Күн судаар ыраахтааҕыга тылын ылыннаран

Саха сирин, саха норуотун историяҕа киирбит, номоххо хаалбыт бастакы дьокутаата Соппуруон Сыраанап (1719 – 1803 с с.) быйыл төрөөбүтэ 300 сыла. Төрүт дьон төрүөҕэ, ытык дьон ыччата, киһи буолан килбэйэн, саха буолан сандааран, түөрэҕэ түспүт, киинэ кистэммит сирэ-буора Хаҥалас Маалтааныта дэнэр.

Соппуруон Сыраанап эрдэ­тээҥҥи олоҕун туһунан историяҕа да, уус-уран литэрэтиирэҕэ даҕаны анал суруйуу суох. Ол эрэн, олоҕун кэлиҥҥи түгэннэрэ сурукка киирбиттэр, мөккүһүллүбэт чахчыларынан бигэргэммиттэр. Соппуруон аҕата, саха сүрэхтэниэн иннинээҕи киһи — Моҕой Сыраан. Ийэтин туһунан суруйуу суох. Бу Моҕой Сыраан — Маһары уола. Оттон Маһары, Тыгын Тойон уола Бөдьөкөттөн төрөөбүт, ол улуу киһи сиэнэ буолар. Оччоҕуна Моҕой Сыраан Тыгын хос сиэнэ, оттон Моҕой уола Соппуруон Сыраанап Тыгын хос-хос сиэнэ буолан тахсар.

Историяттан биллэринэн, Тыгын Тойон сиэнэ Маһары Бөдьүөкэп (нууччалыы сурулларынан) Күн судаар ыраахтааҕыга иккитэ 1676-1677 с с. уонна 1679-1680 сс. бара сылдьыбыт уонна бүрүйүөмнэппит, саха оччотооҕу биир уһулуччулаах мургун киһитэ.

Салгыы тылы, Гуманитарнай чинчийии уонна Хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох норуоттар проблемаларыгар үнүстүүт кылаабынай научнай үлэһитэ, история наукатын дуоктара, тыгыннар историяларын үөрэтиигэ бэйэтэ туспа кылааттаах Андриан Борисовка биэрэбин.

— Соппуруон, эрдэтээҥҥи сахалыы аата историяҕа биллибэт. 1766 сыллаахха Екатерина II императрица «Арассыыйа импиэрийэтин Уложеннай хамыыһыйатын ыҥырар туһунан» ыйааҕа тахсар. (Уложение – свод законов) диэн өйдөбүллээх. Дьэ, бу Уложеннай хамыыһыйаҕа импиэрийэ үрдүнэн дьокутааттары талыы ыытыллар. Хас биирдии уезтартан уонна куораттартан араҥаларынан: дворяннар, чунуобунньуктар, атыыһыттар, куорат олохтоохторо, хаһаактар, бааһынайдар диэн араартаан дьокутааттары талыы ыытыллыбыт. Барыта 570 дьокутаат талыллыбыт. Импиэрийэ атын итэҕэллээх-миэрэлээх омуктарыттан — татаардартан, башкирдартан, Сибиир сорох омуктарыттан эмиэ дьокутааттар  бааллар эбит. Ол эрээри ыраахтааҕы ыйааҕар көс олохтоох омуктартан бэрэстэбиитэл талыллыбатын туһунан чуолкайдык этиллибит.

Сахалар «көс олохтоох» омуктар ахсааннарыгар киирсэ сылдьалларын быһыытынан, бэйэлэрин дьокутааттарын талар бырааптара суоҕа. Саха сиригэр нууччалар бастаан кэлиилэригэр, сахалар олохторун оҥостор ис тутулларыгар сөп түбэһиннэрэн, Мэҥэ, Бороҕон, Боотуруускай, Нам уонна Хаҥалас улуустара бааллара. Ону нуучча хаһаактара, билбэккэ дуу, билиммэккэ дуу 35 дьаһааҕы төлүүр буоластарга араарбыттара. Ол түмүгэр, урукку ийэ уонна аҕа уустарынан тэринэн олорууга төннүү барбыта. 18-с үйэ 20-с сылларыгар эрэ тиийэн кэлэн, бу ааттаммыт улуустар урукку чөллөрүгэр түһэриллибиттэрэ.

