Ытыктабыллаах Кыргыз  Өрөспүүбүлүкэтин литературатын уонна искусствотын  күннэрин кыттыылаахтара уонна ыалдьыттара!

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин аатыттан Саха Өрөс­пүүбүлүкэтигэр Кыргыз Өрөспүүбүлүкэтин литера­туратын уонна искусствотын  күннэрэ саҕаламмытынан истиҥник эҕэрдэлиибин!
Бүгүн Кыргызстан кул­тууратын күннэрэ Россия  Федерациятын икки регионугар – дойду киинигэр Москва куо­ракка уонна биһиэхэ – Саха си­ригэр тэҥинэн ыытыллаллар.
Быйыл биһиги Саха Өрөс­пүүбүлүкэтэ тэриллибитэ 95 сылын итиэннэ биллиилээх судаарыстыбаннай уонна политическай деятель, биһиги өрөспүүбүлүкэбит бастакы салайааччыта, саха норуотун чаҕылхай уола, Саха сирин уонна Кыргызстан саҥа судаа­рыстыбаннай тутулун олохтоспут Максим Кирович Аммосов төрөөбүтэ 120 сылын бэ­лиэтиибит.
Максим Кирович кыргыз сиригэр төһө да кылгас кэм­ҥэ  үлэлээтэр, бу дойдуну ис сүрэҕиттэн ылыммыта, сөбү­лээбитэ, ол туһунан кини хас да төгүл бэлиэтээн  турардаах. Максим Кирович бу дойду чэчирии сайдарын туһугар бары кыаҕын, күүһүн ууран үлэлээбитэ. Кыргыз Өрөспүүбүлүкэтин уопсастыбаннаһа М.К. Аммосов өрөспүүбүлүкэ бастакы салайааччыларыттан биирдэстэрин, үгүс салайар уонна хаһаайыстыбаннай  үлэлэргэ олохтоох дьону үүннэрбит, таһаарбыт, өрөспүүбүлүкэҕэ үрдүк идэлээх каадырдары үөрэтиигэ, бэлэмнээһиҥҥэ быһаарыылаах улахан хамсаа­­һыны оҥорбут киһи быһыы­тынан өйдүүр уонна ытыктыыр.
Репрессия сылла­ры­гар союзнай өрөспүүбү­лүкэ­лэр  партийнай салайааччы­ларыттан  соҕотох Максим Ки­­рович эрэ Кыргызстаҥҥа НКВД уорганнарын үлэтин бэрэ­биэркэлиир КК анал хамыы­һыйатын тэрийбитэ, на­цио­нальнай интеллигенцияны сорунуулаахтык көмүскэспитэ, бэйэтэ эмиэ олоҕо суох ыар буруй­дааһыҥҥа түбэспитэ.
Кыргыз  норуота Мак­сим Кирович Аммосов  оҥор­бут үтүөтүн умнубат. Кыр­гызстан киин куоратын биир уулуссатыгар Максим Аммосов аата иҥэриллибитэ, кинигэ, пьеса, театрга аналлаах туруо­руу суруллан тахсыбыта. 2007 сыллаахха, төрөөбүтэ 110 сылыгар анаан, Максим Ки­рович үлэлээбит Кыргызстан Быра­быыталыстыбатын дьиэ­тигэр кини сырдык мөссүөн­нээх  мемориальнай дуоската ыйаммыта. Кыргызстан Өрөс­пүүбүлүкэтин киин куора­тыгар Максим Аммосов тө­рөө­бүтэ 115 сылыгар анаан мемориальнай бюст туруоруллубута.
Кыргызстан Өрөс­пүүбү­лүкэтин Президенэ Алмазбек Атамбаев көҕүлээһининэн 2015 сыллаахха Бишкек куоракка «М.К. Аммосов. Кыргызский период деятельности» диэн кинигэ тахсыбыта. Кинигэ Кыргызстан Өрөспүүбүлүкэтин уонна Саха сирин парла­мен­нарын, архыыптарын, библиотекаларын  кыттыгас бырайыактарын быһыытынан оҥоһуллубута. Кинигэҕэ М.К. Аммосов туһунан биллиилээх дьон, историктар, архивистар суруйуулара уонна ахтыылара, толору библиографическай ыйынньык уонна Кыргызстан архыыптарыгар баар исто­рическай докумуоннар испии­һэктэрэ киирбитэ.
Кыргызстан Өрөспүү­бү­лүкэтин бастакы Президенэ Аскар Акаев Максим Аммосов 1937 сыллаахха Кыргызстаҥҥа үлэлээбит кылгас кэмигэр «…Кыргызстан  историятыгар сындыыс сулус курдук сырдык, чаҕылхай суолу хаалларбыта» диэн анаан бэлиэтээбитэ.
