Саха сирэ уонна Кыргызстан: уопсай төрүт, доҕордуу сыһыан

Өрөспүүбүлүкэҕэ Кыргызстантан кэлбит ыалдьыттары сэргэ үөрүүлээх тэрээһиҥҥэ Саха сирин былааһын салайар уорганнарын, култуура, искусство, духуобунас эйгэтин, айар сойуустар, наука, уопсастыбаннас, Нам улууһун бэрэстэбиитэллэрэ, норуот дьокутааттара кыттыыны ыллылар.
Тэрээһини С.А.Зверев – Кыыл Уолун аатынан Үҥкүү национальнай театрын артыыстара үҥкүүнэн саҕалаатылар.

Литература уонна искусство норуоттары сомоҕолууллар

СӨ Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Алексей Дьячковскай эҕэрдэ тылы этэригэр, Саха сиригэр Кыргызстан литературатын уонна искусствотын Күннэрэ Россия Федерациятыгар Кыргызстан Президенэ кэлэ сылдьыытын кытта сөп түбэспиттэрин бэлиэтээтэ. Салгыы кини литература уонна искусство, култуура норуоттары сомоҕолуулларын, бу Күннэр Саха сирэ Россия судаарыстыбатын састаабыгар киирбитэ 385, Саха сирин автономиятын 95, Максим Кирович Аммосов төрөөбүтэ 120 сыллара бэлиэтэнэр үбүлүөйдээх сылга ыытыллалларын чорботон эттэ.
Кини Олоҥхо уонна кыргыз норуотун эпоһа – Манас майгыннаһар өрүттээхтэрин бэлиэтээн туран: «Биһиги Саха театрбыт бастакы өрө тахсыыта Чингиз Айтматовтан саҕаламмыта. Оҕо эрдэхпититтэн таптаан ааҕар “Норуоттар доҕордоһуулара” сериябытыгар Чингиз Айтматов айымньылара киирбиттэрэ, биһиги кини айымньыларын ааҕан улааппыппыт”, — диэтэ.
Мустубут дьоҥҥо саҥа арыйыылары, эйэни уонна доҕордоһууну баҕаран, Алексей Дьячковскай СӨ Ил Дарханын Бочуотунай Грамотатын Кыргызстан Өрөспүүбүлүкэтин Президенин сүбэһитигэр Мира Карыбаеваҕа туттарда. Ил Дархан Махтала “Ч.Айтматов аатынан Иссык-Куллааҕы форум” уопсастыбаннай тэрилтэ президенигэр Аскар Айтматовка, суруйааччы Ко­жогелди Култегиҥҥа, народнай суруйааччы, Кыргызстан Өрөспүүбүлүкэтин суруйааччыларын Национальнай Сойууһун бэрэссэдээтэлэ Акбар Рыскуловка биллэрилиннэ.
Ил Түмэн аатыттан тэрээһин кыттыылаахтарын парламент бастакы вице-спикерэ Анатолий Добрянцев эҕэрдэлээтэ. Кини Кыргызстан Өрөспүүбүлүкэтин култууратын Күннэрэ икки региоҥҥа тэҥинэн – дойду киин куоратыгар Москваҕа уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр буола туралларын ыйда.
Салгыы Анатолий Добрянцев уһулуччулаах судаарыстыбаннай уонна политическай деятель, өрөспүүбүлүкэбит бастакы салайааччыта, саха норуотун улуу уола, Саха сирин уонна Кыргызстан саҥа судаарыстыбаннастарын төрүттэспит Максим Кирович Аммосов төрөөбүтэ 120 сыла бэлиэтэнэрин санатан, Максим Кирович кыргыз сирин таптаабытын туһунан хаста да билиммитин, кини сайдыытыгар кыаллары барытын оҥоро сатаабытын, национальнай интеллигенциятын көмүскэспитин эттэ.

