Сир-Ийэ ынчыктаан ылыах этэ

Оччотооҕу оҕолор, билиҥҥи ытык кырдьастар олохтон бардахтарына, сэрии уонна тыыл өйдөбүллэрин тиһэх тыыннаах туоһулара төрдүттэн суох буолуохтара. Үүнэр көлүөнэлэр сэрии алдьархайын, тыыл сорун-муҥун туһунан тыыннаах тылтан буолбакка, аҥаардас суруктан-бичиктэн, хартыынаттан билсиэхтэрэ.
Аан дойдуну иҥнэри үктээбит иэдээннээх сэриини саҕалаабыт, кыайтарбыт уонна урусхалламмыт Германия бүгүҥҥү бэтэрээннэрэ, чуолаан ол кэмнээҕи эдэр дьоно уонна оҕолоро — бүгүҥҥү кырдьаҕастара судаарыстыбаларыттан көмө көрдөөн илиилэрин ууналларын туһунан ханна да суруллубат. Биһиэхэ — атын хартыына. Сэриини кыайбыт Сэбиэскэй Сойуус, кини баһылык баартыйата өскөтө күн бүгүҥҥэ диэри бааллара эбитэ буоллар, оччотооҕу тыыл үлэһиттэрин, сэрии тулаайахтарын – бүгүҥҥү кыаммат кырдьаҕастары – сылаас хоонньуларыгар саһыарбыт буолуохтар этэ дуо? Саарбах. Ханнык тутуллааҕыттан тутулуга суох, норуотугар сыһыаннаан, биһиги судаарыстыбабыт менталитета, олоҕуран кэлбит үгэстэрэ балачча уратыйаллар. Ол үксүгэр үтүө өттүгэр буолбатах диэн бэлиэтээн этэр наада.
Аныгы Арассыыйаҕа атын балаһыанньа. Судаарыстыба элиитэтэ эрэ буолбакка, бары чунуобунньук, начаалынньык, салайааччы аармыйата уонна сытыы-хотуу өттө олоҕун бэйэтэ хааччыныахтааҕын, судаарыстыбаҕа эрэнэр туһата суоҕун өйдөөбүтэ быданнаата. Ол түмүгэр биһиэхэ «бэйэни бэйэ хааччыныытын» үлүгэрдээх муҥутуур күрэҕэ күн-түүн күүһүрэ турар. Судаарыстыба уонна былаас маны биһириир. Ытыһын тоһуйар, олохтон баран бүтэн эрэр ол ханнык эрэ көлүөнэ дьоҥҥо өрүүтүн харчы суох аатырар.
Суруналыыс быһыытынан бүгүн өйдөөн кэлбитим, сэрии бэтэрээнин буолуохтааҕар, тыыл кырдьаҕаһын да булан кэпсэтэр улаханнык уустугурбут эбит. 90-нун иһинэн-таһынан саастаах кырдьаҕас баар да буоллаҕына, айылҕа сокуонунан, мөлтүүрэ-ахсыыра ханна барыай. Оттон бүгүҥҥү 80-наах, онтон да арыый ас-көбө саастаах дьон – бу сэрии сылларынааҕы кыракый уонна арыычча обургу саастаах оҕолор буолаллар.