Кыргызстан Өрөспүү­бүлүкэтин судаарыстыбаннаһа саҥа атаҕар туруутугар М.К. Аммосов киллэрбит кылаатын Кыргызстан Өрөспүүбүлүкэтин Президенэ Алмазбек Атамбаев үрдүктүк сыаналаабыта.  М.К. Аммосов төрөөбүтэ 115 сыла бэлиэтэнэр сылыгар саха норуотугар  ыыппыт эҕэрдэ суругар «Максим Кирович би­һиги норуоттарбыт доҕордуу уонна бырааттыы буолууларын быстыспат ситимнээбитэ» диэн бэлиэтээбитэ.
Саха сиригэр кыргыз литера­туратын Күннэрэ аан бастаан, үйэ аҥаарын анараа өттүгэр, 1966 сыллаахха ыытыллыбыта. Кыргызстан Өрөспүүбүлүкэтин Суруйааччыларын сойууһун прав­лениетын бастакы сэки­рэтээрэ, прозаик,  драматург Токтоболот Абдумомунов баһы­лыктаах кыргыз норуотун алта киһилээх суруйааччыларын бөлөҕө кэлэ сылдьыбыта. Ыал­дьыттар ортолоругар правление сэкирэтээрэ Жунай Мавлянов, биллиилээх поэттар Смар Шимеев, Сооронбай Джусуев, Камчи Джунусов, кыргыз суруйааччылара Саткын Сасыкбаев, Байдулда Сарнагоев, Темиркул Умета­лиев бааллара.
Саха сирин култууратын олоҕор буолбут ол  бэлиэ түгэни билигин даҕаны дьон-сэргэ умнубат. Киргизия суруйааччыларын делегацията Дьокуускай куоракка, Нам, Мииринэй оройуоннарыгар сылдьыбыта. Норуоттар истиҥ доҕордоһууларын бэлиэтинэн Мииринэй оройуонугар саҥа булуллан хостоммут 37,56 карат ыйааһыннаах алмааска кыргыз омук улуу акыына Токтогул Сатылганов аата иҥэриллибитэ. Нам сиригэр Эҥсиэли хочотугар кэлбит ыалдьыттар ааттарын ыйан туран, «Кыргыз литературатын нэдиэлэтин кыттыылаахтарыгар» диэн өйдөбүнньүк суруктаах сэргэ туруоруллубута. Кыргызстан Өрөспүүбүлүкэтин  култууратын уонна искусствотын  күннэрин түмүгүнэн Гаврил Окороков уонна Иван Федосеев-Доосо 1967 сыллаахха «Ала-хайа сарыала» хомуурунньугу таһаарбыттара, ол хомуурунньукка 33 кыргыз суруйааччыларын, поэттарын айымньыларын тылбаастара киирбитэ.
Бүгүн биһиэхэ Кыргыз Өрөс­пүүбүлүкэтин Президенин сүбэһитэ Мира Аскеровна Ка­рыбаева салайааччылаах Кыр­гызстан Өрөспүүбүлүкэтин  кул­тууратын деятеллэрин улахан бөлөҕө, Кыргызстан  үс бөдөҥ айар холбоһуктара – суруйааччылар, худуоһунньуктар, кинема­тографистар түмсүүлэрин  бэрэстэбиитэллэрэ ыалдьыт­тыы кэллилэр.  Ыалдьыттар ортолоругар Кыргызстан Өрөс­пүү­бүлүкэтин кинемато­графистарын түмсүүтүн бэрэссэ­дээтэлэ Кулмендеев Таа­лайбек Акжолтоевич,  Кыр­гызстан Өрөспүүбүлүкэтин суруйааччыларын Национальнай түмсүүтүн бэрэссэдээтэлэ, на­роднай поэт, Кыргызстан Өрөспүүбүлүкэтин  култууратын үтүөлээх үлэһитэ Акбар Ток­томамбетович Рыскулов, народнай поэт, Кыргызстан Өрөспүүбүлүкэтин култууратын үтүөлээх деятелэ, драматург, Жолон Мамытов аатынан, Алыкул Осмонов аатынан бириэ­мийэлэр лауреаттара Кожогелди Култегин, Кыргыз­стан  Өрөспүүбүлүкэтин  народнай худуоһунньуга,  профессор, академик Суйутбек Торо­беков, скульптор, Кыргызстан Өрөспүүбүлүкэтин Судаарыс­тыбаннай бириэмийэтин лауреата Турумбеков Аскар Асанбекович,  филологическай наука доктора, профессор, Алыкул Осмонов  аатынан Кыргызстан Өрөспүүбүлүкэтин Национальнай библиотекатын дириэктэрэ Жылдыз Кемеловна Бакашова, суруйааччы,  «Ж­ети­ген» сурунаал кылаабынай редактора Жумашев Абдиламит, Ч.Айтматов аатынан Иссык Куллааҕы форум МОО президенэ, дипломат, судаарыстыбаннай деятель, Чингиз Айтматов уола Аскар Чингизович, драматург, Т.Абдумомунов бириэ­ми­йэтин лауреата Бакашова Сатина Акматалиевна, Саха сирин худуоһунньуга, Саха Өрөспүүбүлүкэтин искусствотын үтүөлээх деятелэ Николай Иннокентьев кыыһа, Бишкек к. «Олоҥхо» уопсастыбаннай түмсүүтүн салайааччыта Ньур­гуйаана Иннокентьева, бил­лиилээх хомусчут Тынчтыбек Чуйтиев бааллар.
