Кырыыстаах 1993 сыл алтынньы 4 күнэ

Бүтүүтэ. Иннин 41 №-гэ көр

Киирэр аан эмискэ аһылынна. Биир камуфляжнай формалаах эдэрчи офицеры кытары Сергей Бабурин уонна хас да депутат киирэн кэллилэр. Офицер эттэ: «Көрөргүт курдук, мин саата-саадаҕа, бэргэһэтэ суох эһигини кытары кэпсэтэ кэллим. Саабын-саадахпын, бэргэһэбин аан анараа өттүгэр хааллардым. Мин подразделением «Альфа» сэриигэ үөрүйэх. Афганистаҥҥа диктатор Амин дыбарыаһын кылгас кэм иһигэр штурмалаан ылбыппыт. Билигин Үрүҥ Дьиэни штурмалаан ыларга бирикээс биэрдилэр. Мин байыаннай офицербын. Бэриллибит бирикээһи толоруохтаахпын. Ол иннинэ эһигинниин көрсөн кэпсэтэ кэлэн турабын. Эһиги – норуот быыбардаабыт депутаттара буолаҕыт. Эһиги политиктаргыт. Бу дьиэттэн тыыннаах тахсан норуот туһугар салгыы үлэлээҥ, дьон туһугар олоруҥ. Мин этиибин кытары сөбүлэһэр буоллаххытына, эһиги мантан тыыннаах тахсаргытыгар сөптөөх усулуобуйа тэрийиэхпит…».

Маннык дуоспуруннаах этиини ама ким ылыммат буолуоҕай? Сергей Бабурин трибунаҕа тахсар уонна этэр: «Биһиги биһигиттэн тутулуктааҕы барытын толордубут. Онон баспытын чиэстээхтик өрө тутан бу дьиэттэн тахсыахха уонна салгыы охсуһуохха!» Хасбулатов хаһан саалаҕа киирбитин өйдөөмүнэ хаалбыппын. Кини трибунаҕа тахсар уонна кылгастык тыл эттэ: “Күндү доҕотторум! Аны хаһан көрсөбүт эрэ көрсүбэппит эрэ, ону билбит суох. Баҕар, мунньахтыыр кэмнэрбитигэр кими эрэ алҕас хоргуппутум да буолуо, оннук түбэлтэ баар буоллаҕына, баһаалыста, миигин бырастыы гыныҥ. Бука бары этэҥҥэ буолуҥ, ыалдьымаҥ-сүтүмэҥ, дьоллоох буолуҥ!». Бары сүрдээҕин долгуйдубут. Хайдах эрэ быраһаайдаһар курдук итийэн-кутуйан эттэ. Таһырдьа тахсыы саҕаланна. Сорохтор Москва өрүскэ тахсар параднай подъеһынан, сорохтор Горбатай муоста диэки тахсар 20-с подъеһынан таҕыстылар. Мин 20-с подъезд диэки тахсабын. Аллараа этээскэ элбэх дьону муспуттар. Манна ОМОН-р киэбирэ-киэптии аххан сылдьаллар. Буолумуна, кыайбыт-хоппут курдук сананнахтара. Тыһыынчаттан тахса дьон ортотугар хаптаҕай муруннаах соҕотохпун. Зоя Афанасьевнаны харахпынан көрдүү сатыыбын. Кини ханна да көстүбэтэ… ОМОН-р, миигин көрөөт, саҕабыттан харбаан ыллылар уонна мээчигинэн оонньуур курдук бэйэ-бэйэлэригэр тамнаатылар. Иккитэ-үстэ тэптилэр. Командирдара дипломаппын былдьаан ылла. Арыйан кумааҕыларбын бэрийтэлээтэ. Онно сүнньүнэн бэйэм суруйууларым бааллара. Тугу эрэ көрдүүрэ чуолкайдык биллэр. Харчыны көрдүөҕүн кэлтэгэй да кэппиэйкэм суох. Бэстилиэти эбэтэр гранатаны көрдүөҕүн, олор сыттара да суох буоллаҕа. Дипломаппын сабаат төнүннэрдэ уонна мустубут дьон диэки үтэн кэбистэ. Билэр депутаттарбын көрүстэҕим аайы Корнилованы туоһулаһа сатаатым да, туһа тахсыбата. Көрбүппүт, кэлэн иһэрэ дииллэр.

