Өлүөнэ быйаҥнаах хочотугар

Биһиги, сахалар, улуу киһибит олоҕун бэлиэ кэрчигин бэлиэтиир үөрүүлээх күммүтүгэр-чааспытыгар, кый ыраах олохтоох, түүр төрүттээх кыргызтар кыттыыны ылар төрүөттэрин оҕолуун-кырдьаҕастыын бары бэркэ диэн билэбит. Ханнык баҕарар норуот, билинэр буоллаҕына чахчы билиниэхтээх, махтанар буоллаҕына чахчы махтаныахтаах, ытыктыыр буоллаҕына чахчы ытыктыахтаах сүдү дьыалатын, өлбөт-сүппэт үтүөтүн биһиги улуу уолбут кыргызтарга хаалларан турар. Махталлаах норуот – муударай уонна кэскиллээх норуот.
Оттон саха – дьоллоох норуот. Үйэ үүнэр, олох уларыйар, улуу өрөбөлүүссүйэлэр сири-халлааны дьигиһитэр, норуоттар олохторун укулаатын уларытар-тэлэритэр кэмнэригэр, кыра саха норуота ырыыска быыһыгар кыбыллан, мэлиллэн, сүтэн-иҥэн хаалыаҕын сөптөөх үлүгэрдээх быһыытыгар-майгытыгар, көччөх гынан көтүппүт бэйэлээх бэйэтин уолаттара олоҕун инники суолун оҥкулун охсон биэрбиттэрэ. Далааһыннаах талааннарынан, норуоттарыгар сөҕүрүйбэт тапталларынан уонна бэриниилэринэн сэбилэнэн, судаарыстыбаннастанар кыаҕын ситиспиттэрэ. Өлөр эбэтэр тиллэр тыйыс ыйаах ааҥнаан адаҕыйан тиийэн кэллэҕинэ, инникилээх норуот бэйэтин ортотуттан чулуу дьонун өрө анньан таһааран, быыһанар толкуйун тобулунар, өлбөт сүбэтин булунар үгэһэ былыр да баара, хойутун да баар буолуоҕа.
1966 сыл сайыныгар (51 сыл ааспыт эбит) Сахабыт сиригэр Киргизия литэрэтии­рэтин Күннэрэ ыытыллыбыттара. Өрөспүүбүлүкэ олохтоохторо хаһыаттартан, араадьыйаттан (тэлэбиидэнньэ тыа сиригэр тиийэ илигэ) ол Күннэр хаамыыларын сиһилии истэ, билэ олорбуттара. Саха уонна кыргыз махталлаах киһилэрэ М.К.Аммосовынан ситимнээн, икки норуот чугасаһыытын бастакы олуга ол ыраах 1966 сыллаахха ууруллубута.
Оччотооҕу «Хотугу сулус» сурунаалга, «Кыым», «Эдэр коммунист», «Социалистическая Якутия» хаһыаттарга кыргыз суруйааччыларын айымньылара – проза уонна бэйиэсийэ – хойуутук бэчээттэммиттэрэ. Аата-суола хайы-үйэ киэҥник иһиллибит-биллибит кыргыз норуотун уонна бүтүн Сэбиэскэй Сойуус уһулуччулаах суруйааччыта Чингиз (Чынгыз) Айтматов айымньылара сахалыы тылбаастанан, «Тэбиэн хараҕа» диэн ааттанан туспа кинигэнэн тахсыбыта. «Маҥнайгы учуутал», «Джамиля», «Тэбиэн хараҕа», «Ийэ хонуута», о.д.а. сэһэннэр уонна кэпсээннэр бааллара. Тус бэйэм, оччолорго оскуола үөрэнээччитэ, Чингиз Айтматов диэн суруйааччыны ол сахалыы тылбаастаммыт кинигэттэн билбитим. Олус табыллыбыт тылбаас этэ, киһи биир да сиргэ «бүдүрүйэн» көрбөккө, уу сахалыы биир тыынынан ааҕар кинигэтэ этэ.
Олоҕурбут үгэһинэн, сиэр-майгы нуорматынан, хардарыта айхаллаһыы, салгыы сибээһи тутуһуу, махтал-баһыыба тыллара баһаам быһыылааҕа. Оччолорго оҕо киһи, хаһыаттарга элэҥнэтэн көрбүппүнэн, мэйиим сыыһыгар туох иҥнэн хаалбытынан сирдэтэн этэбин. Кыргызтар Максим Аммосов туһунан киинэ оҥоруох буоллулар диэн санааны көтөҕөр эрэмньи тыллар баалларын чуолкай өйдүүбүн.