1966 сыллаахха ыытыллыбыт кыргыз литературатын күннэрин көрсө Саха сиринээҕи кинигэ издательствота оччолорго саҥардыы биллэн эрэр чаҕылхай талааннаах эдэр суруйааччы Чингиз Айтматов 1963 сыллаахха Ленинскэй бириэмийэни ылбыт түөрт бастыҥ айымньытын хомуурунньугун сахалыы тылбаастаан таһаарбыта. Хомуурунньукка Чингиз Айтматов «Тэбиэн хараҕа», «Джамиля», «Маҥнайгы учуутал», «Төрөөбүт ийэ хонуум» сэһэннэрэ киирбиттэрэ. Айымньылары Николай Кондаков, Василий Гольдеров, Петр Афанасьев, Степан Саввин тылбаастаабыттара.
Быйыл, ол кинигэ тахсыбыта 50 сыл буолбутун кэннэ, тэрийэр бөлөх быһаарыытынан кыргыз литературатын классигын айымньыларын тылбааһын хомуу­рунньуга хаттаан бэчээт­тэннэ. Урукку тахсыбыт түөрт айымньыны сэргэ саҥа хомуурунньукка «Илгэлээх ардах», «Муора кытылынан сүүрэр Эриэн ыт» сэһэннэр тылбаастара киирдилэр.
Соторутааҕыта саха норуо­тун «Дьулуруйар Ньургун Боотур» улуу олоҥхото кыргыз тылынан тылбаастанан тахсы­быта. Хардатын кыргызтар аатыр­быт «Манаас» диэн эпичес­кэй айымньылара сахалыы тылбаастанна.
Бу күннэргэ кыргыз 40 суруйааччытын уонна поэт­тарын айымньылара сахалыы тылбаастанан «Күн кууһар хайатыттан» диэн ааттаах хомуурунньук бэчээттэнэн таҕыста. Кыргызстаҥҥа саха суруйааччыларын уонна поэтта­рын улахан бөлөҕүн айымньылара кыргыз тылыгар тылбаастанан таҕыстылар. Бу хомуурунньукка «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхоттон быһа тардыы, саха литературатын классиктара А.Е. Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй, Былатыан Ойуунускай, Анемподист Софронов-Алампа, народнай суруйааччылар уонна поэттар Наталья Харлампьева, Иван Мигалкин,  Василий Саввин, Анатолий Старостин, Елена Слепцова, Наталья Михалева, Саргылана Гольдерова, Николай Калитин, Дмитрий Наумов, Александр Постников, Афанасий Гуринов, Гаврил Андросов, Рустам Каженкин, Яна Байгожаева айымньылара киир­дилэр.
Бүгүн, күннэр чэрчилэринэн, Былатыан Ойуунускай ааты­нан литературнай музей­га суруйааччылар уонна кул­туура, искусство үлэһиттэрэ кыттыылаах “төгүрүк остуол” ыытыллар. «Республика» киинэ саалатыгар Кыргыз­стан уонна Саха сирин кинема­тографистарын бииргэ үлэлээ­һиннэрин туһунан сөбүлэһии түһэрсиллэр, киин куорат олохтоохторо уонна ыалдьыттара Кыргызстаҥҥа уһуллубут киинэлэри көрүөхтэрэ. М.Ф. Габышев аатынан Национальнай худо­жественнай музейга кыргыз худуоһунньуктарын ойуу­луур-дьүһүннүүр искус­стволарын быыстапката аһыл­лыаҕа. Өрөспүүбүлүкэ суруйааччыларын, худуо­һунньуктарын, кинема­тографистарын сойуус­тарыгар, ону таһынан Саха Өрөспүүбүлүкэтин Националь­най библиотекатыгар биир идэлээхтэр көрсүһүүлэрэ буо­луох­тара.