Көс олохтоох омуктар ахсааннарыгар сылдьар сахалар, Уложеннай хамыыһыйаҕа дьокутааттанар бырааптара суоҕун үрдүнэн, 1767 сыллаахха Саха сирин уеһын биэс улууһа бэйэлэрин истэриттэн хандьыдааттары туруораллар: Хаҥаластан — Соппуруон Сыраанабы, Намтан – Ыстапаан Прудецкайы, Бороҕонтон — Сүөдэр Ньукулаайабы, Мэҥэттэн — Василий Ларины уонна Боотуруускайтан — Киретабит Корюгеевы.

Саха сирин уеһын оччолорго Уркуускай күбүрүнээтэригэр бас бэринэр бойобуода салайар. Уркуускай күбүрүнээтэрэ, Саха сирин уеһын бойобуодата саха улуустара Уложеннай хамыыһыйаҕа бастаан хандьыдааты, онтон дьокутааты талалларын утарбыттарын эбэтэр утарбатахтарын туһунан сибидиэнньэ суох. Эрдэ эппитим курдук, императрица уурааҕар «хас биирдии уезтан уонна куораттан, нэһилиэнньэ хас биирдии араҥатыттан талыллаллар» диэн быһаарыылааҕа. Самодержавнай Арассыыйаҕа маннык дэмэкирээтийэлээх дьаһаныы аан бастаан ыытыллыбыта. Историяттан биллэринэн, Екатерина II ыраахтааҕы Дьобуруопа аатырар бөлүһүөктэрин, үөрэхтээхтэрин кытта сирэй билсэрэ, суруйсара. Дьобуруопаҕа, бэйэтин кэмин биир чулуу үөрэхтээх дьахтарынан ааҕыллара. Баҕар, ыйаахха бэлиэтэммит бу өрүттэр, сахалар тугу да аахсыбакка туран, бэйэлэрин дьокутааттарын талыналларыгар көмөлөөх буолбуттара эбитэ буолуо дуо?

1768 сыл тохсунньутугар дьокутааттар быыбардара ыытыллар. Быыбардарыгар бу биэс хандьыдаат бэйэлэрин истэриттэн дьокутааты бэйэлэрэ талыахтаахтар. Сыраанап 4 куолаһы ылан тутатына бастаабыт, Мэҥэ Лариныгар 3 куолас бэриллибит. Сыраанап икки толмачтаах  (тылбаасчыттаах) айаҥҥа туруммут. Дьиҥнээҕинэн, үһүө буолан уһун, ыарахан айаҥҥа  турумматахтахтара чуолкай. Оччоттон баччаҕа диэри, ыраахтааҕыга бэлэҕэ суох, турар бэйэтинэн барбыт диэн суох. Күүстээх харабыл булгуччу наада. Хонуктуур сирдэргэ, хас суол тоҕойун аайы ороспуонньуктар бөлөхтөрүн көрсүөхтэрин сөп. Аны туран, оччолорго тойон киһи кулут-чаҕар дьоно суох ханна да аттаммат.

Уркуускай күбүрүнээтэрэ Адам Бриль Сыраанабы сорунан туран төнүннэрэ сатаабыт да, иннин кыайан ылбатах. Сыраанап сыл аҥаара айаннаан, Москубаҕа  тиийэр. Хамыыһыйа үлэлээбитэ сыл кэриҥэ буолбутун кэннэ. Уложение бэрэссэдээтэлэ, Екатерина фаворита, маршал  Александр Бибиков ыйаахха сигэнэн туран, бастаан кыккыраччы аккаастаабыт. Арааһа, бэлэх барахсан кыайдаҕа буолуо, тиһэҕэр боппуруоһу Сенат (бырабыыталыстыба) көрүүтүгэр киллэрбит.

