Кэскиллээх этиилэрдээх дэлэгээт

Сайдыы тосхолун дьүүллэспиттэрэ

Сийиэс үлэтин түмүгүнэн «Үлэлээн иитиллээччилэр уонна кыһыл армеецтар дьокутааттарын, Саха Киин Ситэриилээх Кэмитиэтин, кини Президиумун уонна Норуодунай хамыһаардар сэбиэттэрин конструкцияларын сүрүн балаһыанньалара» диэн докумуон ылыллыбыта. Ол быһыытынан, өрөспүүбүлүкэ былааһын үрдүкү уорганынан сылга биирдэ ыҥырыллар Сэбиэттэр Бүтүн Саха сиринээҕи сийиэстэрэ билиниллибитэ. Саха Киин Ситэриилээх Кэмитиэтэ (ЯЦИК) – Саха АССР сокуону таһаарар үрдүкү былааһа. Ону тэҥэ кини үрдүкү дьаһайар уонна хонтуруоллуур бырааптардаах. Саха Киин Ситэриилээх Кэмитиэтин ураты дьаһалыгар киирэллэр: норуодунай хамыһаардары талыы уонна устуу, өрөспүүбүлүкэ Совнаркомун бары састаабын, ол иһигэр бэрэссэдээтэлин уонна солбуйааччытын анааһын. Совнарком СКСК-гэр үлэтин-хамнаһын отчуоттуур эбээһинэстээх. Ити кэмтэн саха норуота аан бастаан судаарыстыбаннаһы ылбыта.
Сийиэс үлэтигэр 102 дэлэгээт кыттыбыт. Мантан хо­муньууһа – 53, икки баартыйа чилиэнигэр хандьыдаат, баартыйата суоҕа — 47 киһи. Аны үрдүк үөрэхтээҕэ – 3, орто – 47, кыра үөрэхтээҕэ – 51 уонна ­
адьас үөрэҕэ суох 1 киһи баар эбит. Социальнай састааба: оробуочайа – 11, сулууспалааҕа – 42, сири оҥорооччу – 14, уоннааҕылара – 35 киһи. Омуктара: сахата – 58, нууччата – 34, атын омуктара – 10 киһи. Сийиэс дэлэгээттэрэ эдэр өрөспүүбүлүкэҕэ хаһаайыстыбаннай, экэнэмиичэскэй үлэ, сир оҥоһуутун, үөрэх, доруобуйа, эргиэн, бырамыысыланнас, о.д.а. салаалар сайдар тосхоллорун төрүттэрин дьүүллэспиттэрэ уонна ылыммыттара.

Делегат Петр Вонифатьевич Слепцов сийиэскэ этиилэриттэн

Сэбиэттэр Бүтүн Саха сиринээҕи маҥнайгы олохтуур (учредительнай) сийиэстэрин боротокуолугар суруллубутунан, П.В. Слепцов баартыйата суох фракция аатыттан тыл этэригэр, сүөһү иитэр сахаларга нолуок түһэрии, кинилэргэ сир биэрии, босхо эмтэнии тустарынан уонна хотону олорор дьиэттэн араарыы бэлиитикэтэ буортулааҕын туһунан боппуруостары көтөхпүт эбит.

Түһээни хомуйуу туһунан

Сэбиэттэр Бүтүн Саха си­ринээҕи маҥнайгы олохтуур (учредительнай) сийиэстэрин 14№-дээх боротокуолуттан:
“П.В.Слепцов. “Мин баартыйата суох фракция аатыттан саҥарабын. Баартыйата суох фракция биир тэҥ нолуок, урукку нолуокка тэҥнээтэххэ, ыарахана суох диир. Ол гынан баран, кэнэҕэски өттүгэр сыыһалар тахсыбатын туһугар сорох табыгаһа суох түгэни ыйарга сорунар. Сахалар сүөһү иитиитинэн дьарыктаналлар. Биллэрин курдук, сүөһү иитиитинэн дьарыктаныы түһэн иһэр. Өскөтүн эдэр сүөһүгэ тү­һээн киллэрдэххэ, олох да аҕыйыыр кутталлаах. 1-2 саастаах сүөһү дохуот киллэрбэт, төттөрүтүн, ороскуоттаах. Ол иһин эдэр сүөһүгэ нолуок киллэриэ суохха наада дии саныыбыт.Дакылааччыт сиргэ үлэлиир уонна сүөһү иитэр оройуоннары нолуоктааһыны тэҥнээн көрөр. Сиргэ үлэлиир оройуоннарга дьиэ кэргэн айахтара учуоттаммыттар, оттон сүөһү иитээч­чилэргэ – суох. Ол сөбө суох. Сиргэ үлэлиир оройуоннарга үлэһит уонна үлэлиир сүөһү болҕомтоҕо ылыл­лыбыт, оттон сүөһү иитэр оройуоннарга – суох. Биһиги санаабытыгар, төттөрүтүн сүөһү иитэр оройуоннарга үлэһити уонна үлэлиир сүөһүнү болҕомтоҕо ылыахха баара, тоҕо диэтэххэ, сүөһү иитиитэ өрөспүүбүлүкэҕэ улахан суолталаах. Итиэннэ үлэлиир сүөһү хаһаайыстыбаҕа көмөлөөх, улахан дохуот аҕалбатар да. Ол курдук сиринэн дьарыктанар хаһаайыстыбалар сүөһү иитэр хаһаайыстыбалардааҕар ордук дохуот аҕалаллар. Сүөһү иитэр оройуоннарга ынах сүөһү үс сааһыттан нолуоктанар, ол сөбө суох, тоҕо диэтэххэ үс саастаах ынах сүөһү дохуот киллэрбэт… Бөдөҥ сүөһү ахсааныгар эрэ нолуок түһэриэххэ наада”.

