Саха парламентаризмын «бастакы хараҥаччыта»

Нуучча кэлбитин кэннэ, XVII үйэ бүтүүтэ – XVIII үйэ саҕаланыыта, саха тойотторо бэйэлэрин дьоннорун, сирдэрин-уоттарын салайар боломуочуйалары туруорсубуттара. 1676 сыллаахха үс саха тойоно — Хаҥаластан Тыгын сиэнэ, Бөдьөкө Бөҕө уола Маһары, Намтан Мымах сиэнэ Нокто Никин, Мэҥэттэн Трек Орсукаев – бойобуо­да Баршнелевтан ыраахтааҕыны көрсө барарга көҥүл ылан, Федор Алексеевич ыраахтааҕыны көрсүбүттэрэ. 1680 сыллаахха Тыгыннар удьуордара Маһары, Бороҕонтон Чюка Капчиковы, Мэҥэттэн Чугун Бодоевы кытта иккис төгүлүн Москваҕа аттаммыта. Маһары удьуора Соппуруон Сыраанап дьокутаатынан талыллыбыта. Саха тойоно Сибиир күбүрүнээтэригэр, Сенакка тиийэ үҥсүһэн, Екатерина II императрицаны көрсөн, бэлэх туттаран эрэ баран «дьокутаат» аатын сүгэр чиэһи ситиһэр. Сэһэн (Өлөксөй) Ардьакыап Екатерина II көрсөн, саха тойотторугар былааһы уонна сахалар тустарынан былаанын туруорсар.
1827-1838 сылларга Саха сирин Степной Дуумата диэн бастакы быыбарданар үрдүк сололоох тэрилтэ үөскээн үлэлии сылдьыбыта. Степной Дуума төрүттэммитэ быйыл 190 сылын туолла. Бу тэрилтэ үөскүүрүгэр ыраахтааҕы Александр I уларыта тутар либэрээллии бэлиитикэтэ уонна сахалар истэригэр национальнай өй-санаа сайдыыта төрүөт буолбуттара. Степной Дуума туһунан өссө сүүс сыл анараа өттүгэр Левенталь, Павлинов, Серошевскай, Пекарскай уонна Осмоловскай курдук чинчийээччилэр үөрэтэ сылдьыбыттаахтар. Кэлин, сахалар бэйэни салайынар тэрилтэлэрин остуоруйатын историк учуонайдар Токарев, Башарин, Федоров дириҥник чинчийэн үөрэппиттэрэ.
1822 сылга Сперанскай кыттыгастаах «Устав об управлении инородцев» диэн Сибиир олохтоох омуктарын быраапка сыһыаннарын тэрийэр докумуон тахсыбыта. Бу устаапка олохтоох бэйэни салайыныы туһунан элбэх балаһыанньа суруллубута. Сахалары иккис разрядка киллэрбиттэрэ, улуустары бэрийэр Ородобуой управление уонна Инороднай бырааба тэриллиэхтээхтэрэ. Кулубалар уонна чаччыыналар бырааптара бигэргэтиллибитэ. Дьэ, ол иһин, 1824 сыллаахха Иркутскай губернаторыгар Лавинскайга, сахалар ааттарыттан диэн анаан, Лөгөй тойон сыдьаана, Бороҕон кулубата Уйбаан Емельянович Мигалкин (саха норуотун бу бэлиэ киһитэ быйыл төрөөбүтэ 250 сыла туолла), Хаҥалас кулубата Савва Кириллин уонна Хаҥалас урукку кулубата, сахалартан бастакынан арҕаа сурукка-бичиккэ үөрэммит Ньукулай Осипович Рыкунов буоланнар тиийбиттэрэ. Ол тиийэн сахалар дьаһанан олоруохтаах «О степных законах и обычаях якутов» диэн быраабылалары оҥорсубуттара. Дьокуускайга быраабылалары оҥорууну, 1826 эрэ сылга тиийэн, Мягков диэн, араспаанньатын курдук сымнаҕас майгылаах, либеральнай соҕус, сыылынай декабристарга үтүө сыһыанынан биллэр уобалас начаалынньыга кэлбитин эрэ кэннэ, саҕалаабыттара. Ол үлэлэрин 1827 сылга биирдэ бүтэрэн, «Правила для единообразного учреждения порядка по управлению родовых и инородных управ Якутского округа» диэн таһаарбыттара.
Бу быраабылаларга Степной Дуума, родовой уонна инороднай быраабалар тутулларын чэрчитэ суруллубута. Степной Дуума нэһилиэнньэни учуоттуохтааҕа, түһээн араас көрүҥнэрэ хаа­һына суотугар киириитин хонту­руоллуохтааҕа, сир оҥоруута, бааһынаҕа бурдугу үүннэрии тарҕанарын хааччыйыахтааҕа, суолга-иискэ барар үбү-харчыны бэрийиэхтээҕэ. Степной Дуумаҕа бары улуустар быраабалара бас бэринэллэрэ, оттон бэйэтэ уобалас тойотторугар уонна быраабатыгар отчуоттуохтааҕа.

