Тыгын: үһүйээннэр уонна чахчылар

Ол аата төрдө-ууһа, төрүт сирэ-буора суох, ханнык эрэ биис эбэтэр ыһыллыбыт биис уустарын эмтэркэйдэрэ, били, муҥнаахтар мустаннар муораҕа барбыттар диэбиккэ дылы, сир кыраай уһугар баар чэҥ муус дойдуну булбуттар.

Чахчыта оннук эбит да буоллаҕына, бу биис ууһун хаар-муус дойдуга аал уоту оттор, алаһа дьиэни тэринэр, сылгы-сүөһү үөскэтэр, оҕо төрөтөр, олох олорор дьулууругар, хорсун быһаарыныытыгар сүгүрүйүөххэ эрэ сөп.

Оттон история чааһынан ыллахха, сорох үрдүк мындаалаахтарга, уһун дьоллоохторго бэрт эрдэттэн сурукка-бичиккэ киирэн, туоһуланан уонна аан дойду норуоттарынан билиниллэн хаалбыт курдук майгыннаах. Кылгас тыстаахтар, атах-бытах эрэйдээхтэр киэннэрэ туга кэлээхтиэй. Барыта «үһү бадах», таайан, сабаҕалаан көрүү таһымынан буолаахтаатаҕа эбээт. Аны туран, ол мучумааннаммыттара даҕаны үрдүк өһүөлээхтэртэн киэр тибиллэрэ, билиниллибэтэ, мэлдьэһиллэрэ биир туһунан муҥ буоллаҕа.

Оннугун да иһин, өй-санаа уларыйыахтаах, бэлиитикэни кытта бииргэ умньаныылаах наука, кэлтэйдээһиннээх биирдиилээн көрүҥэр бүк баттатыы тохтуохтаах. История уонна кэм-кэрдии оҥунуоҕа суох көлүөһэтэ харысхала суох эргийэр. Көлүөһэ эргииригэр сөп түбэһэн биэрэн, үөһэ өттүгэр ыттыахха, история кэрчик кэмигэр ол миэстэҕэ хатаастан, иҥнэн сылдьыахха сөп. Онтон, тохтообот эргиир сокуонунан, сыыйа-баайа түһэн киирэн бардаҕыҥ ол.

Саха киһитэ, кини ыччата итэҕэл, судаарыстыбаннас туһунан эрчимнээхтик, эрэллээхтик этэр-тыынар буолан иһэрэ үөрдэр. Бэйэм бараата уонна аҕа саастаах көлүөнэ дьонтон «Оо, ол биһиги сахалар эрэйдээхтэр», «саха тыла өлөр», «саха сүтэр» диэн бэйэни сэнэнэр уонна намтатынар тылы-өһү истимэхтээн кэллэҕим. Ол мин диэн, балачча тириим халыҥаабытын үөһэ, өссө чэрдийбит урааҥхай буоллаҕым. Оттон оҕо, ыччат дьоҥҥо итинник майгыннаахтык этэ-тыына сылдьыы, өйдөөн-санаан туран, бэйэ омугун абааһы көрүүгэ уонна таҥнаран биэриигэ тэҥнээх быһыы буолар.

Саха омугун баһылыгынан буоларга дураһыйбыт Тыгын (Дыгын) тойон туһунан  тугу билэбитий? Саамай сүнньүн, элбэҕэ да, аҕыйаҕа да суоҕу, кини саха омугун олоҕор баар буола сылдьыбыт историческай лиичинэс буоларын. Өссө аһара түһэн этэр буоллахха, дьиҥ дьыалатыгар историческай Тыгын саха олоҕор суоҕа эбитэ да буоллар, кинини өйтөн оҥорон, толкуйдаан таһаарыахха сөбө эбитэ буолуо. Улахан аньыынан ол ааҕыллыа суох этэ. История науката оччолооҕу билэн, уйан кэлбитэ буолуо.

История наукатын дуоктара, Гуманитарнай чинчийии үнүстүүтүн наукаҕа кылаабынай үлэһитэ Андриан Борисов «Тыгын ыһыаҕа» диэн ааттаах кинигэтэ бэчээттэнэн таҕыста. Кинигэ научнай-популярнай монография көрүҥүнэн суруллубут. Ол аата наука источниктарыгар олоҕуран, ааҕааччы киэҥ араҥатыгар суоттанан, ааҕааччыга муҥутуур өйдөбүллээх буоларын ситиһэр сыаллаах-соруктаах суруллубут.