Сахаҕа былыргы номох кэпсээн баара эбитэ үһү. Екатерина II импэрээтэр саадыгар күүлэйдии сырыттаҕына, эмискэ айдаан бөҕөтө буолбут. Харабыллар бүтүннүү куобах тириитэ таҥастаах киһини тараччы тутан ыланнар Екатерина ыраахтааҕыга аҕалбыттар. Ол киһи Соппуруон Сыраанап эбит. Дьахтар барыны барытын билиэх баҕата баһыйан, Сыраанабы кытта кэпсэппит. Ол кэпсэтии түмүгүнэн Сыраанап дьокутаат мандаатын туппута үһү дэнэр. Атын номоххо, биһиги киһибит ыраахтааҕы хотуҥҥа түөһүгэр күннээх алта хара саһыл тириитин бэлэх ууммута кэпсэнэр.

Оттон Екатерина II уурааҕар: «Сахалар сыл аҥаарыттан ордук кэмҥэ, ханна да сыҕарыйбакка биир сиргэ олороллор, ол быһыытынан кинилэр көс омук ахсааныгар киирбэттэр» диэн суруллубута, бу Соппуруон Сыраанабы кытта быһаччы сибээстээҕэ ханнык да саарбахтааһыҥҥа турбат. Ол 18-с үйэ иккис аҥаарыгар ыраахтааҕы хотуҥҥа анаан-минээн тиийэн, сахалар тустарынан бастакынан кэпсээбит кини буолар.

Сыраанап дьокутаат быһыы­тынан үлэлэспитинэн барбыта. Саха сирин бас-көс дьоно киниэхэ сүктэрбит накаастарын туруорсууга ылсар. Ол курдук, Саха сирин уеһыгар дьаһааҕы   хаһаактар хомуйар бэрээдэктэрин тохтотон, бу дьыаланы олохтоох кинээстэргэ сүктэрэри туруорсар. Уркуускай – Охуоскай тыраагынан таһаҕаһы таһыыга сылга 7 тыһыынчаҕа тиийэр ахсааннаах саха көлүүр ата буор босхо туһаныллара. Эбиитин бу хомуллубут ат хаһан да дойдутугар төннүбэт этэ. Айаҥҥа сирдьиттээн таһаҕаһы тиэрдиигэ, аты көрүүгэ-истиигэ 1200 саха киһитэ үөһэттэн эбээһинэстэнэн, эмиэ буор босхо туһаныллара. Бу киһиэхэ уонна дьиэ сүөһүтүгэр ураты хабыр баттабыллаах уонна атаҕастабыллаах күһэлэҥ эбээһинэһи, бэдэрээт ньыматынан солбуйуу боппуруоһун туруорбута. Уркуускай – Охуоскай буоста тыраагар отуттан тахса  ыстаансыйа тутуллан үлэлиирэ. Бу ыстаансыйалар оттуллар мастарын, көлөлөрүн отун сахалар хааччыйаллара. Бу ыстаансыйаларга нуучча бааһынайдарын аҕалан олохтуур боппуруос көтөҕүллүбүтэ.

Саха сиригэр сууттуур бы­лааһы бойобуода, кини кэнсэлээрийэтэ толороро. Ол былаас сорҕотун олохтоох тойотторго биэрэри туруорсубута. Хааһынаттан үп көрөн, таҥара дьиэлэрдээх сирдэргэ оскуолалары тэрийиини уонна олорго саха оҕолорун үөрэтэри туруорсубута. Сахаларга уобаластааҕы баһылык дуоһунаһын киллэрэргэ этии оҥорбута. Арассыыйа судаарыстыбатын киин уобаластарыгар баһылыктар, дворянстволарыгар уопсастыбаннай баһылыктар дуоһунастара олохтоммуттарын Сыраанап дьокутаат билэн сылдьыбыт эбит диэхтээхпит. Сыраанап дьокутаат буоларынан, накааһыгар 5 сүрүн боппуруостаах уонна бэйэтэ эбии этиилэрдээх этэ.