СӨ Национальнай архыыба. Ф.Р-50. Оп.1. Д.5.Л.28.

Делегат Петр Слепцов ким этэй?

● Сэбиэттэр Бүтүн Саха си­ринээҕи I, III, IV, V олохтуур (учредительнай) сийиэстэрин дэлэгээтэ Слепцов Петр Вонифатьевич – кыраайы үөрэтээччи, этнограф. Боо­туруускай улуус I Дьохсоҕон нэһилиэгэр1881 сыллаахха кыахтаах атыыһыт, меценат Вонифатий Слепцов дьиэ кэргэнигэр төрөөбүт. Политическай сыылынай В.М.Ионов чааһынай оскуолатыгар үөрэммит, Дьокуус­кайдааҕы реальнай училищены бүтэрбит.
● Эдэриттэн саха интеллигенциятыгар чугас эбит, “Сахалар сойуустара” түмсүү чилиэнинэн буолбут. Өрөбөлүүссүйэ иннинэ Саха сирин норуоттарын олоҕун-дьаһаҕын, култууратын үөрэппит. Үгүстүк экспедицияларга сылдьыбыт. Чааһынай музей тэрийбит. Улууһугар бастакы хаартыскаҕа түһэрээччи уонна худуоһунньук. Элбэх норуот номохторун сурунан ылбыт, ол иһигэр — “Улуу Кудаҥсаны”. САССР иһинэн Хотугу норуоттарга көмөлөһөр кэмитиэти салайбыт.
● Кулаактааһыҥҥа, онтон репрессияҕа түбэспит. 1929 сыллаахха Наука Академиятын ыҥырыытынан Лениградка тиийэн экспедиция матырыйаалларын үөрэтиигэ научнай сүбэһитинэн үлэлээбит. 1932 сыллаахха олохтон туораабыт.

Дьону көһөрүү туһунан

Сэбиэттэр Бүтүн Саха си­ринээҕи маҥнайгы олохтуур (учредительнай) сийиэстэрэ 1923 сыл тохсунньу 15 күнүнээҕи 19№-дээх боротокуолуттан:
П. Слепцов. “Дакылааччыт сиринэн өлүүлэнэр дьон сааһын кииннэр быһаарыахтаахтарын туһунан этэр. Ол сыыһа. Сүөһү иитэр оройуоннар биир сыл буолан баран, бурдук ыһааччылар икки сыл буолан баран эргитэллэр, куорат таһынааҕылар от атыылыыллар уо. д.а. Маннык усулуобуйаҕа уопсай бириинсип олохтуур сыыһа. Олохторун укулаата уратылаһар, ол иһин хас биирдиилэрин бородууксуйаларын арааран элбэтэ сатыахха наада. Аренда туһунан Браташ саҕалааһына үчүгэй этэ, түмүгэ соччото суох. 5-6 киһилээх дьиэ кэргэннэр бааллар, ходуһалара кыра, оттон атын дьиэ кэргэҥҥэ ходуһалаах, ол эрээри оттуур кыаҕа суох. Ол иһин аренда булгуччу наада. Маны таһынан кини 10-20 тыһ. дьону көһөрөн олохсутуу туһунан этэр, онно хантан сир булабыт? Төрүт олохтоохтору көһөрөбүт дуо? Сир манна аҕыйах. Сир кэмчи, ол иһин бааһынайдар сирдэрин кэҥэтэр, оттон сахалар сүөһүлэрин элбэтэр кыахтара суох. Көҥүл сир баар да буоллаҕына, ол – түҥ тайҕа. Тыһыынча биэрэстэни уҥуордаан кэлбит дьону онно олордобут дуо? Үчүгэйдик чинчийэн эрэ көрөн баран көһөрүүнү тэрийиэххэ наада. Сосин көҥүл көһүү уопутун тарҕатар. Арай бары куораттан чугас сирдэргэ көһөн хааллыннар? Быйаҥнаах оройуоннар кураанахсыйыахтара, сорох оройуоннар нэһилиэнньэлэрэ наһаа элбиэҕэ. Өлгөм үүнүүлээх сирдэри сырыстахтарына, дьон көһүүтэ тохтуо суоҕа.
СӨ Национальнай архыыба. Ф.Р-50. Оп.1.Д.5.Л.38 об.