П.С.Федоров, 1937 сыллаах төрүөх, бу сылга 80 сааһа туолла. Хомсомуолтан саҕалаан, кэккэ оройуоннар хомунньуус баартыйаларын кэмитиэттэригэр үлэлээбит сүүнэ уопуттаах. Салгыы өссө өрө дабайан, баартыйа Нерюнгри куораттааҕы кэмитиэтин иккис сэкирэтээринэн ананар. Ити 1975 сылга – Нерюнгри өссө балаакка куорат эрдэҕинэ. Аҕыс сыл сэкирэтээрдээбитин кэннэ, куорат исполкомун бэрэссэдээтэлинэн аныыллар. Онон, Петр Семенович Нерюнгри тутуута бастаан саҕаланыаҕыттан, барыта 14 сыл устата куорат үрдүкү салалтатыгар үлэлээбит соҕотох саха киһитэ буолар. Нерюнгри – бу Бүтүн Сойуустааҕы охсуулаах тутуу былаһаакката, дойду экэниэмикэтигэр сүүнэ суолталаах ТЭК уонна БАМ тимир суол түмүгэ, сүүһүнэн тыһыынча ахсааннаах араас омук дьоно түмсүбүт, үлэлиир уонна олорор куората. Саҥа кэмҥэ улуустар дьаһалталарын баһылыктарын устуруктууралара тэриллиилэригэр, Хаҥалас улууһун баһылыга. Ыксаллаах быһыы-майгы судаарыстыбаннай кэмитиэтин бэрэссэдээтэлин 1-кы солбуйааччы, кэлин министиэристибэҕэ уларытан тэриллибитин кэннэ – миниистири 1-кы солбуйааччы.
Үлэ Кыһыл Знамята уор­дьан хабалыара, норуот ха­һаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ. Нерюнгри, Өймөкөөн, Хаҥалас, Чурапчы уонна Бүлүү улуустарын бочуоттаах гражданина.
— Төрөөбүт нэһилиэгим Бүлүү Баппаҕаайыта, — Петр Семенович кэпсиир. – Ийэм Мария Алексеевна, аҕам Семен Васильевич Федоровтар 10 оҕоломмуттар. Миигин, 2 ыйдаах оҕону, Маҕаныга (Орто Сурка) олохтоох Алексеевтар диэн оҕото суох ыалга иитийэххэ биэрбиттэр. Иитийэх аҕам аата Николай Иванович, ийэм – Кириллина Феодосия Гаврильевна диэн этилэр. Иитийэх аҕам 1941 сылга бастакы хомуурга барбыт. Мин оччолорго 4-тээх уол буоллаҕым буолуо, аҕам маҥан аты миинэн бара турбута, ийэм миигин көтөҕөн ытыы турара өйбөр хатанан хаалбыт. Ол кэннэ туох да өйдөбүл суох киһитэбин. Кэлин билбиппинэн, аҕам 1942 сыллаахха «сураҕа суох сүппүтүн» туһунан биллэриитэ кэлбит. Ханна сэриилэспитин, сүппүтүн туһунан тугу да билбэппин.
Оҕо туора дьоҥҥо иитиллиитэ араас өрүттээх буолар эбит. Табыллыбатаххына, адьаһын даҕаны сир-халлаан икки ардыгар сылдьар курдук буолан хаалыаххын сөп. Иитийэх ийэлээх аҕаҥ эйигин төһө да таптаабыттарын, маанылаабыттарын иһин, дьонуҥ уруулара-аймахтара эйигин улаханнык баардылыа суохтарын сөп. Төһөтүн да иһин туора хаан буоллаҕыҥ. Ол түмүгэр оҕоҕо сэрэнэ, тэйэ соҕус туттар өй-санаа олохсуйан хаалыан эмиэ сөп. Аны туран, бииргэ төрөөбүттэргиттэн тэйэн хаалаҕын. Хайдах чугаһыаххын билбэккин. Холобур, мин улаатан, үлэһит буолан баран бииргэ төрөөбүттэрбин кытта чугаһаспытым. Дьиҥэр, оҕото суох саха ыала, иитийэххэ ылбыт оҕолорун хаһан да үтүрүм-хабырым туппаттар. Ол сиэринэн, мин да маанытык тутуллан иитиллибит буолуохтаахпын. Иитийэх аҕам быычыкааммар сэриигэ өлөн, ону мин кыайан өйдөөбөппүн.