Кэмниэ кэнэҕэс ааны арыйдылар. Таһырдьа «Альфа» байыастара көрүстүлэр. Утары турар элбэх этээстээх дьиэлэртэн биһигини ытыалаан бардылар. Снайпердар быһыылаах. «Альфалар» громкоговорителынан кинилэргэ туһаайан суостаах модьуйууну түһэрдилэр: «Немедленно прекратить стрельбу! В противном случае мы тоже умеем стрелять!». Биһигини кытары көрсүбүт офицер байыастара эбиттэр. Ытыалааччылар чуумпурдулар. Уулуссаны туораан истэхпинэ эрдэттэн тоһуйан турбут  биир модьу-таҕа нуучча киһитэ, элбэх дьонтон миигин эрэ таба көрөн дипломаппын тардыаласта. Охсоору дураһыйда. «Здесь ничего нет, одни бумаги!» – диэн дипломаппын уҥа илиибиттэн ыһыктыбатым. Туохха эрэ аралдьыйан киһим халбарыйан биэрдэ. АХШ посольствотын таһынан аастыбыт. Атын кэтит уулуссаны сир аннынан туораатым уонна Зоя Афанасьевнаны кэтэһэн турдум. Биир дьиэҕэ олоробут, ол иһин аргыстаһан барарга саныыбын. Ити туран Үрдүкү Сэбиэт дьиэтэ умайа турарын сүрдээҕин харааста көрдүм. Көрөргө дьулаан хартыына. Ханна, хайа дойдуга маннык дьиикэй быһыы тахсыбытай? Ханна, хаһан дойду Парламенын маннык сэймэктээн, пушкаларынан тоҕута ытыалаан суулларбыттара буолуой?! Оттон биһиги норуот талбыт депутаттара буоллахпыт дии. Дьиҥнээх дьиикэй быһыы сатыылаата, сырдыгы, кэрэни үнтү тэбистэ… Дойдум, Россия эрэйдээх, хаанымсах тойонноох буолан бу маннык сааттаах быһыыга тиийдэҕиҥ…

… Корнилова кэлбэтэ. Дьиэбэр киэһээ тоҕус чаас ааспытын кэннэ кэллим. Тута төлөпүөн тырылаата. Зоя Афанасьевна кэргэнэ Дмитрий Дмитриевич эрийэр эбит. Үөрбүт-көппүт куолаһынан этэҥҥэ тыыннаах тахсыбыппынан эҕэрдэлээтэ. Ону-маны туоһуласта. Онтон куолаһын намтатта, аргыый аҕай ыйытта: «Оттон Зоя?!». Мин Зоя Афанасьевнаны хайдах көрдөөбүппүн, күүтэн уһуннук турбуппун кэпсээбиппэр, Дмитрий Дмитриевич барахсан, бэйэтэ киһи мааныта-кэрэмэһэ, куолаһа сонно тута уларыйда, сүөм барда, улаханнык харааһынна. Наһаа даҕаны кинини аһыммытым. «Кэлиэҕэ, хайаан да кэлиэҕэ!» – диэмэхтээтим…

Хаан тохтубутун кэннэ Москва уулуссаларыгар хараҥа санаалаах дьон кэрээнэ суох барбыттара, суут-сокуон аахсыллыбат балаһыанньата үөскээбитэ.  Москваҕа алтынньы 3-4 күннэригэр сүрдээх элбэх киһи тыына быстыбыта. Маны кистииллэр. Өлөрүллүбүт киһи ахсаана быдан аҕыйатан көрдөрүллэр.

Биири чорботон бэлиэтиэм этэ. Умайа турар Үрүҥ Дьиэттэн тахсан баран биир үчүгэй сонуну истибиппит. Башкирия Президенэ бэйэтин депутаттарын бука барыларын хомуйтарбыт, кинилэри ыллара Уфаттан харабыллаах анал самолету ыыппыт. Башкирияттан талыллыбыт депутаттар бука бары Үрүҥ Дьиэҕэ бүтэһик киэһэҕэ дылы баар этилэр. Элбэхтэр этэ. Уфаҕа тиийээттэрин кытта аэропортан республика Президенигэр Муртаза Рахимовка көрсүһүүгэ тиэрдибиттэр. Кэпсэтии кэнниттэн Президент барыларын үлэнэн хааччыйыҥ диэн правительствотыгар сорудах биэрбит. Өйдөөх, киэҥ толкуйдаах мындыр салайааччы итинник буолуохтаах.

