Россия федеративнай тутулун сайдар суола

Бүгүҥҥү күҥҥэ субъектар ахсааннара — 85. Ол иһигэр 22 өрөспүүбүлүкэ, 9 кыраай, 46 уобалас, 3 федерация таһымыгар куорат, 1 автономнай уобалас уонна 4 автономнай уокурук баар. Дойдубут бастыҥ конституционалиһа, юридическай билим дуоктара Сурен Адибекович Авакьян бу этиллибит субъектар бары Федерацияны кытта тэӨ сыһыаннаах буолуохтаахтар диир, ол эбэтэр Федерация уонна субъектар бырааптарын уонна эбээһинэстэрин туһунан этиллэр. Уопсайынан, быраап уонна эбээһинэс сокуоӨӨа көрүллүбүт уонна олоххо туолар буоллаҕына, Россия уонна кини субъектара бэйэ-бэйэлэрин олохторугар толору кыттыһар буолаллар. Бу сөптөөх суол. Этиллибит икки көрүү сүрүн ис хоһооно — Федерация уонна субъект бэйэ-бэйэлэрин икки ардыларыгар сыһыаннара, дьылҕаларын быһаарыыга биир сомоҕо буолуулара.

Судаарыстыба иһинээҕи судаарыстыбанан ааттанар өрөспүүбүлүкэлэргэ тус бэйэлэригэр сүрүн сокуоннара Конституция диэн аатырар (РФ Төрүт Сокуонун тэҥэ), онтон ураты субъектар сүрүн сокуоннарынан Устаап буолар. Сахабыт сирэ бүгүҥҥү күҥҥэ Россия 22 өрөспүүбүлүкэтиттэн биирдэстэрэ буоларынан, Төрүт Сокуоннаах.
Федеративнай сыһыан Россия иһигэр араас көрүӨнэнэ сылдьыбыта, ол элбэх чинчийээччилэр болҕомтолорун тардыбыта. Аныгы Россия олоҕор аан бастаан Федерация уонна субъектар икки ардыларыгар дуогабардаах сыһыан үөскээбитэ (1991-1995 сс.). Јр-өтөр буолбакка, Конституция (Төрүт Сокуон — 1993 с.) 1 ыстатыйата дойдубут федеративнай тутуллааҕын бэлиэтиир уонна федеративнай тутулу толору быһаарар 3 түһүмэх (65-79 ыстатыйалар) ылыллар. Онон федеративнай тутулбут дуогабар уонна Конституция балаһыанньаларыгар киирэр. Кэлин Конституция эрэ балаһыанньалара сүрүннүүр буолаллар. Уларыйыылар барыы­лара Россия бу эйгэҕэ сүрүн болҕомтотун уурарын, Федерация уонна субъектар икки ардыларыгар табыгастаах сыһыаны көрдүүрүн мэктиэлиир.
Инники суруллубуттан ураты, Россия федеративнай тутула элбэх уларытыыны ааспыта. Ол курдук, регионнарга Россия Президенин боломуочунай бэрэстэбиитэллэрэ баар буолбуттара. «Об общих принципах организации законодательных (представительных) и исполнительных органов государственной власти субъектов Российской Федерации» диэн ааттаах 1999 сыллаахха оноһуллубут уонна ылыллыбыт сокуоҥҥа аан бастаан Россия федеративнай сыһыана политика эрэ таһымыгар буолбакка, экономика хайысхатыгар эмиэ көрүллүбүтэ. Онтон салгыы боломуочуйалаах бэрэстэбиитэллэр институттара уларыйан, дойду баһылыгын 2000 сыллааҕы ыйааҕынан, Россия Президенин федеральнай уокурукка боломуочуйалаах бэрэстэбиитэллэрэ диэн ааттаммыттара. Дойдубут мантан салгыы федеральнай уокуруктарга арахсар. Уларыйыы-тэлэрийии сүрүн сыала – этиллибит 85 субъегы салайыы табыгастаах буолуутун ситиһии. Манна эбии экономическай оройуоннар 18 үйэттэн саҕалаан бу күҥҥэ диэри үлэлииллэр. Бу эмиэ былааннааһын, инникини мэктиэлээһин уонна регион политикатын үрдүк таһымҥа ыытар сорук буолар.
Билиҥҥи кэмҥэ кииннэммит күүстээх федеральнай былаас уонна киниэхэ тэҥэ суох субъек­тар (Россия Конституциятын 5 ыстатыйата), ону кытта федеральнай уокуруктар уонна экономическай оройуоннар баар буоллулар. Маннык быһыыга-майгыга Россия бэйэтин сокуонугар сурулла сылдьар федеративнай тутула ис дьиӨин сүтэрэр куттала үөскүүр.