Иитийэх ийэм 1944 сыллаахха иккиһин эргэ тахсан, биһиги Баппаҕаайыга төннөн кэлбиппит. Ийэм иккис эрэ, маачаха аҕам, миэхэ сыһыана олус бэрт этэ. Төрөппүт аҕам, 1900 сыллаах төрүөх, сэриигэ ыҥырыллыбатаҕа. Убайа, Алексей Васильевич, арҕааҥҥы сэрииттэн тыыннаах эргиллибитэ. Кэлин, 90-с сылларга олохтон барбыта. Оттон аҕам быраата, Николай Васильевич, сэрии маҥнайгы күннэриттэн саҕалаан баран, 1945 сыллаахха, сэрии бүтэрэ ый хаалбытын кэннэ Кенигсбери ылыыга өлбүт. Кыһыл Сулус уордьанынан наҕараадаламмыт. Сэриигэ барбытын кэннэ төрөөбүт уола Степан Николаевич Федоров Бэрдьигэстээххэ олорор. Эдэригэр суруналыыс этэ. Кыргыс толоонугар охтубут Н.В.Федоров аатынан уулусса Илбэҥэ бөһүөлэгэр баар. Төрөппүт аҕам ыалга иитиллибит убайа Киргиэлэй эрдэ Дьокуускайдааҕы национальнай байыаннай оскуоланы бүтэрбит. Кэргэннэнэн, Хаҥалас Үөдэйигэр олорбуттар. Сэриигэ ыҥырыллан, сураҕа суох сүппүт.
Урукку ССРС байыаннай архыыбын кытары суруйсар былааннаахпын. Иитийэх аҕам, Николай Иванович Алексеев, кэриэһигэр кини төрөөбүт алааһыгар сэргэ туруоруом. Урукку өттүгэр үлэҕэ үтүрүйтэрэн, бытаарыы тахсыбытын билинэбин. Билигин аны сааһырыы баттыах курдук буолла.
Иитийэх аҕам ийэтэ Ба­лаа­ҕыйа эмээхсин сүрдээх таҥараһымсах быһыылаах этэ. Боҕоруодьусса дьахтар таҥара мөссүөнүгэр үҥэ-үҥэ: «Барабыысап (Ворошилов диэни), үҥэн-сүктэн көрдөһөбүн, уолбун тыыннаах төнүннэр»,- диэн көрдөһөрүн өйдүүбүн. Таҥарата да, Ворошилова да абыраабатахтара, саллаат Николай Алексеев Ийэ дойдутун көмүскэлигэр сураҕа суох сүппүтэ. Ханна, туох иэдээҥҥэ түбэһэн, буору кытта буор, салгыны кытта салгын буолбутун аны кэлэн хантан билиэмий…
Сэрии сылларыгар биһиэхэ, Баппаҕаайыга, улахан хоргуйуу тахсыбатаҕа. Күөллэрбит, хара тыабыт абыраабыттара. Биһиги олорор алааспытынан Дьокуускайдыыр улахан суол ааһара. Кыракый мас салааска сыыһыгар нэк буолбут утуйар таҥастарын соспут, аччыктаан бырдылара быстыбыт оҕо-дьахтар, оҕонньор киһи хонуктаан ааһалларын сытыытык өйдүүбүн. Ийэм ол дьону тугу булбутунан аһатан, хоннорон ыытара. Хаһан да көҥөммүтүн, куһаҕаннык сыһыаннаспытын өйдөөбөппүн. Сунтаартан, Ньурбаттан эт тиэйбит, Дьокуускайдаан иһэр обуостар дьаам дьиэтигэр тохтоон ааһаллара. Ол онно дьаамнаах обуостаахтар аттара сиир отторун мас ыйааһыҥҥа ыйаан нуормалаан биэрэрэ. Дьаамнаах бэйэтэ ол отун дьиэттэн тэйиччи харайара. Обуостаах, түүн чэпчэтинэ тахса сылдьан, оттон ылан аттарыгар быраҕан биэрбэтин диэн сыалынан.