Манна кытыаран эттэххэ, сэбиэскэй кэмҥэ кыргызтар киинэлэрэ оччотооҕу сойууһунай өрөспүүбүлүкэлэртэн биир бастыҥнара этэ. Суйменкул Чокморов диэн чахчы улахан талааннаах, уһулуччу үчүгэй фактуралаах киинэ артыыстаах этилэр. Дойдуга бэчээттэнэр «Советский экран» сурунаалга, аан дойдуга киэҥник биллэр дьоппуон режиссера Акира Куросава, кыргыз Чокморовы дьоппуон аатырбыт киинэ артыыһын Тосиро Мифунэни кытта бииргэ устарга былаанныыр диэн суруйуу баара. Аатырбыт режиссер ол былаана туолбатах быһыылааҕа. Ол былаан олоххо киирбитэ эбитэ буоллар, аан дойду киинэ ускуустубатын өссө биир шедеврин көрүө хааллаҕа.

Аймахтыы санаһар норуоппут дэлэгээссийэтэ, ол үйэ аҥаарын анараа өттүнээҕи бэлиэ сырыытын кэнниттэн, Саха сиригэр Кыргызстаан күннэрэ хаттаан ыытыллыбыттарын биир бэйэм өйдөөбөппүн. Баҕар, дьоҕус састааптаах дэлэгээссийэлэринэн кэлэн барааһын, намнарга ыалдьыттааһын баара буолуо. Сэбиэскэй кэмҥэ казахтары кытта ыксалаһа сылдьыбыппыт баара. Казах норуотун бэрэстэбиитэллэрэ бу олох кэлин даҕаны, биирдиилээн эмэлээн кэлэн бараллар быһыылаах. Маныаха сүнньүнэн суруйааччылар тустарынан этиллэр. Эмиэ сэбиэскэй кэмҥэ «Литэрэтиирэлэр доҕордоһуулара – норуоттар доҕордоһуулара» диэн кынаттаах тыллардаах бэртээхэй тэрээһин баара.
Итинник тэрээһиннэр кэннилэриттэн, судургутутан өйдөөтөххө, норуоттар төһө да доҕордоһон киирэн барбатахтарын иһин, кинилэр литэрэтиирэлэрин, култуураларын уонна ускуустубаларын нөҥүө бэйэ-бэйэлэрин туһунан билиилэрэ-көрүүлэрэ кэҥиирэ, талааннаах айымньыларынан хардарыта байытыһаллара уонна ол түмүгэр ытыктаһаллара, айар интэлигиэнсийэлэрин доҕордоһууларын төрүтэ ууруллара булгуччу баар буолара. Чынгыз Айтматов, Мухтар Ауэзов айымньыларын ааҕаммыт биһиги, сахалар, кыргыз уонна казах норуоттарын олохторун-дьаһахтарын эрэ буолбакка, кылаабынайа, кинилэр өйдөрө-санаалара олоруутун, ис куттара хамсааһынын, омук быһыытынан туспатыйар хараактырдарын, о.д.а. уратыларын кытта толору билсэр кыахтаахпыт. Биһиги «Сааскы кэм» арамааммытын кытта билсэн, кинилэр эмиэ итинник турукка тиийиэхтэрэ. Норуоттар хардарыта духуобунай байытыһыыларыгар уонна чугасаһыыларыгар сытар – маннык тэрээһин сыала-соруга.
Сурулларынан, Чынгыз аҕата Торекул Айтматов, биһиги Аммосовпыт Киргизия компартиятын Киин Кэмитиэтин 1-кы сэкирэтээринэн үлэлиир кэмигэр эрэпириэссийэлэммит буолан, улуу суруйааччы тугу эрэ уорбалыыр санаалаах курдуга үһү. Кэлин Максим Аммосов кыргыз норуо­тун бастыҥ дьонун, интэлигиэнсийэтин бэрэстэбиитэллэрин эрэпириэссийэлээһини утарбытын таһынан, ону кытта өссө сорунуулаахтык охсуспутун туһунан дөкүмүөннэр көстөннөр, өскөтө оннук өй-санаа ханнык эрэ кэмҥэ олохсуйа сылдьыбыт да буоллаҕына, тиһэҕэр тиийэн барыта орун-оннугар түстэҕэ. Кырдьык үрдүгэр сымыйа ыттыбат.
