческай, бэлитиичэскэй оруолун таһынан, сийиэс эдэр өрөспүүбүлүкэни сокуон уонна быраап төрүттэринэн хааччыйбыт үрдүк үтүөлээх.

Прокопий ИВАНОВ.