Сирдээх-уоттаах омук — төрүт норуот

Саха сирин судаарыс­тыбаннаһа  кураанах миэстэҕэ, туох да силиһэ-тымыра, удьуор утум тардыыта суох, бэйэтэ бэйэтиттэн үөскээн-төрөөн тахсыбатаҕа. Оннук буолуон да табыллыбат. Саха эрдэтээҥҥи историята биллибэт эрээри, түүр-монгуол тылын чинчийээччилэр биһиги тылбытын аарыма саастаахха киллэрэр чахчылара эмиэ баар.

«Земля якольская»

Саха бу муус кыаһаан дойдуга кэлии омук эбит буоллаҕына, нуучча баһылыан быдан инниттэн, туох да судаарыстыбаннаһа, кыраныыссатын харабыллааччыта суох, хайдах бу үлүгэрдээх киэҥ сири-уоту баһылаан, нууччалар билиммиттэринии «Земля якольская» дэтэн, бэйэтэ буоллаҕына сайгыччы «һай-һат» диэн, көҥүллүк тыынан сылдьыбыта эбитэ буолуой. 17-с үйэҕэ нуучча баһылыан иннинэ, чуол­кайдыыр буоллахха, Саха сирэ билиҥҥи кыраныыссатыттан өссө таһыччы киэҥ иэннээх сиринэн тайаан, «саха дойдута» дэтэн олорбута эбээт.

История муҥурун булларбат куйаарыгар 17-с үйэ диэн  баара-суоҕа элэс гынан хаалар түгэн эрэ буоллаҕа. Сир үрдүгэр уонунан тыһыынча сыллаах историялаах, эмиэ ол курдук судаарыстыбаннастаах норуоттар бааллар. Сахалар ханна эрэ биллибэт итии дойдуга эбэтэр Байхаал чугаһынан даҕаны олорбут эбит буоллахтарына, судаарыстыбаннастаах норуоттары булгуччу көрбүт эрэ буолбакка, кинилэртэн суоһуур кутталы эттэринэн-хааннарынан билбит, элбэхтик атах биллэрэн тэскилээн, кыл-тыыннарын өрүһүммүт буолуохтаахтар.

Хайа да омук судаарыстыбаннастаах буоларга өйө-санаата ситэр-хотор, онтон күүһэ-кыаҕа хаҥаан уонна тиһэҕэр ол сыалын ситиһэр сайдыытын туһунан тиэмэҕэ  тэнийэ барымыаҕыҥ. Арай, эрдэтээҥҥи сахалар судаарыстыба диэн тугун-ханныгын бэркэ диэн билэллэригэр уонна өйдүүллэригэр ончу саарбахтаамыаҕыҥ. Оттон ол таһымҥа бэйэлэрэ тиийэр кыахтара суоҕун эмиэ билэллэрэ эрэбил.

Саха үһүйээннэригэр — Омоҕой, Эллэй уонна Улуу Хоро — тус-туһунан омук буолаллара бэлиэтэнэр. Арааһа, бэйэ-бэйэлэриттэн адьас чиэски дойдулаах, бэйэ-бэйэлэрин кытта төрдүттэн билсибэтэх омуктар буолбатах буолуохтаахтар. Историктар хара бастакыттан, Тыгын Тойон саханы түмэн, Или (судаарыстыбаннас үөскэҕин) тэрийэ сатаабытын бэлиэтээбиттэрэ. Ол этиллэр Ил тэриллибитэ эбитэ буоллар, сахалар өйдөрө-санаалара ситэн-хотон, бэйэлэрин кыахтарынан ситиспит судаарыстыбаннастарын төрүтэ буолуохтааҕа.

Биһиги туспутугар история сүнньэ атыннык иэҕиллибитэ. Бастаан нуучча ыраахтааҕытын аннынан, кини дьаһалынан салаллан үс үйэ кэмҥэ олорбуппут, онтон аптаныамыйа туппуппут. Төрүт дойдубутугар, Сахабыт сиригэр, хамсаабакка олорон кэлэн иһэбит. Дьолбут диэн ол буолар.