Баҕар, сыыһалаах буолуо гынан баран, санаабын этиэхпин баҕарабын. Кыргызтарыҥ түҥ былыргы дириҥ история­лаах, баай силистээх-мутук­таах, биһиэхэ тэҥэ суох халыҥ норуот. Ол оннук норуокка, ханна эрэ сир быстар уһугар олохтоох кыра омук киһитэ саҥа судаарыстыбаннастарын тэрийбит уонна салайбыт чахчыта кыргызтарга бүттүүннэригэр үөрүүлээхтик иһиллэригэр уонна ылынылларыгар саарбахтыы саныыбын. Ол Максим Аммосовы сирэй абааһы көрөн дуу, эбэтэр намтатар санааттан дуу буолбакка, боруоста кинилэр нация быһыытынан бэйэлэрин дьоһуннарын таарыйтарар чуубустубаларыгар сытыан сөп. Бу маннык төрүөттэр, баҕар, ол үйэ аҥаарын анараа өттүгэр олохтоммут бастакы сибээспит сириэдийэн сайдан испэтэҕин төрдүгэр сытар буо­луохтарын сөп дуо?
Тоҕо маннык санаа­ны этэҕин диэтэххэ, П.А.Ойуу­нускай аатынан Литэрэтии­рэ муһуойугар тэриллибит «төгүрүк остуолга» кыттыбыт ыалдьыттарбыт бэйэлэрэ соһуйар курдуктар. «Хайдах бачча уһун кэм тухары ол оччотооҕу сибээспит сайдыбакка кэллэ?» — диэтилэр. 51 сыл диэн икки саҥа көлүөнэ дьон туругурбут мыыныыта суох кэм буоларын бэлиэтээтилэр.
Саҥа кэмҥэ, саҥа дьон, саҥалыы толкуйунан үлэлиир күүрээннэрэ, кырдьыга даҕаны, саҥа саҕахтары арыйар кыаҕы үөскэтэр эбит. Маныаха чуолаан, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэнин) бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков эргэрэ быһыытыйбыт үгэһи саҥалыы тыыннааһыҥҥа уонна сүрүннээһиҥҥэ кэлиҥҥи сылларга утумнаахтык уонна сорунуулаахтык ыытан кэлбит үлэтэ-хамнаһа үчүгэй хамсааһыны таһаарда.
Александр Николае­вич Кыргызстаан Өрөспүүбү­лүкэтин үрдүкү салалтатын, парламенын, айар үлэ­һиттэрин сойуустарын, национальнай архыыбын, бибилэтиэкэтин уо.д.а. туһааннаах тэрилтэлэрин кытта сирэй сыһыаны олохтоон, бэйэтин хамаандатын онно үлэлэтэн, Кыргызстааҥҥа Максим Аммосов аата-суола хаттаан уонна адьас саҥалыы эргиллэрин уонна ааттанарын ситистэ. Бу судаарыстыбаннай суолталаах сүрдээх улахан дьыала.
Тус бэйэм санаабар, кэ­лиҥҥи көлүөнэ кыргыз­тар Максим Аммосовы уһулуччулаах судаарыстыбаннай дьиэйэтэл, бэйэлэрин саҥа судаарыстыбаларын төрүттээччи уонна бөдөҥ салайааччы быһыытынан адьас саҥалыы хараҕынан уонна өйүнэн-санаанан ылыммыт курдуктар. «Бачча эдэр сааһыгар икки судаарыстыбаны төрүттээбит хайдахтаах улуу киһилээх норуоккутуй!» — диэн ыалдьыттарбыт этэллэрин хаста да истэн аһардым. Бу ыалдьыттааһын сиэрин толорон этиллэр тыллар буолбатахтар.