Дэҥ-дуҥ дэсэртиирдээбит дьон туһунан кэпсээннэри истэрбит. Баппаҕаайы икки киһитэ сэриигэ ыҥырыллартан күрээн, Маҥараска табаны иитэр холкуос сиригэр буор сэмилээҥкэ хастан саһан сыталларын тутаттаан, сонно миэстэтигэр ытыалаан кэбиспиттэр диэн кэпсииллэрэ. Орто Сурт киһитэ Варламов Михаил Хачыҥкалаах диэн сиргэ Кэптин икки күрүөйэҕин икки сыл тухары саһыаран сытыарбыт. Кэлин тутулланнар, үһүөн ыстарааптанар батальоҥҥа утаарыллыбыттар. Кыргыһыыга Варламов түөрт тарбаҕын тоҕу ыттаран, дойдутугар тыыннаах эргиллибит. Атын икки табаарыһа ол барбыттарынан мэлийбиттэр.
«Сэрии», «сэриилэһии» диэн тугун үһүйээн эрэ курдук истэр, киһини утары сааны тутар диэни билбэт оччотооҕу хараҥа тыа киһитэ эрэйдээх кыргыһыыга барартан соһуйара, куттанара баа буолуо дуо. Ханна да өлөрүм син биир, ол кэриэтэ төрөөбүт буорбар өлүөм диэн санааттан күрүү сатаахтыыллара эбитэ буолуо. Аны сэриилэһэр боруоҥҥа тиийдэҕинэ, нууччалыы билбэт, онон тыла суох кэриэтэ сылдьар киһини, сэнээн уонна атаҕастаан, соруйан өлөр өлүүгэ анньан биэриэхтэрин эмиэ сөп. Хаҥалас улууһугар үлэлиирбэр, адьас сахатыйан хаалбыт дьаам кырдьаҕастара кэпсээбиттэрэ. Тас көрүҥнэрэ нууччалыы эрээри, төрүт сахалыы тылланан хаалбыт дьон этилэрэ. Бэйэлэрин дэриэбинэлэрин киһитэ, дьаам бааһынайа: «Биһигини, сахалары, атаҕастаан, Москуба анныгар дьиҥнээх өлөр өлүүгэ адьас уун-утары анньан биэрбиттэрэ. Саха барыта онно умсубута», – диэн кэпсиирэ үһү.
Сэрии диэн сэрии, барыта хамаандалааһынынан быһаарыл­лара биллэр суол. Кэпсэтэр, быһаарсыһар кыаҕа суох хараҥа дьону бастакынан уокка анньан биэрии, ханнык омук буолалларыттан тутулуга суох, кинилэри сиэртибэ туттуу түбэлтэтэ, бука, ырааҕынан аҕыйаҕа суох буолуохтаах.
Манна, ыраах тыылга, чуолаан тыа сирин дьонун-сэргэтин ортотугар улахан хоргуйуу, кэмэ суох өлүү-сүтүү тахсыыта, харахха анньа турар олох тыйыс чахчыта, норуот ааһан-араҕан биэрбэт сырҕан бааһа буолар. Ордук ыарыылааҕа, оччотооҕу ураты көнө, чиэһинэй сиэрдээх-майгылаах, бэл субу бары дьиэнэн быстаары сытан, бэйэлэрин сүөһүлэрин тыыннарын өллөйө гынарга соруммат, ураты истигэн уонна толоругас саха дьоно барахсан – барыбыт хаан-уруу дьоммут – маассабай сиэртибэ буолбутугар сытар.
Ардыгар мин саныыбын ээ, сэрии кыттыылаахтарын кэриэстиир ити билиҥҥи «Өлбөт-сүппэт пуолкаҕа» – күүһү таһынан ыарахан үлэттэн, ыар ыарыыттан, ынырыктаах хоргуйууттан өлбүттэри, буруйа суохтарыгар буруйданан лааҕыр быыла буолбуттары, ийэтин иһигэр сылдьан эбэтэр күн сирин көрөөт түҥнэри төлкөлөммүт оҕону-урууну — ол аата сэрии содулун бары сиэртибэлэрин кытыарар буоллар, бука, Сир-Ийэ ынчыктаан ылыа эбитэ буолуо.