Ити кэннэ Анатолий Добрянцев Кыргызстаҥҥа Аммосов аатын үйэтитэр дьаһалларга тохтоото. Ол курдук, Аммосов аатынан уулусса баар, кинигэлэр, пьесалар суруллубуттара. 2007 с. М.К.Аммосов төрөөбүтэ 110 сылыгар кини үлэлээбит Бырабыыталыстыба дьиэтигэр барельефтаах өйдөбүнньүк билиитэ оҥоһуллубута. Киин куоракка М.Аммосов төрөөбүтэ 115 сылыгар өйдөбүнньүк бюст туруоруллубута. 2015 с. муус устар 18 к. Бишкеккэ «М.К.Аммосов. Кыргызский период деятельности» диэн кинигэни билиһиннэрии буолан ааспыта. Бу кинигэни таһаарыыны Кыргызстан Өрөспүүбүлүкэтин Президенэ Алмазбек Атамбаев көҕүлээбитэ. Кини Кыргызстан судаарыстыбаннаһа атаҕар туруутугар М.К.Аммосов кылаатын үрдүктүк сыаналаабыта, норуоттар быстыспат доҕордуу сыһыаннарын төрүттээбитин бэлиэтээбитэ.
Биллэрин курдук, Саха сиригэр кыргыз литературатын Күннэрэ аан бастаан 1966 с. буолбуттара. Онно Токтоболот Абдумомунов салайааччылаах делегация састаабыгар 6 биллэр суруйааччы кэлэн барбыта. Оччолорго Киргизия ССР делегацията Дьокуускайга, Намҥа, Мииринэйгэ сылдьыбыта. Норуоттар доҕордоһууларын бэлиэ­тээн, Мииринэй оройуонугар саҥа хостоммут 37,56 карат ыйааһыннаах алмааска кыргыз улуу акына Токтогул Сатылганов аата иҥэриллибитэ. Нам сиригэр ыалдьыттар ааттара суруллан сэргэ туруоруллубута. 1967 сылга 33 кыргыз суруйааччытын, поэтын айымньылара “Ала-хайа сарыала” хомуурунньук буолан тахсыбыттара.
Бу иннинэ 1966 сылга Чингиз Айтматов айымньыларын сахалыы тылбааһа хомуурунньук быһыытынан бэчээттэммитэ. Быйыл, ити таһаарыы 50 сылынан, хомуурунньук хаттаан күн сирин көрдө. Манна эбии Чингиз Айтматов сэһэннэрин сахалыы тылбаастара «Илгэлээх ардах», «Муора кытылынан сүүрэр Эриэн ыт» диэн ааттанан киирдилэр.
2014 сылга Кыргызстан народнай суруйааччыта, профессор Бексултан Жакиев өйөбүлүнэн Кыргызстан Өрөспүүбүлүкэтин кытта сөбүлэһии быһыытынан, кыргызтар «Манас» эпостара сахалыы, оттон “Дьулуруйар Ньургун Боотур” олоҥхо кыргыз тылынан бэчээттэммиттэрэ.
Быйылгы Күннэри көрсө “Ала-Тоо” сурунаал анал нүө­мэригэр саха суруйааччыларын, поэттарын айымньыларын кыргызтыы тылбаастара таҕыста. Саха сирин уонна Кыргызстан литератордарын айымньылаах бииргэ үлэлээһиннэрин өссө биир бэлиэтинэн “Күн кууһар хайатыттан” тылбаас хомуурунньуга буолла. Манна кыргыз 40 суруйааччытын айымньылара саха тылынан саҥардылар. Аны саха 35 ааптарын айымньыта кыргыз тылыгар көһөрүллэн, хомуурунньук буолан таҕыста.
Саха сирин парламенын бастакы вице-спикерэ Кыргызстан Өрөспүүбүлүкэтин литературатын уонна искусствотын Күннэрин арыйыы Саха академическай театрыгар буолбута суолталааҕын, Чингиз Айтматов айымньыларын нөҥүө кыргыз литературата Саха сирин театральнай искусствотыгар улахан сабыдыаллааҕын эттэ. “Аан дойду үгүс атын норуоттарын курдук, биһиги норуоппут Чингиз Айтматовы бэйэтин суруйааччытынан ааҕар, кини өлбөт-сүппэт айымньыларын геройдара бүгүҥҥү да күҥҥэ махталлаах ааҕааччыларын сүрэҕэр, өйүгэр-санаатыгар тыыннаахтар. Улуу гуманист Чингиз Айтматов аатын кини төрөөбүтэ 85 сылыгар Саха сирин дьоно 2013 сылга булуллубут бөдөҥ алмааска иҥэрбиттэрэ”, — диэн бэлиэтээтэ Анатолий Добрянцев. – Биһиги норуоттарбыт дьылҕалара үгүс өттүгэр майгыннаһар. Биһигини култуурабыт, духуобунаспыт уопсай төрүттэрэ сомоҕолууллар. Ол бэлиэтэ – Максим Аммосов, Торекул Айтматов, Чингиз Айтматов ааттара».
Доҕордоһууну бөҕөргөтүүгэ уонна норуоттар икки арды­ларынааҕы култуурунай-гуманитарнай бииргэ үлэлээһин сайдыытыгар кылааттарын иһин Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлин Махтал суругунан “Жетиген” сурунаал кылаабынай редактора Абдуламит Жумашев, С.А.Чуйков аатынан Кыргызстан судаарыстыбаннай художественнай училищетын преподавателэ, Бишкек куоракка “Олоҥхо” уопсастыбаннай тэрилтэ салайааччыта Нюргуяна Иннокентьева, Кыргызстан Өрөспүүбүлүкэтин народнай худуоһунньуга Суйут­бек Торобеков, суруйааччы, Токтоболот Абдумомунов аатынан кыргыз драматическай театрын литература чааһыгар сэбиэдиссэйэ Алтынай Темирова наҕараадаланнылар.