Этиэх эппитин кэннэ, толкуйдаан көрдөххө, кырдьык даҕаны, сөҕүмэрдээх трагическай дьылҕалаах лиичинэс эбит. Сэбиэскэй былаас атаҕар туруута, хомунньуус баартыйа салайар истиилэ илиини-атаҕы эрэ буолбакка, өйү-санааны кытта бохсор тимир кыаһыга улам-улам уларыйан испитэ. Ол түмүгэр, саха норуотун тапталлаах чаҕылхай Махсыыма төрөөбүт уонна төрүттээбит хаан-уруу өрөспүүбүлүкэтигэр уон сыл иһигэр төннөр бырааба быһыллан, атын үлэҕэ көһөрүллүбүтэ. Сойууһунай анал туруктанарын ситиспит уонна Киин Кэмитиэтин салайбыт Киргизиятыгар эрэпириэссийэлэммитэ уонна ССРС НКВД-тын Лефортово түрмэтигэр ынырыктаах сордооһуну-муҥнааһыны ааһан, ытыллыбыта. Бэйэтэ туругурдуспут былааһыттан ылбыт «махтала» ол этэ. Ол үрдүнэн, ким кинини дьоло суох, көлдьүн идеология сиэртибэтэ буолбут сордоох-муҥнаах дьылҕалаах киһинэн ааттыай?!
Александр Жирков саха норуотун Күлүмнүүр, Максим Аммосов курдук уһулуччулаах дьонун үрдүк үтүөлэрин, сырдык кэрэ ааттарын харыстааһыҥҥа, үйэлэргэ өлбөөдүппэккэ илдьэ баран иһэр туһугар сөҕүмэр үлэни ыытта уонна ыыта сылдьар. Ол үлэни кини бастакынан саҕалаата диэн этиллибэт. Улуу дьоммут ааттарын харыстааһын туһунан эмиэ мээнэҕэ буолбатах. Атын кэм, атын сыаннастар, атын идьиэ­йэллэр… «Максим Аммосов, саха былыргы суруйааччыта этэ», — диэн бэрт чобуотук эппиэттиир обургу саастаах үөрэнээччилэр көстөн кэллэхтэринэ, соһуйуохпут суоҕа. Дьэ, ол иһин өйгө-санааҕа дириҥник иҥэр гына, сүппэт-оспот гына, чулуу өбүгэлэригэр махталлаах ыччаты иитэн таһаара турар туһугар учуонай, бэлиитик уонна судаарыстыбаннай дьиэйэтэл Александр Жирков ыытар үгүс хайысхалаах үлэтин биир өрүтүн быһыытынан ылыныахтаахпыт.
Кыргыз норуотун бэрэстэбиитэллэрэ – ыалдьыттарбыт – Александр Николаевич аатын ааттаан, кини Максим Аммосовка сыһыаннаан ыытар үлэтин суолтатын туһунан ытыктабыллаахтык этэн, ахтан аһаралларын бэлиэтии иһиттим. Биһиги, сахалар, өттүбүтүттэн ол туһунан санатыһыыта суох, туһааннаах киһи бэйэтэ ол тэрээһиҥҥэ суох кэмигэр, ыалдьыттарбыт бэйэлэрин санааларыттан тахсар көнө уонна судургу тылларын эмиэ биир оннук ылынаҕын.
П.А.Ойуунускай аатынан литэрэтиирэ муһуойугар тэриллибит «төгүрүк остуолга» кыргызтары таһынан, Башкортостаан, Хакасия айар сойуустарын бэрэстэбиитэллэрэ бааллара мустубут дьону соһутта да, үөртэ да.
Тэрээһиҥҥэ кыттыбыт дьон тыл этиилэрин ааҕа биэрэр соругу бэйэбэр туруоруммаппын. Сүнньүнэн уопсай биир ис хоһоонноох буолаллара өйдөнөр уонна ылыныллар. Улуу суруйааччы уола Аскар Айтматов: «Саха сиригэр ыҥырыллан кэлбитим тус бэйэбэр улахан чиэс буолар. Былыргы историялаах икки норуот – икки култуура, икки литэрэтиирэ. Биһиги норуоттарбыт тылларыгар, култуураларыгар, аан дойдуну, олоҕу өйдөөһүҥҥэ уонна ылыныыга маарыннаһар өрүттэрбит элбэхтэр. Урут саҕаламмыт уонна олуга ууруллубут дьыала, билигин саҥалыы салҕаныахтаах. Хардарыта сибээс уонна аны быстыа суохтаах, бэйэ-бэйэбитин кытта өрүүтүн билсэ уонна көрсүһэ олоруохтаахпыт. Айтматовтар дьиэ кэргэннэрин аатыттан, аҕабын таптыыргыт уонна ааҕаргыт иһин, итии махталбын этэбин».