Биһиги өрөспүүбүлүкэбит биир үтүөкэн улууһугар – Нам сиригэр Максим Кирович Аммосов пааматынньыгын үөрүүлээхтик аһыы буолуоҕа. М.К. Аммосов төрөөбүтэ 120 сылыгар аналлаах өрөспүүбүлүкэтээҕи Ыһыах ыһыллыаҕа,  Максим Кирович Аммосов төрөөбүт төрүт сиригэр өйдөбүнньүк сэргэ туруоруллуоҕа. Ыалдьыттар М.К. Аммосов аатынан судаарыс­тыбаннас уонна история музе­йын саҥа экспозицияларын кытта билсиһиэхтэрэ.
Бүгүн айар үлэ үөһүгэр айымньылаахтык үлэлии-хамсыы сылдьар, идэлэригэр бэриниилээх дьон түмүстүлэр. Икки доҕордуу өрөспүүбүлүкэлэр  суруйааччылара, педагогтара, тылбаасчыттара, кинигэ таһаараач­чылара, библиотека үлэһиттэрэ, худуоһунньуктар, театр уонна киинэ эйгэтин үлэһит­тэрэ –  быһатын эт­тэххэ, национальнай литера­тураҕа, кинигэҕэ уонна искусствоҕа быһаччы сыһыан­наах, национальнай култуура нэһилиэстибэтигэр ытыкта­быллаахтык сыһыаннаһар, ол нэһилиэстибэ  иитэр, эсте­тическэй, култуурунай өттүнэн дьиҥ суолтатын  өйдүүр, биһиги норуоттарбыт  икки ардыларыгар гуманитарнай бииргэ хардарыта дьайсан үлэлээһин төрүтүн быһыытынан ону ылынар дьон бука бары аан бастаан маннык түһүлгэҕэ муһуннулар.
Күннэри үөрүүлээхтик аһыы П.А. Ойуунускай аатынан Саха академическай теат­рын сыанатыгар буолара туспа суолталаах. Чингиз Айтма­товынан сирэйдээн, бүтүн кыргыз литературата Саха сирин театральнай искусство­тыгар  улахан  сабыдыалы оҥорбута.  Биһиги режиссербут Андрей Борисов 1982 сыл­лаахха  Чингиз Айтматов «Муора кытылынан сүүрэр Эриэн ыт» айымньытынан туруорбут «Хаарыан хампа күөх кытылым»  испэктээкилэ өрөспүүбүлүкэ театральнай искусствотыгар саҥа кирбиини арыйбыта, Саха театра аан дойду таһымыгар тахсарыгар киэҥ аартыгы тэлэр олук  буолбута.
Аан дойду бары норуоттарын курдук, биһиги дьоммут-сэргэбит Чингиз Айтматовы олус чугастык ылынар. Кини айымньыларын геройдара үгүс саха ааҕааччытын кутун туппуттара, сүрэҕэр умнуллубат өйдөбүлү хаалларбыттара. Гуманист суруйааччы Чингиз Айтматов төрөөбүтэ 85 сылыгар – 2013 сыллаахха Саха сиригэр булуллубут бөдөҥ алмааска кини аата иҥэриллибитэ.
Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Кыргыз Өрөспүүбүлүкэтин литературатын уонна искус­ствотын күннэрэ Дьокуус­кай куораты, Максим Аммосов дойдутун – Нам, Хаҥалас улуус­тарын эрэ буолбакка, аныгы медиа ситим көмөтүнэн Саха сирин бүтүннүүтүн хабыахтара.
Биһиги норуоттарбыт ханыылыы историческай дьыл­ҕалаахтар. Биһигини ааспыт олохпут, култуурабыт биир төрүттээҕэ ситимниир. Ол биир бэлиэ туоһута – Максим Аммосов, Торекул Айтматов, Чингиз Айтматов сырдык ааттара.
Ханнык даҕаны норуот бэйэ-бэйэтин өйдөһөр, чугасаһар суолу тутуһара ордук үйэлээх, кэскиллээх. Кыргыз уонна саха норуоттарын ардыларыгар киһилии сыһыан олохтонуутугар бу икки норуот судаарыстыбаннаһын тэрийсибит М.К. Аммосов туһунан үйэлээх өйдөбүл, уруулуу омуктар үгүс сүүһүнэн сыллаах историялара, эпостара, литература, култуура, искусство эйгэтигэр алтыһыылара олук буолуоҕа.
Ытыктабыллаах ыалдьыт­тар­бытын, өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун Кыргыз Өрөспүү­бүлүкэтин литературатын уонна искусствотын күннэрэ саҕаламмыттарынан эҕэрдэ­лиибин.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин Бэрэссэдээтэлэ,
М.К. Аммосов төрөөбүтэ 120 сылын бэлиэтээһини бэлэмниир уонна ыытар
кэмитиэт хос бэрэссэдээтэлэ А.Н. Жирков.
 
Бэс ыйын 20 күнэ, 2017 сыл ,
Дьокуускай к.