1827 сыл тохсунньу 17 күнүгэр Степной Дуума олохтоммута, арыллыыта кулун тутар 11 күнүгэр буолбута.
Бу сыл, ол аата 1827 сыл олунньутугар, Дуума сүрүннүүр аҕа баһылыгын уонна быстах кэмнээх сэтээтэллэрин быыбардара буолан ааспыта. Баһылык үс сылга биирдэ, сэтээтэллэрэ хас сылын ахсын талыллаллара. Уйбаан Мигалкин кыайан-хотон, Дууманы салайар буолбута, оттон сэтээтэллэринэн Хаҥалас кулубата Козлов, Хаҥалас чаччыыната Баһылай Павлов, Боотуруускай кулубата Старостин, Боотуруускай чаччыыната Уйбаан Артемьев, Нам кулубата Уйбаан Винокуров, Нам ыстаарыһата Кууһума Борокуоппайап, Дүпсүн кулубата Сыроватскай, Дүпсүн ыстаарыһата Бүөтүр Баһылайап, Байаҕантай кулубата Сыромятников, Баайаҕа ыстаарыһата Өлөксөй Калининскай, Мэҥэ кулубата Боппуоп уонна Мэҥэ ыстаарыһата Дьаакып Березин, уопсайа 15 киһи талыллыбыта. Өссө суруксутунан Ноҕуруодап диэн киһи баар эбит. Дьэ, бу дьон барахсаттар, саха омуга бэйэтин салайыныытын бастакы оҥкулун оҥорбуттара, саха дьонун кыһалҕатыттан үөскээн тахсар ис уонна тас судаарыстыбаннай бэлиитикэ хайысхаларын торумнаабыттара.
Дуума сахаларга үөскүүр араас сытыы боппуруостары быһаарара. Ол курдук, сахаларга арыгыны атыылыыры бобуу, сир түҥэтигэ, түһээн киириитэ, саха киһитэ олохсуйуон сөптөөх саҥа сирдэри көрдөөһүн курдук тыын боппуруостар быһаарыллаллара. Сири түҥэтиигэ кылаас систиэмэтэ туһаныллара. Барыта биэс кылаас баара: сирдэрин киис тириитинэн аҥаарын эбэтэр үс гыммыт биирин төлөөн бас билээччилэр; саһыл тириитинэн толору эбэтэр аҥаарынан төлөөччүлэр; уран-уус, булчут, сүөһү көрөөччүлэр; бэйэлэрин аймахтарыгар эбэтэр нууччаларга наймылаһан үлэлээччилэр уонна бүтэһик кылаас – кырдьаҕастар, тулаайахтар уонна кумалааннар. Инньэ гынан, үһүс уонна төрдүс, урут сирэ суох сылдьааччы араҥата сирдэнэн хаалбыттара. Ол иһигэр булчуттар, хара үлэһиттэр эҥин. Сири бас билээччи дьон ахсаана биллэрдик элбээбитэ. Саха сиригэр улуустар уонна нэһилиэктэр икки ардыларынааҕы быысаһыылар олохтоммуттара.
Сир, хаһан баҕар буоларын курдук, сүрүннээн киин улуустарга отой тиийбэт этэ. Ол иһин, саҥа сирдэри көрдөтө дьону ыыталыыр буолбуттара. Ол курдук, Уйбаан Мигалкин, Дуума тэриллибит сылын балаҕан ыйыгар, урукку Бороҕон кулубатыгар Баһылай Куолаһапка Саха сирин хотугу уһугар саҥа сирдэри уонна үрэхтэри була барарын курдук суруга баар. Бу ый, Иркутскай гражданскай губернатора Илин Сибиир губернаторыгар Бороҕон дьонун көрдөһүү суругун туттарбыта. Онно Мигалкины обер-офицерскай чыынынан уонна кинээһинэн аныылларын курдук суруллубут эбит эрээри, ол көрдөһүүлэрэ ааспатаҕа.
Степной Дууманы кытта Россия-Америка хампаанньатын Саха сиринээҕи комиссионерствота суруйсара, онно кинилэр үлэһиттэрэ – сахалар, нэһилиэктэриттэн арахсан баралларыгар көҥүл билиэттэрин болдьоҕо ааспытын уонна улуустарынан саха дьонун наймылаһан ыларга паспорт туттаралларын, сахалары көһөрөн трактарынан олохсутан, үлэҕэ туһанар туһунан суруйсаллара.