Эмтэнии босхо буоларын туһунан

Сэбиэттэр Бүтүн Саха си­ринээҕи маҥнайгы олохтуур (учредительнай) сийиэстэрэ 1923 сыл тохсунньу 17 күнүнээҕи 23№-дээх боротокуолуттан:
П.В.Слепцов (сахалыы тылынан). “Биһиги медицинскэй дакылаат иһиттибит. Олус туһалаах, тоҕо диэтэххэ, доруобуйабытын харыстанабыт, өлүүттэн куотунабыт. Чугастык ылыныахха наада. Мин санаабар, эмтэнээһин босхо буолуохтаах, өскөтүн төлөбүрдээх буоллаҕына, эмтэниэ суохтара. Медицинэҕэ ороскуоттар өрөспүүбүлүкэ уопсай нолуогуттан төлөнүөхтээхтэр. Өскөтүн медицинэни улуустарга сүктэрдэххэ, түҥкэтэх өттүлэрэ ороскуоттан куттанан уонна туһалааҕын өйдөөбөккө, аккаастаныахтарын сөп. Биэлсэрдэр пууннарын уонна быраас учаастактарын үөс сиргэ арыйар сыыһа дии саныыбын. Уларытыахха наада. Дүпсүн, Бороҕон уонна Байаҕантай улуустара Байаҕантайга эрэ быраастаахтар. Ол иһин медицинскэй көмө оҥорор уустук. Дүпсүҥҥэ кэлэн көмө оҥороллорун билбэппин. Ол иһин быраас учаастагын Бороҕоҥҥо көһөрүөххэ наада. Атын киин учаастагы Тааттаҕа тэрийиэххэ наада. Байаҕантай – 50 биэрэстэ, Чурапчы – 50 биэрэстэ, бу оройуон киинэ Алдан – 150 биэрэстэ, Ааллаах – 100 биэрэстэ. Өскөтүн учаастак Боотуруускайга буоллаҕына, оччоҕо эмиэ Таатта кытыы сиригэр тэрийэргэ дьиэ көрдүөххэ наада.

Хотону олорор дьиэттэн араарыы туһунан

Хотон туһунан. Былыргыттан мөккүөр барар. Саха уйгута хотонтон саҕаланар, саха олоҕун дьүүктэтин быһыытынан ылынабыт. Бирикээстээн кэбиспэккин. Күүһүлээн туран оҥордоххо, түмүгэ туһалаах буолбат. Биһиги мэлдьи көһөбүт. Ол аайы икки дьиэ тутар кыаллыбат. Икки көмүлүөк мас бөҕөнү сиэҕэ. Хаһаайыстыбаҕа биир эрэ оҕус баар уонна хаһаайын соҕотоҕун кыаныа суоҕа. Иккиһинэн, кэргэнниилэр 2-3 оҕолоохтор. Эр киһи үлэлии барыаҕа, ойоҕо хотоҥҥо тахсыаҕа, ньээньэлэрэ суох, оҕолор уотунан оонньуохтара, баһаар буолуон сөп. Маннык буолуо суоҕа, өскөтүн хотон балаҕаҥҥа баар буоллаҕына,ийэлэрэ көрө-истэ сылдьыаҕа. Дьиэ туспа турар буоллаҕына, улахан дьон суоҕуна, уоруйахтар киириэхтэрин сөп. Биһиги нуучча оһоҕун сатаан оҥорбоппут уонна ону туһанары сатаабаппыт, дьон угаардыахтарын сөп. Олорор дьиэни хотонтон араарыыны уопуттаан көрөн баран тэрийиэххэ наада. Бирикээстээн буолбакка. Биһиги мас дьиэ туһатын, балаҕан тымныытын билэбит. Онон сайдыылаах дьон уопуттаан көрбүттэрин кэннэ бу уларытыыны киллэриэххэ наада.

Петр Корякин
матырыйаалларынан
бэлэмнээтэ
Сардаана КУЗЬМИНА.