… Оттон биһиги генеральнай прокуратура следователлэрин доппуруостарьн нөҥүө ааспыппыт. Доппуруоска бараары дьиэбиттэн тахсарбар кэргэним чараас санныгар илиибин ууран баран саҥата суох турбахтаабытым. Роза ыраас хараҕар дьиксинии баара. Араас буолуон сөп. Дьиксинэрэ оруннаах. Следователь миигин түөрт чаас устата доппуруостаабыта. Хата, тиһэҕэр дьиэбэр ыыппыта. Чиҥ куолаһынан саанардыы эппитэ: «Ваши показания мы проверим. Если дали неверные сведения, то будете пенять на себя!». Мин күлбүтүм уонна тахсан барбытым. Билэбин ээ, мин суобаһым ыраас. Илиибэр сааны-саадаҕы  туппатаҕым. Арай миигин депутатынан быыбардаабыт дьоммун түһэн биэрбэтим, халбаҥнаабатым уонна сымыйанан-кырдьыгынан куота сатаабатым… Киһилии киһи биир тыллаах буолуохтааҕын билэбин. Розам төннүбүппэр олус да үөрбүтэ.

*  *  *

… Дьиэбитигэр телефоммут чуумпурбута. Ким да телефоннаабат буолбута.  Бу орто дойдуга Розалыын иккиэйэҕин эрэ хаалбыт курдукпут. Арай биир киэһэ телефоммут бэбээрэ түспүтүгэр соһуйдубут. Долгуйа-долгуйа телефоммар ыстанным. Кэннибэр Розам баарын биллим. Трубканы ылбытым, ыраах Сунтаартан саха талааннаах поэта Николай Чуор куолаһа иһилиннэ. Николай сэргэх, чуор куолаһынан ыйытта: “Андрей, дорообо! Хайдах-туох олороҕут, сойуолаабаттар дуо?” Кылгастык балаһыанньаны кэпсээтим. Киһим салгыы эттэ: “Араас буолуон сөп, тута биллэрэ сатыыр буолуҥ”. – Куолаһа чуолкай уонна эрчимнээх. Мин сүргэм биллэрдик көтөҕүллүбүтэ. Ол кэнниттэн өссө иккитэ-үстэ эрийэ сылдьыбыта. Киһиэхэ болҕомтолоох, чиэһинэй киһи, саха саарына Николай Чуор. Бу маладьыаһы көр.

… Москваттан Дьокуускайга Үрдүкү Сэбиэт сессиятыгар көтөн кэлбитим. Ол мунньахпыт бүтэһик сессиябыт буолан тахсыбыта. Депутаттары былаас чөмчөкөлөрө сорохторун үлэнэн мэҥиэлээн, атыттары куттаан Үрдүкү Сэбиэти көҥүл өттүнэн ыһарга сөбүлэҥнэрин ылан бүппүт этилэр.

Ол Сэбиэти кэлин тоҕо уонна туох иһин «уон иккис ыҥырыылаах легендарнай Үрдүкү Сэбиэт» диир буолбуттарын билигин да өйдөөбөппүн. Оччотооҕу депутаттар былааска сытан биэрбиттэрин иһин дуо? «Оттон биир нэдиэлэ анараа өттүгэр депутаттар тыллара-өстөрө суостааҕа, күүстээҕэ. Ол барыта билигин ханна симэлийдэ?» – диэн ыйытыктар, санаалар-оноолор миигиттэн арахпат этилэр. Арай Артур Алексеев, Филипп Охлопков, Михаил Санников бырачыастаан саалаттан тахсан барбыттарын астына көрбүтүм. Мин тыл этэр былааннааҕым. Ыарахан тыллары этиэхтээҕим. Тылы кимиэхэ да этиппэтэхтэрэ.

Хаһан баҕарар, ханнык да түбэлтэҕэ биир сүнньүлээх, биир модун санаалаах буолар ордук. Дьиҥнээх киһи, эрэллээх табаарыс анала ол онно көстөр.