Гуманитарнай чинчийии уонна Хотугу төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттар проблемаларыгар үнүстүүт кылаабынай науч­най үлэһитэ, история наукатын дуоктара Андриан Борисов 17-19-с үйэлэргэ Саха уобалаһын административнай-территориальнай тутулун туһунан кэпсээнин кытта билиһиннэрэбин. Маныаха, омук (норуот, наассыйа) судаарыстыбаннастаах буолуутугар бастакы төрүөтүнэн, кини булгуччу бэйэтэ бас билэр уонна ону атыттар толору билинэр сирдээх-уоттаах, дойдулаах буолуохтааҕын санатабын.

Саха уеһын бойобуодатын анал туруга

— Уезд, туһааннаах административнай-территориальнай тэриллии быһыытынан, Арассыыйаҕа 16-с үйэттэн олохтоммута. Саха сирэ, 1638 сылтан уезд буолар. Уезд бойобуоданан салаллар. Саха уеһын бойобуодатын былааһа, оччотооҕу Арассыыйа Хотугулуу-Илиҥҥи өттүгэр барытыгар тарҕанар эбит. Саха сирин уеһыгар, ити 1638 сылтан саҕалаан биир үйэттэн ордук кэм устата, дьаһаах хомуйуутун,  сууттуур, дьүүллүүр, дьаһайар былаас оруолун бойобуода уонна кини дьаһалтата толорон олорбуттар. Бойобуода бирикээсчиттэрэ этэрээттэрдээх сылдьаннар дьаһааҕы хомуйаллар. Дьаһааҕы хомуйааччылар ыраах сирдэргэ тиийтэлээн зимовьелары тутаттыыллар, сорохторугар олохсуйаллар. Бирикээсчик — бу дуоһунас. Киниттэн үрдүкү турар, бойобуодаҕа быһаччы бас бэринэр письменной голова баар. Сахаларга уһулуччу кытаанах сыһыанынан биллибит Василий Поярков дуоһунаһа письменной голова этэ. Дьиҥэр, дуоһунаһын аатыгар да этиллэрин курдук, чунуобунньук оруолун толорооччу буолуон сөптөөҕө. Ону оччолорго кэмэ атын, уратылаах быһыыга-майгыга сылдьалларынан, этэргэ дылы, барытыгар маастар буолуохтарын наада.

Оччотооҕу бойобуода, сорох түбэлтэлэргэ, атын тас дойдулары кытта сыһыаҥҥа киирэр бырааптааҕа. Ол Арассыыйа Хотугулуу-Илиҥҥи өттө кый ыраах, ол үөһэ өссө киэҥник тайаан сытарынан быһаарыллара. 17-с үйэҕэ кытайдар уонна хаһаактар быстах хапсыһыылара элбэхтик тахсара. Кытай, өссө Арассыыйа ыраах иннинэ, Дальнай Востокка сабыдыала быдан улахан этэ. Бэйэтин экэнэмиичэскэй балаһыанньата уонна байыаннай кыаҕа, бүтүн үйэлэргэ мөлтөөн-ахсаан биэрэн кыамматах, тутуу былдьаспатах, бу эрэгийиэни холуонньалаабатах.

Саха улуустарын дьылҕата — дьаһааҕы төлүүр буоластар

Нуучча түүлээҕи бултуур дьоно Саха сиригэр кииһи эккирэтэн кэлэллэр. Нуучча хаһаактара Сибииргэ олохтоох омуктары ыраахтааҕыга бас бэриннэрэр, утарылаһар түбэлтэлэригэр кыргар, сирдэрин-уоттарын кииннэммит судаарыстыбаҕа холбуур, баайын-дуолун үргэҥнэтэр сыаллаахтар. Сайдыы үрдүкү үктэлигэр турар уонна кыайбыт-хоппут дьон быһыытынан, нуучча хаһаактара ону-маны муударайдыы барбакка, ийэ уонна аҕа уустарыгар араараллар. Дьиҥэр, ити саҕана сахалар биэс улуустаахтар этэ: Хаҥалас, Нам, Мэҥэ, Бороҕон уонна Боотуруускай.