Степной Дуума саамай сүрүн тэрээһининэн «7 улуус сугулаана» диэн мунньаҕы ыҥырыы буолбута. Бу мунньах Дьокуускайга 1830 сыл от ыйын 3 күнүгэр саҕаламмыта. Бастаан, хас да ыйы быһа сугулааҥҥа кыттыахтаах дьону быыбардаабыттара. Барыта 482 киһи кыттыыны ылбыта: Дуума чилиэннэрэ, нэһилиэктэр ыстаарыһалара, аҕа уустарын чаччыыналара уонна хас биирдии нэһилиэктэн талыллыбыт итэҕэллээх – повереннай дьон. Саамай элбэх бэрэстэбиитэллээх Боотуруускай улууһа этэ. Билиҥҥитинэн, Амма, Таатта уонна Чурапчы улуустарын холбуур буолан, барыта 122 киһини туруорбута. Мунньах сүрүн боппуруоһунан Санкт-Петербурга, оччотооҕу киин куоракка, Ньукулай I ыраахтааҕыны кытары көрсүһүннэрэ дэлэгээссийэни тэрийэн ыытыы буолбута. Маннык ыраах айан сыала-соруга — ыраахтааҕыга сахалар кыһалҕаларын тиэрдии уонна киниэхэ бэриниилээхтэрин биллэрии этэ. Ол быыһыгар, улуустарынан 27 пууннаах суругу тарҕаппыттара. Онно аҕа уустарын быраабаларын бырааптарын кэҥэтэр туһунан ыйыллыбыта.
7 улуус сугулаанын бырагырааматыгар киирбит докумуоннары ылан көрөр эбит буоллахха, урукку 1767-1768 сыллардааҕы сахалар «Накаастарын» уонна Сэһэн Ардьакыап былаанын чопчулаан хатылыыр курдук. Ол аата, утум ситимэ быстыбатаҕын, туруорсуу өйдөөх-төйдөөх суруктарга кубулуйбутун көрдөрөр.
Дьокуускайга буолбут бу сугулаан сахалар ийэ-аҕа уустарын түөрэлэрин интэриэстэрин уонна баҕа санааларын сурукка түһэрэн таһаарыахтаах этэ. Кылгастык этэн аһардахха, сорох пууннарыгар манныгы көрдөһөллөр эбит: Дьокуускай уеһыгар хааһына суотугар саха оҕолоругар анаан уезтааҕы үөрэнэр училищены тэрийэргэ; ыраах олохтоох сахаларга 50 көс тас өттүнэн ырааталларыгар көҥүл суругу земскэй сууттан буолбакка, ородобуой быраабаттан ыларга; Иркутскайга дьокутааттары ыытан степной сокуоннары бигэргэтэргэ; хааһынанан төлөнөр таһаҕаһы таһыы үлэтин сахалар эрэ толороллоругар; земскэй суут улуустарга иккилии ый буола-буола бэрэбиэркэ ыытарын тохтотон, быраабалар бэйэлэрэ отчуоттарын сылга биирдэ түһэрэллэригэр; куораттарга бэриллэр сирдэртэн ордугун сахаларга аныырга.
Петербурга барар дэлэ­гээссийэҕэ Боотуруус­кай кулубата Старостины, Хаҥалас улууһун 1-кы Малдьаҕар нэһилиэгин ыстаарыһата Рыкунову уонна Кил­лэм нэһилиэгин ыстаарыһата Татаарынабы талбыттар. Татаарынап тылбаасчыт быһыытынан сылдьыахтаах эбит. Хомойуох иһин, дьокутааттары кыайан ыыппакка хаалбыттар.
1838 сыл сэтинньи 22 күнүгэр, Иркутскай генерал-губернаторын уурааҕынан Степной Дуума сабыллыбыта. Ол төрүөтүн ыйар эбит буоллахха маннык: үрдүкү сололоох нуучча дьаһалтатын көрүүтүнэн, быыбардар саха тойотторун икки ардыларыгар өстөһүүнү, атааннаһыыны, бэрт былдьаһыыны үөскэтэллэр эбит. Дууманы үбүлээһин ыараханнык ыытыллара биир төрүөт буолбут. Сахалар хаһан да бүттүүннэрин салайар биир тойонноно сылдьыбатахтара диэбиттэр. Сахалар Степной Дууманан күөннэнэн, бэйэлэригэр элбэх быраабы көрдүөхтэрэ диэн дьаахханар санаа баґыйбыт.
Ол да үрдүнэн, бэйэ баһын салайынан олорорго Степной Дуума национальнай бэлитиичэскэй суолтата сүрдээх улахан. Саха сирин бүттүүн үрдүкү олохтоох салалтатын оІкула охсуллубута. Саха бас-көс дьоно нуучча былааһын кытары дьыалабыай сыһыаннаһыы үөрэҕин барбыта. Степной Дуума саха омуга сомоҕолоһуутугар бастакы түөрэҕи кэбиспитэ.

Бүөтүр КЭРЭЭКИН,
СӨ Национальнай
архыыбын докумуоннары туһаныыга отделын
начаалынньыга.