— Биһиги олох дьоҕус састаабынан кэллибит, ону баалаамаҥ, — диир Кыргызстаан Өрөспүүбүлүкэтин бэрэсидьиэнин сүбэһитэ, дэлэгээссийэ салайааччыта Мира Карыбаева. – Бу күннэргэ Москваҕа өрөспүүбүлүкэ култууратын уонна ускуустубатын күннэрэ бара тураллар. Сүрүн күүс, биллэн турар, онно сылдьар. Саха сиригэр биһиги болдьоммуттан биир суукка хойутаан кэллибит. Дьэ, чахчы ыраах дойду, киэҥ-куоҥ дойду эбит саха норуотун Ытык Сирэ!
Максим Аммосов уһу­луччулаах судаарыстыбаннай салайааччы буоларын тэҥэ, үрдүк култууралаах, дириҥ өйдөөх-санаалаах, киэҥ билиилээх-көрүүлээх уратылаах киһи этэ. Ону биһиги тугунан сыаналыыбытый уонна бигэргэтэбитий? Кыргыз улуу эпоһа «Манас»-ы кириитикэлиир уонна хоруотуур кэмнэригэр, Максим Кирович өрөспүүбүлүкэ бастакы салайааччыта буоларынан, норуот тылынан улуу айымньытын көмүскүүр санаатын аһаҕастык биллэрбитэ. Маны таһынан, «Манас» бэчээттэнэригэр улахан оруолу ылбыта. Аҥаардас бу түбэлтэ да иһин, кыргыз норуота киниэхэ улуу махталлаах буола туруоҕа.
Маннык уолу төрөппүт уонна ииппит ытык Саха сиригэр уонна кини норуотугар барҕа махтал буолуохтун!
Акбар Рыскулов, Кыргызстаан Өрөспүүбүлүкэтин норуодунай суруйааччыта, Суруйааччылар национальнай сойуустарын бэрэссэдээтэлэ, култура үтүөлээх дьиэйэтэлэ: «51 сыллааҕыта биһиги кылаассыктарбыт тэлбит суолларынан, бүгүн аны мин ымсыылаах-баҕалаах, муударай саастаах уонна өрүүтүн эдэр Саха сиригэр үктэнним. Сүрдүк үөрэбин уонна долгуйабын. Бүгүн Кыргызстааҥҥа саҥа көлүөнэ суруйааччылар айаллар-туталлар, үлэлииллэр. Олох салҕанар.
Максим Кирович Аммосов — норуоттар икки ардыларынааҕы киэҥ далаа­һыннаах судаарыстыбаннай дьиэйэтэл, историяҕа киирбит бөдөҥ лиичинэс. Түүр төрүттээх икки норуоту үйэлэргэ ситимниир номоххо сылдьар ураты сырдык уонна кэрэ киһи.
Кыргыз норуотун эпоһа «Манас» 1000 сыла туолуута ЮНЕСКО-ҕа бэлиэтэммитэ. Эһиги олоҥхоҕут киһи аймах уопсай баайа-дуола буоларын билэбин. «Ала Тоо» сурунаалбытыгар билиҥҥи саха суруйааччыларын уонна бэйиэттэрин айымньылара тылбаастаммытын бу тутан турабын. Эһиги Ил Түмэҥҥит бэрэссэдээтэлэ араас өрүттээх талааннаах киһи буоларыттан, сөҕөр уонна үөрэр тылларбын этэбин. Чынгыз Айтматов «Муора кытыытынан сүүрэр эриэн ыт» сэһэнин «Хаарыан кытыл» диэн ааттаан, ону таһынан «Бу сиргэ», «Баҕа санаа», «Күн» диэн хоһооннору тылбаастаабыт. Хайҕаллаах дьыала!
Литэрэтиирэ историятыгар араас үйэлэр уонна эпохалар бааллара. Ол курдук, 19 үйэҕэ «кыайан ситэн суруллубат» дэнэрэ, 20 үйэҕэ «бэчээттээбэттэр» дииллэрэ, бу үүммүт үйэбитигэр «аахпаттар» диибит. Төһө да итинник курус санаалар этиллибиттэрин иһин, литэрэтиирэ өлбөт үөстээх, быстыбат ыйаахтаах. Айыаҕыҥ, суруйуоҕуҥ, күндү доҕоттор!»