Бастаан, төрүт уустарынан киис дьаһааҕын хомуйаллар, онтон аҕа ууһа улаатан, дьоно элбээн бардаҕына, буоластарга араараллар. Итинник дьаһайан, баара-суоҕа уонтан тахса сыл иһигэр дьаһааҕы төлүүр 35 буолаһы тэрийэллэр. Историктар Сергей Токарев уонна Борис Долгих Саха сиригэр нууччалар бастаан кэлии­лэригэр 50 тахса аҕа ууһа баарын бэлиэтээн тураллар. Нуучча кэлиэн иннинэ үөскээбит саха биэс улууһа төрдүттэн ахтыллыбат буолбут. 18-с үйэ 20-с сылларыгар диэри, Саха сирэ 35 буоласка араарыллан кэлбит. Дьаһааҕы төлүүр буоластар административнай анал туруктара тохтуоҕуттан, саха биэс улууһа чөллөрүгэр түһэн барбыттар.

Түүр-монгуол тыллаах көс омуктар социальнай туруктара, историческай сайдыылара маарыннаһар эбэтэр олох да атылыы буолар. Сахалыы «уруу» диэн тылбыт монгуоллуу — «уруг», «обог» — уустар холбоһуктара. «Ыал» — Орто Аасыйа норуоттарыгар «аул», «аил», «айл». Биһиэхэ «ийэ уонна аҕа уустара», хакаастарга — «сеок». Биһиги «сүһүөх» диэн тылбытын кытта биир төрүттээхтэр. Уруу-аймах бэлиэтинэн түмсүү, түүр-монгуол тыллаах омуктарга ордук элбэхтик көстөр.

Бөдөҥ, күүстээх аҕа  ууһа барыларын түмэргэ дьулуһуулаах буолар. Ол түмүгэр, социальнай, бэлитиичэскэй тэрээһиннээх «Улуус» үөскүүр. Ислам итэ­ҕэлигэр сыстыбыт татаардарга, башкирдарга, Хотугу Хапкаас түүр төрүттээх омуктарыгар «Улуус» диэн тыл бэйэтэ эрэ буолбакка, суолтата кытта умнуллубут. Бүрээттэргэ «улуус» диэн тыл «дэриэбинэ» өйдөбүлүгэр хаалбыт. Оттон монгуолларга «улуус» — «судаарыстыба» суолтатыгар билигин да туттуллар. Билиҥҥи судаарыстыбалара «Монгол УЛС» дэнэр. Биһиэхэ уонна халмыыктарга «улуус» өйдөбүлэ биир.

Эрэпиэрмэлэр

1725 сылга диэри Бүөтүр I эрэпиэрмэлэрэ салҕанан бараллар. Эрэпиэрмэлэр Арҕаа Дьопуруопа мадьыалын сүһэн ыланнар ыытыллаллар. 1708 сыллаахха Арассыыйаҕа күбүөрүнэтээҕи (губерния) административнай-территориальнай тэрээһин киллэриллэр. Салгыы, Ураал илин өттүттэн Чуумпу акыйааҥҥа диэри тайыыр, Арассыыйаҕа саамай улахан Сибиирдээҕи күбүөрүнэ тэриллэр. Саха уеһа бу күбүөрүнэҕэ киирэр. Өссө салгыы бырабыынсыйалар (провинциялар) үөскүүллэр. Ол курдук,  Уркуускай бырабыынсыйата тэриллэр, Саха уеһа манна киирэр.

Саха сирин бойобуодата урут ыраахтааҕыга быһаччы бас бэринэр уонна биир оннук киниэхэ быһа тахсар эбит буоллаҕына, мантан антах быһыы-майгы уларыйар. Саха сирин уеһын бойобуодата Уркуускайдааҕы провинциальнай бойобуодаттан тутулуктаах буолуута саҕаланар. Бу эрэпиэрмэ сахаларга охсуулаах буолбут: чунуобунньук аймах ахсаана үксээбит, ону кытта тэҥҥэ бүрүкүрээтийэ күүһүрбүт.

