Ньурба Үөдэйин таҥаратын дьиэтэ умайбатаҕа

Таҥара дьиэтэ эргэрэн, 1892 сыллаахха саҥа таҥара дьиэтин тутуута саҕаламмыт. 1899 сылга дьиэтэ тутуллан бүппүт эрээри, холокуонньата суох буолан, үлэтэ саҕаламмакка турбут. Бастакы тутуллубут уонна үлэлээбит таҥара дьиэтэ 1913 сылга тиийэн эргэрэн, эмэҕирэн отойун туһатыттан тахсыбыт. 1913 сылга диэри Иона Попов, Георгий Архангельскай уонна Дмитрий Протопопов аҕабыттар үлэлээн сылдьыбыттар.
Архыыпка Дьокуускайдааҕы духуобунай консистория 7966 №-дээх дьыалата хараллан сытар. Бу дөкүмүөҥҥэ Үөдэй аҕабыта Дмитрий Протопопов 1913 сыл олунньу 23 күнүгэр Саха сирин епискоба Мелетийгэ суруйбут суруга баар. Суругар Үөдэй эргэ таҥаратын дьиэтэ адьас туһатыттан тахсыбытын быһыытынан, көтүрэргэ көрдөспүт. Аҕабыт бу араапарыгар олоҕуран, Синод маннык дьаһалы таһаарбыт: 1876 сыллаахха тутуллубут Үөдэй таҥаратын дьиэтин көтүрэргэ, маһын саҥа таҥара дьиэтигэр оттукка биэрэргэ, ис тэрилин үлэлии турар таҥара дьиэлэригэр аныырга. Ис тэрилэ Бүлүүтээҕи Николаевскай таҥара дьиэтигэр бэриллибитин туһунан Алексей Винокуров протоиерей 1913 сыл балаҕан ыйын 18 күнүгэр суруйбут араапара 4499 №-дээх дьыалаҕа тиһиллэн сылдьар.
Эмиэ ити кэмҥэ Марха улууһун икки Хаҥалас нэһилиэктэриттэн харчы хомуллан, Үөдэй саҥа таҥаратын дьиэтин холокуонньата дьэ тутуллан бүппүт.
1914 сылга Үөдэй таҥаратын дьиэтигэр Никифоров Иннокентий Семенович аҕабытынан ананан тиийэр. Тутуута саҥа бүппүт холокуонньаҕа 25 буут ыйааһыннаах куолакалы таһаартаран туруортарар. Иннокентий Семенович Саха сиригэр үөрэхтээһин систиэмэтэ олохтоноругар уонна сайдарыгар кырата суох өҥөлөөх киһинэн буолар. Кини, таҥара дьиэтин сүрүн үлэһитэ буоларын таһынан, бастаан бэйэтин олорор дьиэтигэр, онтон таҥара дьиэтин үлэһиттэрэ олоруохтаах дьиэлэригэр оскуола астаран, оҕолору үөрэтиини саҕалыыр. Былаас уларыйбытын да кэнниттэн, кини астарбыт оскуолата үлэлии турбута.
Иннокентий Семенович, киһи сөҕүөх, таҥаратын дьиэтин үлэтин эмиэ тохтоппотох. Кэлин таҥара дьиэтин Андайбыкка көһөттөрөн, инньэ 1936 сылга диэри үлэлэппит. Оттон ааспыт үйэ 20-с уонна 30-с сыллара, сэбиэскэй былаас таҥара итэҕэлин утары бэрт хабырдык охсуспут кэмэ этэ эбээт.
1930 сыллаахха Үөдэй таҥаратын дьиэтин кириэһин суулларан, куолакалын устан, нэһилиэккэ кулууп дьиэтин быһыытынан туһанан барбыттар. Таҥара дьиэтин тулатыгар дьон көмүллэн сытарын сөбүлээбэккэлэр, олохтоохтор атын сиргэ көһөрөн тутары туруорсаннар, кулууп дьиэҕэ кубулуйбут эбийиэк 1933 сыллаахха көтүрүллэр. Атын миэстэҕэ холлоҕоһо тутуллан иһэн, быраҕыллан хаалар. Олох хойут, 1951-52 сыллардаахха, ол тутуллан испит дьиэ холлоҕоһо хаттаан көтүрүллэн, онно урукку таҥара дьиэтин иккис этээһин маһын эбэннэр, Ынахсыт нэһилиэгэр (I Хаҥалас) илдьэннэр, үс буоксалаах гараас дьиэтин туппуттара. Ол гараас 1982 сылга диэри сопхуоска чиэстээхтик сулууспалаабыта.
Урукку Марха улууһун Үөдэй таҥаратын дьиэтэ биһиги, олохтоохтор, билэрбитинэн итинник дьылҕаламмыта. Ону баара, Саха сиригэр бырабасылаабыйа итэҕэлэ тарҕаныытын үөрэтэр эйгэҕэ Үөдэй таҥаратын дьиэтин историятын атыннык тойоннууллар эбит.