Ыалдьыттар хардалара

Кыргызстан Өрөс­пүү­бү­лүкэтин Президенин сүбэһитэ, официальнай делегация салайааччыта Мира Карыбаева Саха сиригэр Күннэри тэрийии иһин махтанна.
Мира Карыбаева Кыргызстан Өрөспүүбүлүкэтин Президенэ Алмазбек Атамбаев бэлиэ тэрээһин кыттыылаахтарыгар туһаайан этиитин иһитиннэрдэ. Президент кыргызтар уонна сахалар уопсай төрүттээхтэрин, саҥа кэмҥэ гуманитарнай сибээстэри, уопсай историческай силистэри бииргэ үлэлээһини дириҥэтиигэ күүскэ туһаныахтаахпытын, ити сибээстэри байытыахтаахпытын этэр. Ити кэннэ кини Максим Кирович Аммосов олоҕор, үлэтигэр тохтообут. Репрессия ыар сылларыгар аймахтыы саха норуотун талааннаах уола Киргизия Өрөспүүбүлүкэтин салайбытын ахтан, Алмазбек Атамбаев маннык диэбит: “Кини манна бастакы Саха өрөспүүбүлүкэтин төрүттээччи быһыытынан исто­рияҕа хаалбыта, оттон кыргыз норуотун историятыгар Аммосов Киргизия Сэбиэскэй Социа­листическай Өрөспүүбүлүкэтин уһулуччулаах салайааччыларыттан биирдэстэрин быһыытынан киирбитэ. Кини ХХ үйэ 30-с сылларын уһулуччулаах судаарыстыбаннай деятеллэрин кэккэтигэр бочуоттаах миэстэни ылар бырааптаах. Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Кыргызстан Өрөспүүбүлүкэтин литературатын уонна искусствотын Күннэрин ыытыы кыргыз норуотун историятын уонна баай нэһилиэстибэтин итиэннэ Кыргызстан аныгы култууратын кытта чугастык билсэр кыаҕынан буолуоҕар эрэнэбин. Суруйааччылар, искусство деятеллэрэ кыттыылаах тэрээһиннэр, кинигэлэри билиһиннэрии, аан дойдуга кыргыз дьиктитинэн киирбит кыргыз кинематографистарын аныгы да, классическай да киинэлэрин көрдөрүү, эһиги сүрэххитигэр сотуллубат өйдөбүлү хаалларыахтарыгар эрэнэбит. Кыргыз култууратын уонна литературатын аан бастаан билсээччилэргэ саҥаны арыйыы үөрүүтүн баҕарабын”.
Чингиз Айтматов уола, “Ч.Айтматов аатынан Иссык-Куллааҕы форум” Норуоттар икки ардыларынааҕы уопсастыбаннай тэрилтэ президенэ Аскар Айтматов өрөспүүбүлүкэ салалтатыгар ыҥырбыттарын уонна аймахтарын курдук көрсүбүттэрин иһин махталын эттэ. Аскар Айтматов Саха сиригэр аан бастаан кэлбитин, саха норуотун култууратыгар харыстабыллаах сыһыан баарын, норуот үгэстэрэ салҕаналларын билэрин эттэ.
«Айтматовтар дьиэ кэргэттэрин барыларын аатыттан туохтааҕар да ордук мин суруйааччы Чингиз Айтматовы умнубаккыт иһин махтанабын. Чингиз Айтматовы билбэт киһини көрсө иликпин. Кини айымньыларын таптыыргыт иһин эһиэхэ махтал. Эһиги суруйааччы айар үлэтигэр махталлаах, ытыктабыллаах сыһыаҥҥыт уларыйбатах. Кинини өйдүүргүт иһин баһыыба”, — диэтэ улуу суруйааччы уола.