1725 сыллаахха Бүөтүр I бастакы Хамчааккатааҕы эспэдьииссийэни тэрийэр туһунан ыйааҕа тахсар. Эспэдьииссийэни Бүөтүр доҕоро Витус Беринг салайар. Эспэдьииссийэ сыала-соруга – акыйааҥҥа тахсан Сахалин, Куриллааҕы, Алеуттааҕы, Командор арыылары үөрэтии уонна чинчийии. Бу иннинээҕи да, кэннинээҕи да эспэдьииссийэлэр бары Саха сиригэр кэлэн, манна бүтэһиктээхтик тэринэн, бары наадалааҕынан хааччыллан баран, салгыы аттаналлара. Судаарыстыбаннай суолталаах маннык улахан тэрээһиннэр олохтоохторго эбии ыарыгы-баттыгы үөскэтэллэрэ.

Кэтириинэ ыраахтааҕы уонна сахалар

Чунуобунньуктар бэриги ылыылара, хааһына харчытын уоруулара күүһүрэн иһэр. Дьаһааҕы хомуйааччылар Саха сиригэр хара бастакыттан үүнэ-тэһиинэ суох барбыттара. Оннук кэрээнэ суох буолуу кыччыан, бойобуода өттүттэн бохсуллуон кэриэтэ, сыл-хонук аастаҕын ахсын  өссө эбии сэтэрээн биэрэн испитэ. Итинник ыар быһыы-майгы олохсуйбутун түмүгэр, сахалар маассабайдык быста дьадайан бараллар. 18-с үйэ саҥатыгар Саха сиригэр киис быста аҕыйыыр, киин өттүгэр букатын даҕаны эстэр. Киис Амыр уонна Приморье өттүгэр сыҕарыйар. Ити барытын түмүгэр кииһи бултааһын кыаллыбат буолар. Сахалар дьаһааҕы кыайан төлөөбөт турукка киирэллэр.

Дьокутаат Соппуруон Сыраанап Уложеннай хамыыһыйаҕа (сокуоннары таһаарар) накаа­һыгар, саха булчута Амыр Зеятыгар киистээн кэллэҕинэ, туох баар ороскуота 93 солкуобайга тэҥнэһэрин, оттон туттарар  биир кииһин сыаната 5 солк. турарын туһунан этиллэр. Дьокутаат хамыыһыйаҕа булчут көрсөр ороскуотун толуйар туһунан боппуруоһу туруорбут. Саха сиригэр дьаһаах кыайан төлөммөккө, иэдээннээх иэс үөскүүр.

1766-69 с с. Кэтириинэ II ыраахтааҕы эрэпиэрмэтинэн, Си­бииргэ бастакы Дьаһаах хамыыһыйата тэриллэн үлэлиир. Бу хамыыһыйа үлэтин түмүгүнэн, Саха сирин уеһын дьаһаахха иэһэ сотуллубут. Дьаһааҕы хомуйар хамыыһыйалар эһиллэннэр, саха кинээстэригэр бу боломуочуйа сүктэриллибит. Мантан инньэ дьаһааҕы хомуйар олохтоох кинээстэр, хомуйбут дьаһаахтарын уопсай сууматыттан 2 бырыһыаны үлэлэрин төлөбүрүн быһыы­тынан бэйэлэригэр хааллараллара көҥүллэммит.  Өссө чуолкайдаан биэрдэххэ, олохтоох кинээстэр анал боломуочуйаны туппуттар уонна хамнастаммыттар. Дьокутаат Соппуруон Сыраанап, биир дойдулаахтарын уонна кинилэр бас-көс дьоннорун ааттарыттан киниэхэ сүктэрбит накаастарын  биир сүрүн соруга манан туолбут.