— Тыгын туһунан кинигэни суруйарга, — диир Андриан Афанасьевич, — миэхэ Хаҥалас улууһун дьаһалтата, чуолаан баһылык Г.Ю.Алек­сеев этиилээх тахсыбыта. Тутатына сөбүлэспитим. Үлэм хайысхатынан уонна олох эдэр эрдэхпиттэн интэриэһиргээн хаһыспыт, аахпыт тиэмэм, боппуруоһум буолар. Саха сирин 17 үйэтээҕи историятын, ол иһигэр Тыгын туһунан араас кэмнэрдээҕи суруйуулары үчүгэйдик билэбин дии сананабын.

Миэхэ этии оҥорбут дьоннор, Тыгын туһунан боппуруоска уонна мөккүөргэ бүтэһиктээх туочука туруоруллуон баҕарбыт буолуохтаахтар. Кинилэр баҕа санааларын өйдүүбүн эрээри, ол наука өттүнэн кыайтарбат дьыала. Уус-уран айымньы буолбатах, бэйэҥ өйүҥ-санааҥ, фантазияҥ күүһүнэн түмүктэри оҥороргор. Оннук сыалы-соругу туруорунуу историческай кырдьыктан туорааһыҥҥа тиэрдиэн сөп. Туох кыалларынан, бу тиэмэҕэ сыһыаннаах источниктары муҥутуурдук туһанан туран, орто үйэтээҕи саха уһулуччулаах историческай лиичинэһин уонна дьиэйэтэлин олоҕун уонна охсуһуутун түмүк-түмүк түгэннэригэр бэйэм көрүүлэрбин эттим.

Сахаҕа Тыгын уонна Дыгын диэн икки көрүҥүнэн туттуу баар. Аат маннык икки көрүҥүнэн туттуллуутун атыҥырыыр наадата суох. Ол эрээри, мин историческай үгэскэ олоҕуран уонна сөп түбэһиннэрэн, аат бастакы көрүҥүн тутуһабын. Саха уһулуччулаах учуонайа Г.В.Ксенофонтов «Тыгын» ааты былыргы түүр «Тэгин» (наследный принц) диэн тылыгар холоон быһаарбыта. Каган — ыраахтааҕыга тэҥнээх, онуоха холоонноох баһылык. Хас биирдии каган тэгиннээх буолар, туох эмэ соһуччу түбэлтэҕэ каганы кини тэгинэ солбуйуохтаах.

Биһиги эрабыт VIII үйэтигэр былыргы түүрдэри уйгуурдар сэриилээн кыайаллар. Уйгуурдар эмиэ тэгиннээхтэр.  IX үйэҕэ уйгуурдар кыргызтарга кыайтараннар, аҥаардара Кытайга куотаннар онно олохсуйаллар. Г.В.Ксенофонтов этэринэн, кытайдыы Энянь-Тегин диэн ааттанар уйгуур халлааннаан көппүтэ, сирдээн тимирбитэ биллибэккэ, соҕотохто сүтэн хаалбыт. Г.В. Ксенофонтов сабаҕалыырынан, IX үйэҕэ сахалар билиҥҥи олорор сирдэрин холуонньалааһыннара саҕаламмыт. Энянь-Тегин билиҥҥи Саха сирин туһаайан куотан, суола сүппүт диир кини.

Саха төрүтүнэн ааҕыллар Эллэйтэн Тыгын тойон алтыс көлүөнэ киһи. Кинигэбин «Тыгын ыһыаҕа» диэн ааттаатым уонна киирии чааһын 1629 эбэтэр 1630 сылларга Куллатыга ыһыллыбыт ыһыахтан саҕалаатым. Иккис Хамчааккатааҕы эспэдьииссийэ (1735-1745 с.с.) кыттыылааҕа Герхард Миллер 1737 сыллаахха хаҥаластар киниэхэ анаан ыспыт ыһыахтарын сиһилии суруйан турар. Бу Тыгын тойон бэйэтэ ыспыт ыһыаҕыттан баара эрэ биир үйэ кэм ааспытын кэннинээҕи суруйуу буолар. Онон Тыгын ыспыт ыһыаҕын суруйбар дьиҥнээх историческай матырыйаалга олоҕурдум.

Нууччалар бастаан Саха сиригэр кэлэн, сахалары дьаһааҕынан кыпчыйбыт кэмнэригэр, Тыгын аата сурукка-бичиккэ иккитэ ахтыллар. Иван Галкин атамаан Саха сиригэр кэлиэн иннинэ хакаастары сэриилээн бэриннэрбит эрээри, толору кыайыыны ситиспэтэх. Нөҥүө сылыгар Өлүөнэнэн устан, Хаҥалас сахаларыгар кэлэр. Хакаастартан хааннара буһан кэлбит, төрүкү даҕаны дьиҥ ороспуойдуу майгылаах-сигилилээх, кыргар уонна өлөрөр-өһөрөр адьынаттаах дьон, хара бастакыттан халаан-талаан, күүһүлээн, өлөртөөн барбыттара мэлдьэх буолбатах. Оннук түгэҥҥэ сытан биэрэҥҥин син-биир быыһаммаккын. Утарсарга күһэллэҕин.