Аскар Айтматов култуураҕа бииргэ үлэлээһин салгыы атын эйгэлэргэ дириҥ сибээстэри олохтооһуҥҥа тиэрдиэҕэр эрэнэрин биллэрдэ.
Кыргызстан Өрөспүү­бүлүкэтин суруйааччыларын Национальнай Сойууһун бэрэссэдээтэлэ, народнай суруйаач­чы Акбар Рыскулов: «Бастакы мүнүүтэлэртэн сылаас сыһыаннар олохтоннулар, ити өбүгэлэрбитигэр тардыһыы буолуон сөп. Норуот тылынан уус-уран айымньытын үөрэттэхпитинэ, история өттүттэн биһигини соһутар олус элбэх майгыннаһар өрүттэри булан ылыахпыт. Чуолаан биһиги, көс омуктар, уостан уоска бэриллибит баайбытын харыстаан, былыргы быдан дьыллартан үһүс тыһыынчаҕа тиэртибит. Үгүс норуоттар маннык баайдара суох. 2003 сылга ХНТ Генеральнай Ассамблеятын быһаарыытынан биһиги “Манас” 1000 сыллаах үбүлүөйүн бэлиэтээбиппит, эмиэ ити сылга ЮНЕСКО быһаарыытынан “Манас” норуот тылынан уус-уран бастыҥ айымньытынан билиниллибитэ. Ити 2003 сылга аан дойду норуоттарын эпостарын Норуоттар икки ардыларынааҕы ассоциацията тэриллибитэ. Ассоциация биир бэрэссэдээтэлинэн ытыктабыллаах Александр Николаевич Жирков буолар, кини култуура нэһилиэстибэтин харыстааһыҥҥа уонна сырдатыыга араас хайысхаларынан улахан үлэни ыытар», — диэн тыл эттэ. Кини тус бэйэтин, Национальнай Сойууска киирэр Кыргызстан 650 суруйааччытын аатыттан махтал тылларын иһитиннэрдэ уонна ситиһиилэри баҕарда.
Акбар Рыскулов: «Кыргыз литературатын уонна искусствотын Күннэрин Максим Кирович Аммосов пааматынньыгын таһыгар арыйбыппыт дириҥ суолталаах. Ол эбэтэр биһиги эрэ буолбакка, кэнэҕэски көлүөнэлэр эмиэ кини чаҕылхай мөссүөнүгэр сүгүрүйүөхтэрэ. Бу политическай деятельгэ пааматынньык Бишкек киинигэр, суруйааччы Чингиз Айтматов аатын сүгэр пааркаҕа туруоруллубута. Мин санаабар, бу икки номох буолбут ааттар биһигини өссө уһун сылларга сибээстиэхтэрэ. Саха сиригэр Кыргызстан литературатын Күннэрэ буолуохтарыттан 50 сыл ааста, ити киһи үйэтин ыллахха, улахан кэрчик кэм. Хомойуох иһин, оччолорго Дьокуускайга кэлэ сылдьыбыт дьонтон ким да хаалбата. Биһиги – кинилэр дьыалаларын салҕааччыларбыт итиэннэ үгэстэри сөргүтүөхпүт. Суруйааччылар саҥа көлүөнэлэрэ, олус талааннаах дьон үүнэр. Биһиги, айар тэрилтэлэр, эбээһинэспит – көлүөнэлэр утумнаһыыларын олохтооһун. Литература уонна искусство Күннэрин ыытыы өрөспүүбүлүкэлэрбит сибээстэрин бөҕөргөтүүгэ улахан дуорааннаах буолуоҕа», – диэн түмүктээтэ Кыргызстан народнай суруйааччыта.