1775 сыллаахха  уоба­ластааҕы Күбүөрүнэ эрэпиэрмэтэ олоххо киирэн,  Сибиирдээҕи күбүөрүнэ  эһиллэн, 1765 сылга Уркуускай уобалаһын күбүөрүнэтэ тэриллэр. 1783 сыллаахха Саха уобалаһа үөскүүр. Кэтириинэ ыраахтааҕы аата-суола, сураҕа-садьыга, оҥорбут дьыалата-куолута сахаҕа дириҥник иҥэн хаалбыт эбит. Урукку сахалар нуучча атын ыраахтааҕыларын туһунан күдээринэ өйдөбүллээхтэрэ, кинилэр номохторуттан, оччолорго олохсуйан хаалбыт өйдөбүллэриттэн көстөн тахсар. Саха норуотун икки чулуу киһитэ – Соппуруон Сыраанап уонна Сэһэн Ардьакыап — сылы-сыллаан айаннаан тиийэннэр, Екатерина II импэрэтэрииссэ бүрүйүөмүн ситиһэр чиэскэ тиксибиттэрэ, норуоттарын аатыттан киниэхэ тылларын-өстөрүн тиэрпиттэрэ, ол түмүгэр Саха сирин уонна кини норуотун оччотооҕу ыар балаһыанньаларыгар сымнатыыны уонна чэпчэтиини ситиспит чахчылара, саха норуотун махталлаах уонна киэн туттуулаах удьуор утум өйдөбүлүгэр үйэ саас сылдьара төрдүттэн саабахтаммат. Кэтириинэ ыраахтааҕы эрэпиэрмэлэрэ сүнньүнэн сахаларга, ол аата Арассыыйа импиэрийэтин оччотооҕу атах-бытах норуоттарыгар туһалаах, үтүө өрүттээх буолбуттар эбит диэн түмүк оҥоруохтаахпыт.

Арассыыйа судаарыстыбатын туора урдустара

Саха сирэ уобалас анал туругун ылыыта элбэх саҥаны, уларыйыылары киллэрбитэ. Саха уобалаһыгар холуобунай уонна кырасдааныскай дьыалаларга Үрдүкү дьүүллүүр (Верхняя расправа) дьаһал баар буолбута. Ол дьүүл сэтээтэллэрин истэригэр саха «бастаах» дьоно, кинээстэр, кииртэлиир буолан барбыттар. Саха уобалаһыгар баар олох аҕыйах ахсааннаах дворян төрүттээхтэргэ «Суобас суута» төрүттэммит.

18-с үйэ бүтүүтүн диэки, Бүлүү сүнньүнэн уонна хоту саха улуустара тэриллитэлээн бараллар. Саха улууһа, дьаһалта уонна сир-уот тэрээһинин тутула буоларынан, кулуба уонна суруксут састааптаах салайар аппарааттанар. Биллиилээх историк Ф.Г. Сафронов бэлиэтээбитинэн, 18-с үйэ бүтүүтүгэр нууччалыы үөрэхтээх 100-кэ саха уонна Саха сирин төрүт дойдутунан ааҕынааччы дьон баар буолбут. Кэлин 19-с үйэҕэ улуус дьаһалтатын аппараата улаатар. Бырааба дьиэлэнэр, административнай буруйдааҕы быстах кэмҥэ хаайар сибииккэлэнэр, хандьыдаат кулуба, улуус суруксута, сорукка сылдьааччы хорохоот (скороход) баар буолаллар. Улуустар, административнай тэрээһин курдук үөскээһиннэрэ, 20-с үйэҕэ диэри туох да уларыйыыта суох барбыт.

1822 сыллаахха Сибииргэ Омскай уобалаһа тэриллэр. Манан сылыктаатахха, Саха уобалаһа Илин Сибииргэ биир бастакынан тэриллибит буолан тахсар. Ол аата Сибииргэ уобаластары тэрийиигэ Саха уобалаһа эспэримиэннээһин, боруобалааһын оруолун толорбут буолуон сөп. 1851 сыллаахха Саха уобалаһын күбүрүнээтэр салайар буолар. Уркуускайга Илин Сибиири бүттүүнүн салайар кыньыраал-күбүрүнээтэр олохсуйар, ону таһынан Уркуускай күбүөрүнэтэ бэйэтэ туспа күбэринээтэрдээх.

