Саха тылын үөрэтии саҥа саҕахтара

Манна Амма, Анаабыр, Бүлүү, Хаҥалас, Уус Алдан, Өлүөхүмэ улуустарыттан уонна Дьокуускай куораттан 80-тан тахса саха тылын, литературатын, култууратын учууталлара, тыл үөрэхтээхтэрэ, уопсастыбаннай хамсааһын чилиэннэрэ кыттыыны ыллылар. “Төгүрүк остуол” Арассыыйа омуктарын төрөөбүт тылларын үөрэтии кэнсиэпсийэтигэр анаан учууталлар этиилэрин түмэр уонна Төрүт омуктар тылларын Аан дойдутааҕы сылыгар аналлаах бырайыактары көҕүлүүр сыаллаах ыытылынна. Мин бу “төгүрүк остуол” кыттааччыларын санааларын истэн, кинилэр этиилэрин киэҥ иһитиннэриигэ таһаарарга соруннум. Бастатан туран, СӨ Национальнай оскуолаларын чинчийэр научнай институт дириэктэрин, педагогическай наука кандидатын Светлана Семенованы кытта кэпсэттим.

— Светлана Степановна, тө­рөөбүт тыл сайдарын туһугар институт үлэһиттэрэ урут-уруккуттан элбэх өрүттээх үлэни ыытан, учуобунньуктары, бырагыраамалары оҥорон кэллилэр. Билиҥҥи үйэҕэ бүтүн Арассыыйа үрдүнэн үөрэх тиһигэр уларыйыы бара турар. Мин билэрбинэн, эн араас сирдэринэн үрдүк таһымнаах сүбэ мунньахтарга кыттыыны ылан кэллиҥ. Бу мунньахтарга уонна тэрийэн ыыппыт “төгүрүк остуолгутугар” туох ураты, саҥа санаа этилиннэ?

Светлана Семенова, СӨ На­цио­­нальнай оскуолаларын чинчийэр институт дириэктэрэ:

— Арассыыйа таһымыгар тыл бэлиитикэтин олоххо киллэриигэ күүстээх хамсааһын саҕаланна. Норуоттар дьыалаларыгар Судаарыстыбаннай Дуума Кэмитиэтэ “Языковое многообразие Российской Федерации: состояние и перспективы” диэн парламент истиилэрин тэрийэн ыытта. Ол кэннэ “Языковая политика: общероссийская экспертиза” диэн форуму Норуоттар дьыалаларыгар бэдэрээлинэй агентство тэрийдэ. Мин ити мунньахтарга кыттан, төрөөбүт тылы сэргэ өрөспүүбүлүкэлэр судаарыстыбаннай тылларын сайыннарыыга эмиэ болҕомто ууруллуохтааҕын, национальнай үөрэх сайдыытыгар научнай институт суолтатын тоһоҕолоон тыл эттим.

2019 сыл – Аан дойдуга төрүт омуктар тылларын сыла. Онон кыахпытын-күүспүтүн түмэн, Саха сиригэр олохтоох төрүт омуктар (саха, эбээн, эбэҥки, чукча, долгаан уонна дьүкээгир) тылларын сайыннарар кэскиллээх бырайыактары саҕалыах, олоххо киллэриэх тустаахпыт.

Арассыыйа омуктарын төрөө­бүт тылларын чөлүнэн хаалларар уонна сайыннарар пуонда тэриллэр буолла. Пуонда үөрэх бырагыраамаларын, учуобунньуктарын оҥорууга, бэчээттээһиҥҥэ, олохсуйа илик суруктаах-бичиктээх тыллары чинчийиигэ көмөлөһүө, төрөөбүт тылы үөрэтии саҥа ньымаларын оҥотторуу үлэтин эмиэ ыытыа. Пуонда бырабылыанньалаах уонна попечительскай сэбиэттээх буолуо, сүрүннээн Арассыыйа бүддьүөтүттэн үбүлэнэн үлэлиэ.

Өссө Арассыыйа омуктарын төрөөбүт тылларын сайыннарар институт Үөрэх эйгэтигэр судаарыстыбаннай бэлиитикэни уонна информационнай технологияны киллэрэр киин иһинэн тэриллиэ. Онон Арассыыйа омуктарын национальнай тылларын үөрэтии, оҕону төрөөбүт тылынан үөрэтии туһунан бары эригийиэнтэн сибидиэнньэни хомуйар, түмэр, ырытар, сааһылыыр систиэмэ оҥоһуллуо. Оччоҕо төрөөбүт тылы, литератураны уонна култуураны үөрэтии атын үөрэх биридимиэттэрин кытта тэҥҥэ тутуллар кыахтаныа.