Түмүккэ

Саха сирин суруйааччыларын аатыттан ыалдьыттары СӨ Ил Дарханын сүбэһитэ, Суруйааччылар сойуустарын бэрэссэдээтэлэ, народнай поэт Наталья Харлампьева эҕэрдэлээтэ. Кини чуолаан, саха народнай поэта Семен Петрович Данилов доҕоро, Кыргызстан народнай поэта Сооронбай Сужуевы кытта 50 сыллааҕыта маннык литература Күннэрин тэрийбиттэрин, суруйааччылар сибээстэһиилэрин төрүттээбиттэрин эттэ.
«Айар, доҕордуу сибээстэри бөҕөргөтүүгэ улахан сыһыаннаах дьон тустарынан этэн туран, мин ордук Кыргызстаҥҥа Саха Өрөспүүбүлүкэтин илдьитинэн Алтынай Темированы ааттыам, киниэхэ махтаныам этэ. Кини уоттаах-төлөннөөх Максим Аммосов туһунан пьесаны суруйбута, Былатыан Ойуунускай “Улуу Кудаҥсатын” кыргыз тылыгар тылбаастаабыта. Бу сүүнэ үлэ буолар, онон Алтынай, эйиэхэ сиргэ тиийэ сүгүрүйэбин”, — диэн бэлиэтээтэ саха поэта.
Наталья Харлампьева Чингиз Айтматовка ытыктабылын биллэрдэ. Түмүккэ кини былыргы түүр дьахталларыгар анаммыт бэйэтин хоһоонун ааҕан иһитиннэрдэ.
П.А.Ойуунускай аатынан Саха академическай театрын артыыстара Чингиз Айтматов айымньыларынан номоххо киирбит “Хаарыан хампа күөх кытылым”, “Ийэ сирэ” испэктээкиллэртэн быһа тардыылары көрдөрдүлэр. Бу киэһэни Манасчы уонна Олоҥхоһут, комузка оонньооччу Тынчтыбек Чуйтиев, Опера уонна балет театрын солистара Сардаана Сивцева-Сайдыкулова уонна Николай Попов, ырыаһыт Сэмэтэй киэргэттилэр.
Санаттахха, бэс ыйын 20 күнүгэр дойдубут киин куоратыгар Россия Федерациятыгар Кыргызстан Өрөспүүбүлүкэтин култууратын Күннэрэ аһылыннылар. Кириэмилгэ РФ Президенэ Владимир Путин Алмазбек Атамбаевы кытта көрсүһүүтэ буолла. Ити бэлиэ тэрээһиҥҥэ Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ Александр Жирков кыттыыны ылла.

Василий КОНОНОВ хаартыскаҕа түһэриилэрэ.