Марха уонна Үөһээ Бүлүү улуустарын сорох нэһилиэктэрин таҥара итэҕэлинэн уонна сулууспатынан хааччыйан олорбут Үөдэй таҥаратын дьиэтэ 1921 сыллаахха умайан хаалбытын туһунан история наукатын хандьыдаата, духуобунай сэминээрийэ бочуоттаах бэрэпиэссэрэ Юрганова И.И. 6 №-дээх дьыала, 1 опиһын, 1408 фондатыгар олоҕуран, чинчийэр үлэтигэр суруйбут эбит.
Бу гынан баран, бу дөкүмүөҥҥэ болҕомтолоохтук сыһыаннастахха, таҥара дьиэтэ төһө да «Одейская Иоанно-Златоус­товская церковь» дэммитин үрдүнэн, турбут миэстэтэ төрдүттэн атын сир буолара адьас ыйылла сылдьар. Бу ааттанар таҥара дьиэтэ «Спасское» диэн сиргэ турбута чуолкайдык ыйыллар. Маннык ааттаах сир Нам улууһун Үөдэйигэр баар. «Спасское» эбэтэр «Барыллаах» диэн ааттаах дэриэбинэ билиҥҥи Үөдэйтэн 30 биэрэстэ ыраах мыраан үрдүгэр баар буола сылдьыбыт. 1919 сыллаахха ол «Спасское» — «Барыллаахха» бэл оскуола тутуллан, үлэлээн сылдьыбыт. Нам Үөдэйин кырдьаҕастара «Барыллаахха» таҥара дьиэтэ баар этэ, ол умайбыта» диэн бигэргэтэллэр эбит. Таҥара дьиэтин чуолкай аатын билбэттэр, барыллаан көрөн «Спасское» буолуо дииллэрэ.
Нам Үөдэйин таҥаратын дьиэтэ умайбытын туһунан оройуоннааҕы ситэриилээх кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ А. Аргунов 1948 сыл балаҕан ыйын 11 күнүгэр илии баттаабыт суругар этиллэн сылдьар. Оттон бу дөкүмүөн оччотооҕу Саха АССР Миниистирдэрин Сэбиэтин иһинэн үлэлиир бырабысылаабынай религия дьыалатынан дьарыктанар Машуковка ананан суруллубут. Нам улууһун сиригэр-уотугар үлэлээн сылдьыбыт 7 таҥара дьиэтин туһунан суруллубут. Онно «Одейская Иоанно-Златоустовская церковь» умайбытын туһунан 4-с пуунунан киирэн сылдьар.
Нам Үөдэйэ былыргыттан нууччалыы «Едейский наслег» диэн ааттанар уонна оннук сурукка киирэр. Оттон Ньурба Үөдэйэ эмиэ былыргыттан нууччалыы «Одейский наслег» диэн ааттанар уонна суруллар этэ. Нам Үөдэйигэр таҥара дьиэтэ олох да суоҕа диэн бигэргэтээччилэр бааллара. Билиҥҥи Үөдэй турар сиригэр урут «»Едей 1» дэнэр дэриэбинэ баарыгар, туспа таҥара дьиэтэ суох эбит. «Барыллаах» таҥаратын дьиэтин иһинэн бары сулууспа толоруллар эбит.
Ньурба дьоно үчүгэйдик билэллэринэн, кинилэр Үөдэйдэригэр «Спасское» диэн ааттаах сир суох. Ньурба оройуонун ситэриилээх кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Н.И.Дмитриев 1948 сыллааҕы Машуковка суругар «урут үлэлээн сылдьыбыт Одейская Злато-Устовская таҥара мас дьиэтин кулууп гынан уларытан тутар былааннаахпыт эрээри, ситэрбэккэ сылдьабыт» диэбит.
И.И.Юрганова Ньурба Үөдэйин таҥа­ратын дьиэтэ умайбытын туһунан бигэргэтиитэ дөкүмүөнүнэн да, Үөдэй төрүт олохтоохторун туоһулааһыннарынан да бигэргэммэт. Онон, ытыктабыллаах Инна Игоревна сир-дойду, Саха сирин нэһилиэктэрин ааттара-суоллара атылаһыыларыгар уонна дьүөрэлэ­һиилэригэр оҕустаран, Ньурба Үөдэйин Иоанно-Златоустовскайдааҕы таҥара дьиэтэ умайбытын курдук сыыһа иһитиннэриини бырабысылаабыйа научнай эйгэтигэр оҥорбут эбит диирбитигэр тиийэбит.

Ксенофонт Васильев,
үлэ бэтэрээнэ.
Ньурба Маара.