Арассыыйа Үөрэҕин министиэристибэтин салайыытынан Төрөөбүт тылы үөрэтии кэнсиэпсийэтэ оҥоһуллан эрэр. Оттон бэйэбитигэр Феодосия Васильевна Габышева салайыытынан Саха тылын, литературатын уонна култууратын үөрэтии кэнсиэпсийэтин торумнуур икки улахан тэрээһин буолбута. Бүгүҥҥү көрсүһүүбүт үһүс тэрээһин буолар. Биһиги түмүллүбүт санаабытын, этиилэрбитин бастаан Арассыыйа таһымыгар оҥоһуллар кэнсиэпсийэҕэ киллэртэриэх тустаахпыт. Ити докумуон бигэргэннэҕинэ, олохтоох усулуобуйабытыгар сөп түбэһэр, ситэрэн-хоторон биэрэр курдук бэйэбит кэнсиэпсийэбитин оҥостор кэммит кэлиэ. Өрөспүүбүлүкэбитигэр хайаан да Тылы сайыннарар, тыл бэлиитикэтин олоххо киллэрэр тус сыаллаах бырагыраама баар буолуохтаах.

— Махтал. Оттон Ирина Павловна, СӨ үөрэҕин уонна наукатын министиэристибэтин өттүттэн бу боппуруоска туох этиилээҕий?

Ирина Любимова, СӨ үөрэ­ҕин уонна наукатын миниистирин бастакы солбуйааччыта:

— Биһиги өрөспүүбүлүкэбит икки судаарыстыбаннай тыллааҕын быһыытынан, икки тылы тэҥҥэ тутар эйгэни тэрийиигэ күүскэ үлэлэһиэхтээхпит. Холобур, эрдэ тэриллибит уопсастыбаннай хам­сааһыннары сөргүтэн уонна билигин таһаарыылаахтык үлэлиир тэрилтэлэри кытта саҥалыы үлэ хайысхаларын тэрийиэххэ. Төрөөбүт тылынан үөрэтиини уонна иитиини оҕо саадыттан күүскэ ылсан саҕалыахха, онно анаан саҥа үөрэх кэмпилиэктэрин оҥоруохха.

“Төгүрүк   остуол”   туох түмүктээҕий?

“Төгүрүк остуол” түмүгэр саха тылын, литературатын уонна култууратын учууталларын I өрөспүүбүлүкэтээҕи сийиэстэрин уонна Аллараа Бэстээххэ буолбут «Саха тылын, литературатын уонна култууратын үөрэтии кэнсиэпсийэтин сүрүн ис хоһооно уонна тутула» сүбэ мунньах үлэлэрин салҕыыр сыаллаах киирбит этиилэри эбии түмэн үлэ сүнньүн торумнаатылар. Бу тылбыт сайдарын, эйгэтэ кэҥиирин туһугар туһуламмыт тэрээһиннэр олох сайдар тэтимин баттаһа төрөөбүт тылы, литератураны, култуураны үөрэтии ис хоһоонун уонна мэтиэдьикэтин саҥардан, тупсаран биэрэргэ учуутал, үөрэнээччи, төрөппүт бэлэмнээҕин туоһулууллар.

Санаалар

“Төгүрүк остуолга” эдэр ыччаты кытта күннэтэ үлэлиир элбэх учуутал, уһуйааччы көхтөөх кыттыыны ылла. Кинилэр боротокуолга киирбит кэрчик санааларын иһитиннэрэбин.

Жанна Барашкова, саха тылын, литературатын уонна култууратын учууталларын Ассоциациятын бэрэссэдээтэлэ:

— Ассоциация бэрэссэдээтэлэ буоларым быһыытынан, тылы үөрэтиигэ учууталлар кыһалҕаларын этиэм. Үгүс учуутал сахалыы тыллаах учуобунньуктары, босуобуйалары түмэр Интэриниэт ситимигэр анал портал суоҕун бэлиэтиир.

Оҕо олус уларыйда. Үөрэнээччи интэриэһин тардар аныгы ньымалары туһаныахха, эрчиллии босуобуйаларын оҥоруохха. Тылга дьоҕурдаах, үрдүк көрдөрүүлээх, киэҥ билиилээх, сахалыы элбэҕи аахпыт оҕолору өрөспүүбүлүкэ бары муннугуттан түмэн, форум тэрийэн, Өлүөнэ өрүс устун уһуннарыахха, тыл лааҕырдарын сөргүтэн үлэлэтиэххэ.

Ил Дархан «Саха Өрөспүүбү­лүкэтин үөрэҕин сайдар хайысхалара» ыйааҕар тирэҕирэн, тылы сайыннарыы бырагырааматын оҥоруоҕуҥ.