… Правительство дьиэтигэр уун-утары ытык кырдьаһаҕы Суорун Омоллоону көрсө түстүм. Оҕонньор тугу да ыйыталаһа барбата, ол оннугар икки ытыһынан икки иэдэспиттэн сэрэнэн тутан баран сүүспүттэн сыллаабыта уонна оргууйдук эппитэ: «Оҕом сыыһа, этэҥҥэ сылдьаахтыыр эбиккин», – тугу да ыйыта-туоһулаһа барбата уонна бара турбута. Дьиҥнээх улуу киһи.

… Оскуолатааҕы биир табаарыспын, буолаары буолан биир дойдулаахпын эмиэ Правительство дьиэтин аллараа этээһигэр көрсөбүн. Киһим, сирэйиттэн-хараҕыттан көрдөххө, миэхэ сыһыана атын. Ону бигэргэтэр курдук киһим эттэ: «Ити эн хайдах халтарыйдыҥ?». Мин Үрүҥ Дьиэ көмүскэлигэр сылдьыбыппын, былааһы утары баран халтарыйдыҥ, бүдүрүйдүҥ диэн ыатарар тыллара. Мин бигэтик хардарабын: «Мин төрүт даҕаны халтарыйбатым. Мин суруйааччыбын, онон эрэнимэ, симэлийэн сүтүөм суоҕа!». Киһим үөннээхтик сонньуйда: «Суруйааччы… Чэ, көрүөхпүт».

Россия Парламенын танкаларынан ытыалаан суулларбыттарын кэннэ икки ыйынан Ельцин Конституциятын ылыныы референдума ыытыллар. Туох даҕаны дьүүллэһиитэ суох норуоту куоластаталлар. Референдуму кытары сэргэ Саха Республикатын депутаттарын быыбара ыытыллыбыта. Ол быыбарга мин Эбээн-Бытантайтан норуот депутатынан быыбардаммытым. Ол үрдүнэн биир сыл устата үлэтэ суох сылдьыбытым. Үлэтэ суох туоххамнастаах буолуомуй. Чахчы ыарахан этэ.

… Ленин проспегар биирдэ саха аатырбыт суруйааччыта Даланы көрсө түһэбин. Эбиэт кэнниттэн үлэтигэр баран иһэрэ. Кини «Чолбон» сурунаал кылаабынай редакторынан үлэлиирэ. Далан миигин сэргэхтик көрүстэ. Арылхай харахтара тэбэнэттээхтик оонньууллар. Кини күлэ-күлэ миэхэ этэр: «Эн, Андрей, дьоллоох да киһигин!» – «Туох диэн эттэҥий, Баһылаай? Үлэм да, хамнаһым да суох уонна туохтан дьоллонуомуй?». Киһим дуоспуруннаахтык хардарда: «Сахабыт суруйааччыларыттан Москваҕа буолбут хааннаах хабыр хапсыһыы хабыллар хаба ортотугар сылдьыбыт эн соҕотох суруйааччы буолаҕын. Эн илиигэр сүрдээх баай матырыйаал баар. Итини суруй. Суруйдаххына наһаа ааҕымтыа, сүрдээх интэриэһинэй роман тахсыах этэ». Мин хаадьылаан хардарабын: «Баҕар, мин суруйуум. Оттон эн ол суруйуубун бэйэҥ сурунаалгар син биир бэчээттиэҥ суоҕа. Оннук буолбат дуо?».

Далан ыйытыыбар туох да диэн  эппэтэ. Ол оннугар саһыгыраччы күллэ уонна үлэтин диэки чэпчэкитик хаама турбута. Ол биһиги тиһэх көрсүһүүбүт этэ. Москваҕа төннөн баран Далан сырдык тыына быстыбытын туһунан ыарахан сураҕы истибитим. Улахан киһи этэ, Далан барахсан, улуу суруйааччы. Кини ааттаах демократ этэ, оттон мин – коммуниспын. Ол гынан баран сүрдээҕин тапсар этибит…

Хааннаах дьакыйыыттан хайы-үйэ сүүрбэ алта сыл ааһа оҕуста. Күннэр-дьыллар ааһан иһиэхтэрэ, ол гынан баран 1993 сыл алтынньы 4 күнэ үйэ-саас тухары хара мэҥ буолан Россия историятыгар сууйуллубат гына киирдэ. Инникитин маннык дьиикэй быһыы хаһан да хатыламматын туһугар дьон-норуот маны барытын билэрэ уонна сөптөөхтүк сыаналыыра наада дии саныыбын, ол иһин бу кылгас ахтыыбын суруйдум.

Андрей Кривошапкин