Иван Галкин ыраахтааҕыга челобитнайыгар «Тынин тайша Эн кулуттаргын кытта сэриилэстэ. Тоһуурга түбэһэммит кыл-мүччү тыыннаах ортубут», — диэн суруйар. (Манна «тайша» диэн кытайдыы тылы туттар). Тобольскай бойобуодата Аврамий Палицын «Тынин бастаан дьаһааҕы төлөөбүтүн, аманааттары биэрбитин үрдүнэн, хаһаактар сиэри таһынан өрө бараннар, сахалар өрө турарга күһэллибиттэрин» туһунан ыраахтааҕыга суруйар.

Нууччалар кэлэллэригэр сахалар 6 улуустаах этилэр: Хаҥалас, Нам, илин эҥээргэ Мэҥэ, Бөтүҥ, Бороҕон уонна Боотуруускай. Түүр тыллаахтарга «Ил» судаарыстыба суолталаах буоллаҕына, монгуол тыллаах омуктарга «улуус» эмиэ итинник суолталаах. Сахалар ол эрдэтээҥҥи 6 улуустара судаарыстыба өйдөбүлүгэр толору эппиэттээбэтэхтэрин да иһин, көс олохтоох омук таһымынан ыллахха, улахан түмүллүү үөскэхтэрэ буолаллара мөккүөргэ турбат. Тыгын Дархан ити улуустары барыларын бииргэ түмэн, биир сутурук оҥорон, оччотооҕу таһымынан, Аасыйа хотугулуу-илиҥҥи өттүгэр куһаҕана суох Или төрүттүөн сөптөөҕө.

Көс олохтоох, сүөһү иитиитинэн дьарыгыран олорор омуктарга судаарыстыбаннай тэрээһин төрүкү суох этэ диир түөрүйэ баар. Сорох учуонайдар итинник бигэргэтиини ылымматтар, көс олохтоох омуктар судаарыстыбаннай тэрээһиннээхтэрин билинэллэр. Дьиэ сүөһүтүн иитиитинэн дьарыгырар, көс олохтоох монгуол омук аан дойду улахан аҥаарын сэриилээн ыла сылдьыбыта. Оттон сэриилэһэр аармыйа, буолан баран, кыайыылаахтык сэриилэһэр аармыйа, судаарыстыба биир тулааһын тирэҕэ буоларын саарбахтыахха сөп буолуо дуо?

Норуот үһүйээнэ Тыгын бэйэтин төрөппүт уолаттарын Таас Уллуҥаҕы уонна Муос Уолу өлөртөртөөбүтүн туһунан кэпсиир. Мин санаабар, бу бары норуоттарга киэҥник тарҕаммыт миф буолар. Норуоттар былыргы архетииптээх өйдөбүллэринэн баһылык, хоруол, ыраахтааҕы дьэбир хааннаах, кытаанах сүрэхтээх буолуохтаах. Күрэстэһээччитин оҕотуттан-улаханыттан, доҕоруттан-өстөөҕүттэн тутулуга суох, суох оҥор­туохтаах. Дьиҥнээх олоххо, история кэрэһэлииринэн, былааска дьулуһуу, былааһы былдьаһыы өрүүтүн сиэртибэ доҕуһуолланара үчүгэйдик биллэр суол. Сахалар бэйэлэрин үһүйээннэригэр ол канонтан туораабатахтар диэн бэлиэтиир эрэ кыахтаахпыт.

Түмүктээн эттэхпинэ, Тыгына суох эрдэтээҥҥи историябыт толору уонна кырдьыктаахтык суруллар кыаҕа суох. Тыгын – саха омугун, саха нациятын символа. Норуоппут өйүгэр-санаатыгар дириҥник олоҕурбут, хатыламмат уобарастаах, саханы үйэлэргэ ааттата турар уһулуччулаах дьылҕалаах улуу төрүппүт буолар. Биһиги, сахалар, эдэр судаарыстыбаннастаах эдэр норуот буолабыт. Норуоту харыстыыр, араҥаччылыыр хорсун санаалаахтар, киэҥ ычалаахтар, итии сүрэхтээхтэр өрүүтүн үөскүү, үүнэ, өрө тахса турдуннар!