Светлана Федорова, Дьокуус­кай куорат 7 № оскуолатын дириэк­тэрэ:

— 7 №-дээх оскуолаҕа 1900-тэн тахса оҕо үөрэнэр. Оскуолабыт 40 % — саха кылааһа. Кэлиҥҥи 10 сылга куоракка элбэх саха кылааһа арылынна. Төрөөбүт тылы үөрэтиигэ чаас сөпкө аттарыллыбыт дии саныыбын, ол эрэн литератураны үөрэтиигэ эбии чаас көрүөххэ сөп. Тоҕо диэтэххэ, билиҥҥи оҕо олох аахпат буолла, оттон литература үөрэтэр уонна иитэр өрүтэ үгүс. Аныгы Интэриниэт, дистанционнай, мобильнай үөрэхтээһин, электроннай босуобуйалар кыахтарын ситэ туһаммакка сылдьабыт. Киинэни, мультфильмы, виртуальнай музейы, аудио-матырыйааллары оҕо үөрэнэр баҕатын үрдэтэргэ туһанары ситиһиэхтээхпит.

Вилюяна Никитина, «Ийэ тыл кэскилэ» хамсааһын бэрэссэдээтэлэ:

— Билиҥҥи төрөппүт саха тылын үөрэтэр олус уустук дии саныыр уонна оҕото төрөөбүт тылы тоҕо үөрэтиэхтээҕин ситэ өйдүү илик. Төрөппүт оҕото ситиһиилээх буолуон баҕарар. Икки тылы тэҥҥэ тутан үөрэппит уонна иитиллибит оҕо таһыччы буоларын өйдөтөр үлэ күүскэ барыахтаах. Ийэ тылын үчүгэйдик билэр оҕо омук тылын түргэнник ылынар, ситиһиилээхтик үөрэтэр. Билигин  сахалыы кэпсэтии да таһымын кыайа тута иликпит, оҕо сахалыы классиканы ааҕарга, өйдүүргэ бэлэмэ суох. Кыра саастаах оҕоҕо сахалыы мультик, оонньуур, литература суоҕа атахтыыр. Маны судаарыстыба өйөөтөҕүнэ эрэ хамсааһын тахсыаҕа.

Татьяна Скрябина, Саха гимназиятын учуутала:

— Сахалыы үөрэтии төрдө ыалга, оҕо саадыгар уонна начаалынай кылааска сытар. Бу сүрүн хайысхалары сааһылаан, систиэмэлиири ситиһэ иликпит. Дьиэ кэргэнтэн саҕалаан, сахалыы ааҕыы бырайыактарын хото туһаныахха. Оҕо уонна төрөппүт бииргэ ааҕалларын ситиһэр сыаллаах «Саха суруйааччылара дьиэ кэргэҥҥэ» бырайыакпыт олус үчүгэй көрдөрүүлээх. Манна оскуола уонна куорат библиотекатын оруола улахан. Начаалынай кылааска Бүтүн Арассыыйатааҕы бэрэбиэркэлиир үлэ учууталлары долгутар. Саха тылыгар аналлаах маннык ирдэбил суоҕа тылы үөрэтиигэ эппиэтинэһэ суох сыһыаҥҥа тиэрдэр.

Майя Осипова, Саха политехническэй лиссиэйин учуутала:

— Саха тылын биридимиэтэ сүрүн биридимиэттэртэн хаалсыбатын туһугар Бүтүн Арассыыйатааҕы бэрэбиэркэлиир үлэ курдук хонтуруоллуур үлэни 5-9 кылаас оҕолоругар тэрийэн ыытыахха сөп. Буолар күнүн-дьылын эрдэттэн ыйан, оҕолору бэлэмнээн, өрө көтөҕүллүүлээхтик, эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһан ыыттахха ордук көдьүүстээх буолуо. Өрөспүүбүлүкэтээҕи саха тылын, литературатын уонна култууратын олимпиадатыгар кыттан миэстэлэспит үөрэнээччилэргэ Ил Дархан бириэмийэтин олохтуохха. Оччоҕуна оҕо тылы, литератураны үөрэтэр баҕата күүһүрүө. Сахалыы эйгэни тэрийиигэ өрөспүүбүлүкэ таһымнаах “Тииҥ мэ­йии”, “Аман өс”, викторина күрэхтэрин тэрийиэҕиҥ.

Фекла Болдовская, Чурап­чы­­тааҕы гимназия учуутала:

— Учуобунньукка педагогика уонна методика бириинсиптэригэр олоҕурбут оҕо тылын байытар, сайыннарар элбэх эрчиллии баара ордук, үөрэх кинигэтэ билиҥҥи үөрэх ыстандаардыгар эппиэттиэхтээх. Саха тылын эйгэтин кэҥэтиигэ араадьыйа, тэлэбиидэнньэ саайтарыгар архыып матырыйаалларын киллэрэллэрэ буоллар, учуутал уруокка хото туһаныа этэ. Төрөөбүт тылы үөрэтэр кэмҥэ оҕолорбутугар «Лингвоквантум», «Сахаквантум» бырагыраамалары оҥорон, 3D ачыкы кэтэрдэн, ходуһаҕа, сайылыкка, балаҕаҥҥа киллэрэн оонньотуохха, сорудахтары толорторуохха.

Маргарита Винокурова, педагогическай наука кандидата, СӨ үтүөлээх үлэһитэ, РФ суруналыыстарын Союһун чилиэнэ.