Бастаан Екатерина II, онтон кэлин 1822 сыллаахха Михаил Сперанскай ыыппыт эрэпиэрмэлэрэ, Арассыыйа үрдүнэн кини араас омук састааптаах нэһилиэнньэтин тэҥнии сатааһыҥҥа туһу­ламмыттара.  Арассыыйа туора урдустара (инородецтара), маҥнайгы кылаастарынан наардааһынынан, кинилэр ускул (бродячий), көс (кочевой) олохтоохторго уонна олохсуйан олорооччуларга (оседлый) араарыллар этилэр. Ускул олоҕунан олорооччуларга булчуттары, балыксыттары, табаһыттары, көс олохтоохторго сылгыны, сүөһүнү, барааны  иитээччилэри уонна олохсуйан олорооччуларга сир оҥоһуутунан дьарыктанааччылары киллэрэллэрэ. М.Сперанскай эрэпиэрмэтинэн, туора урдустары сыыйа-баайа олохсуйан олорооччулар эрэсэрээттэригэр киллэрии көрүллүбүтэ. Арассыыйаҕа бу эрэпиэрмэ, бытааннык уонна ыараханнык да буоллар, үлэлээн барбыта. Саха сирин ылар буоллахха, 20-с үйэ саҕаланыытыгар Өлүөхүмэ сахалара олохсуйан олорооччулар эрэсэрээттэригэр көһөрүллэн тураллар.

Түмүктээн эттэххэ

Саха сирин административнай-территориальнай тутула, нууччалар холуонньалаабыттарын кэнниттэн үөскэтиллибит уонна 20-с үйэ 20-с сылларыгар диэри уларыйбакка, хамсаабакка тиийэн кэлбит. Нуучча судаарыстыбатын муҥутуур былааһа (ыраахтааҕыта) бэйэтин төрүт олохтоох норуоттарын кыһалҕаларын учуоттуур, кинилэр бас-көс дьоннорун тылларын истэр, туруорсууларын сорҕотун ылынар, олоххо киллэрэргэ кыһаллар эбит.

Сахаттан бастакынан уонна икки төгүллээн нуучча ыраахтааҕытыгар тиийэ сылдьыбыт Тыгын Тойон сиэнэ, Бөдьөкө боотур уола Маһары кинээс дьаһааҕы хомуйааччылары уодьуганныырга маҥнай тыл көтөхпүтэ, олохтоох кинээстэргэ дьаһааҕы хомуйуу боломуочуйатын биэрэри уонна дьүүллүүр дьаһал сорҕотун  саха тойотторо  толороллорун туруорсубута. Сахаларга кылаабынай кинээстэр дуоһунастара баар буолууларын ситиспитэ. Маһары бэйэтэ, Мэҥэ уонна Бороҕон кинээстэрэ итинник сололоммуттара.

Административнай-территориальнай тутул ууруллуута — бу судаарыстыбаннас төрүтүгэр хардыы. Норуот буоламмыт, чулуу дьоммутун инники анньан таһааран, эрэллээх суон дурда-хахха оҥостоммут тыыннаах орпут эрэ буолбатахпыт, сайдыы диэки үйэлэргэ дьирээлэһэн кэлэн иһэр үрдүк уонна сырдык төлкөлөөхпүт.

Саха норуотун административнай-территориальнай тутулун Нуучча судаарыстыбата төрүттээбитэ уонна тэрийбитэ. Сахалар өттүлэриттэн салгыы олохтоох бэйэни салайыныы көрүҥнэрин туруорсуу хас эмэ үйэҕэ тиһигин быспакка барбыта. Оччоттон баччаҕа диэритин, биһиги уһулуччулаах ньургун дьонноох дьоллоох норуот буолабыт. Маһары, Соппуруон Сыраанап, Сэһэн Ардьакыап, Степной Дуума дьокутааттара, Егор Николаев I, Күлүмнүүр уонна кини биир санаалаахтара – бу норуоттарын ыар дьыҕатын чэпчэтэр туһугар, кини инники кэскилин уурууну бэйэлэрин иэстэринэн ааҕан, ол туһугар баардарын барытын биэрбит, элбэхтэн аҕыйах дьоммут ааттара ааттанна.

Прокопий ИВАНОВ