Тирээбит кыһалҕа биир сөптөөх быһаарыытынан, Россия экономическай сайдыыга министиэристибэтэ бэлэмнээбит, Россия Президенин «Об утверждении Основ государственной политики регионального развития Российской Федерации» диэн бу сыл тохсунньутугар ылыллыбыт Ыйааҕа буолуон сөп. Бу этиллэр ыйаах бигэргэтиллиитэ (уһун кэм иһигэр көрүлүннэ) 2014 сылга ылыллыбыт «О стратегическом планировании в Российской Федерации» сокуон толору үлэлииригэр кыаҕы биэриэҕэ. Ыйаах Россия субъектарын дьонун-сэргэтин олоҕун таһыма тэҥ буолуутун ситиһэр сыаллаах уонна экономика сайдыытыгар болҕомто ууруллар.
Дойду таһымыгар эбии 2 сокуон барыла: «Уһук Илин уонна Байкал регионун тэтимнээх сайдыытын ураты усулуобуйаларын туһунан» итиэннэ «Россия Федерациятын Арктикатааҕы зонатын социальнай-экономическай сайдыытын туһунан» барыллар бигэргэтиллэллэрэ наада. Сокуон барыллара Россия федеративнай тутулун хайдах баарынан хаалларар сыаллаахтар. Бу икки барылы Вячеслав Анатольевич Штыров салалтатынан Федерация Сэбиэтин анал оробуочай бөлөҕө ырытан оҥорбута. Кинилэр аан бастааӨӨыттан макрорегионнар интэриэстэрин, итэҕэстэрин учуоттууллар, сайдыыга олук уураллар.
«Һбэ суох — боломуочуйа суох, — диир Федерация Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ В.И. Матвиенко. — Бюджет сүрүннээх федерализм баар буолан, субъектарбыт бу күҥҥэ диэри бааллар. Ол эбэтэр субъектар олохтоох бюджеттарын былааннааһыннара уонна толоруулара, ону тэҥэ сайдыы суолун тутар бырагыраамалары оҥорон таһаарыылара уонна олоххо киллэриилэрэ тус бэйэлэрин эппиэтинэстэригэр бэриллэр».
Омос санаатахха, дойду сирин-уотун федеральнай уокуруктарынан уонна экономическай оройуоннарынан салайыыны федеративнай сыһыаннаһыы саӨа көстүүтүнэн ааҕыахха сөп этэ эрээри, дьиҥ дьыалатыгар федеративнай тутул уонна бюджет федерализмын сокуоннай ирдэбиллэрин уонна олохтоммут айылҕаларын утарар курдук.
Сурен Адибекович 2015 сыл бэс ыйыгар Дьокуускайга кэлэ сылдьан, юристары кытта көрсүһүүгэ Саха Јрөспүүбүлүкэтигэр үрдүк сыа­набылы биэрбитэ. Саха сирэ федеральнай киини кытта ыытар политикатын, ылынар сокуоннарын хаачыстыбаларын уонна федеральнай олоххо көхтөөх кыттыытын чорботон бэлиэтээбитэ. Бу тыллартан кынаттанан, эбэн этэр буоллахха, субъектар Конституцияларын уонна устааптарын таһымнарыттан тутулуктанан, дойдубут федеративнай тутула бигэ буолуута мэктиэлэнэр.
Федерация, түргэн тэтиминэн сайдан эрэр өрөс­пүүбүлэкэлэри, уокуруктары уонна экономическай оройуоннары тилэх баттаһа, экономика хардыытыттан хаалбат сыаллаах сокуоннар ылыллыыларын уонна, кылаабынайа, көдьүүстээхтик үлэлээһиннэрин хааччыйыахтаах.
Олоххо тахсар мөккүөрдэр сокуоннарга сөп түбэһиспэт буо­лууларын аахайбакка, Россия Конституцията сокуону өрө тутар, демократия уонна федеративнай тутул дойдута диэн бэлиэтиир. Күн бүгүн бу барыта дьиҥ олоххо баар диэн этэр алҕастардаах буолуон сөп. Ол эрэн, Төрүт Сокуоҥҥа дойду сыала-соруга тиһиллэн сылдьарынан, Конституция 3 ыстатыйата былаас төрүтүнэн Россия элбэх омуктаах норуота буолар диэн этэр. Онон, өрөспүүбүлүкэ быһыытынан сайдыыбыт бигэ федеративнай тутултан, былаас эппиэтинэһиттэн уонна хас биирдиибит гражданскай интэриэстээх буолуутуттан тутулуктааҕын үчүгэйдик өйдүөхтээхпит.

Нарыйа БЕРЕЗКИНА,
ХИФУ юридическай факультетын
конституционнай уонна муниципальнай
бырааптарга кафедратын аспирана.