Соппуруон Сыраанап туруорсууларыттан: хаһаактарынан дьаһааҕы хомуйтарыы тохтотуллубут. Уркуускай – Охуоскай тыраагынан таһаҕаһы тиэрдии, ат көлөнү туһаныы төлөбүрдээх буолара ситиһиллибит.  Саха уобалаһын баһылыгын дуоһунаһа олохтоммут. 1791 сыллаахха Саха сиригэр быыбар ыытыллан, Соппуруон Сыраанап уобалас  баһылыгын дуоһунаһын туппут.

Сөҕүмэр дьулуур уонна тулуур, сынтарыйбат эр санаалаах буолуу , сытыы өй, ньымса дипломаттааһын түмүгэр, Соппуруон Сыраанап Арассыыйа  импиэрийэтин Уложеннай хамыыһыйатын дьокутаата буолбута уонна эмиэ ол курдук сөҕүмэр ситииһэлэммитэ. Кини дьокутаат быһыытынан туруорбут боппуруостара уонна ситиһиилэрэ норуотун интэриэһигэр уонна туһатыгар буолбатах этилэр диэн бигэргэтээччи, ама, бүгүн көстүө дуо?

Сэбиэскэй кэмнээҕи историческай литэрэтиирэҕэ дьокутаат Соппуруон Сыраанап үлэтэ, хамыыһыйаҕа туруорсуута сөптөөхтүк сырдатыллыбыта. Бу гынан баран, оччотооҕу идеология сабыдыалынан уонна ирдэбилинэн, Маһары Бөдьөкө, Соппуруон Сыраанап, Сэһэн Ардьакыап, кэлиҥҥи кинилэр суолларын батыһааччылар, национальнай интэлигиэнсийэ бэрэстэбиитэллэригэр тиийэ баай, тойон кылааһын интэриэстэрин турууласпыт, норуоттан олох ыраах турбут дьонунан ааҕыллаллара. Хайа да лиичинэс, бастатан туран, бэйэтин кэмин киһитэ уонна дьоруойа буолар. Хас да үйэ ааспытын кэннэ, кинини ону эппэтэх, маны гымматах диэн буруйдааһын, сымната эттэххэ, дьаардаах сытынан аҥылыйар.

Дьокутаат Соппуруон Сыраанап үлэтэ-хамнаһа, Саха сирэ Арассыыйа судаарыстыбатын үрдүкү былааһын кытта бастакы правовой дуогабардаах сыһыаҥҥа киириитин туоһута буолар. Арассыыйа импиэрийэтин бэрэстэбиитэллээх уорганыгар саха норуотун  бастакы дьокутаата хаалларбыт суола-ииһэ буолар. Саха сирин уонна саха норуотун тыын интэриэстэрин аан маҥнай саамай үрдүк судаарыстыбаннай таһымҥа официальнайдык туруорсуу чаҕылхай холобурунан сыаналаныахтаах.

Бу сыл тохсунньу 24 күнү­нээҕи Ил Дархан дьаһала, саха норуотун Арассыыйа импиэрийэтэ таһымнаах бастакы дьокутаата, норуот номоҕор сылдьар историческай лиичинэс Соппуруон Сыраанап төрөөбүтэ 300 сыла туолуутун өрөспүүбүлүкэ уопсастыбаннаһа, наукатын эйгэтэ, национальнай интэлигиэнсийэтэ, үөрэнэр ыччата көхтөөхтүк бэлиэтииригэр туһуламмыта. Наука-быраактыкалаах кэмпириэнсийэтэ, бибилэтиэкэлэргэ уонна муһуойдарга араас тэрээһиннэр ыытыллыахтара. Кыһыары Соппуруон Сыраанап төрөөбүтэ 300 сыла туолуутугар аналлаах уопсастыбаннас өрөгөйдөөх мунньаҕа тэриллиэҕэ.

Прокопий ИВАНОВ