Сыыһа суруллубут аат баар буолуон сөп дуо?

Кимиэхэ эмэ «өй бэрсэр» дуу, «салгыыр» дуу соругу туруоруммаппын. Көннөрү хоһуоктаммыт санаабыттан хоҥнорута түһэн, таспар таһаарыахпын баҕарабын. Төрөөбүт төрүт тылын боппуруоһугар, били, ат сүүрдэҕинэ ыт хаалсыбатыныы, акадьыамыгыттан-хачыгаарыттан тутулуга суох, ким баҕарар санаатын этэр толору бырааптаах буоллаҕа.

Арай мин көппөт буолуум

«Икки тыл – икки кынат», «төһө элбэх омук тылын билэҕин – соччонон баайгын», «омуктуу билэр киһи – үрдүк култууралаах киһи» уо.д.а. афоризм-этиилэри истимэхтээн кэлбит бэйэбит. Барыта сөп, мөккүөр суох. Маныаха арай биир соҕотох саарбахтыыр санаалаах буолуохха сөп: ол сайдыы, билии-көрүү, култуура төрөөбүт төрүт тылга тыҥырах харатын да саҕа хоромньуну аҕалыа суохтаах. Ол аата, эн төрөөбүт тылгын көйгөтүтэн эбэтэр тэпсэн туран «элбэх кынаттаннаххына», ол сыаната – алтан болууска буолуоҕа.
Төрөөбүт тылы харыстааһыҥҥа уонна өрө тутууга омук, норуот халыҥ ахсаана быһаарар оруоллаах. Ол эрэн, ол соҕотох туус куоһур буолбатах. Тус бэйэм урут-уруккуттан дьиктиргии саныыр суолум баар: төһөнөн омук кыра, аҕыйах ахсааннаах да, соччонон куйаар (космополиттыы) өйдөбүлэ олус күүстээх буолар. Кини атын тылга, култуураҕа баһыйтара сыстыыта эрэ буолбакка, онно киирэн симэлийэн хаалыыта олус түргэн тэтимнээхтик барар. Аны туран, ол процесс күүс өттүнэн күөмчүлэнэн, көҥүлэ бохсуллан буолбакка, «эйэ дэмнээх сөбүлэһиинэн» барарынан уратыйар. Бу хобдох чахчы – кыра омук курус дьылҕата.
Элбэх кыраҕа сабыдыала улахан.Ахсаан өттүнэн элбэх омугу кытта ыксалаһа уонна чугастаһа олорор атах-бытах омуктар кини тылын, култууратын, өссө итэҕэлин сабыдыалыгар булгуччу оҕустараллар, түмүгэр бэйэлэрин уратыларын сүтэрэр суолга үктэнэллэр. Күүстээх кыайара, мөлтөх хоттороро – айылҕа сокуона. Онно эбэн, кыайыылаах уонна кыайтарыылаах икки ардыгар күүстээх хаан буккуһуута бардаҕына, кыра омук дьылҕатыгар бүтэһиктээх кириэһи туруоруохха сөп. Оттон, биллэрин курдук, суон тостубат, халыҥ хайдыбат. Ол оннугар — быа синньигэһинэн быстар, күрүөнү намыһаҕынан көтөллөр.

«Улахан кынчаал»

Урукку Сэбиэскэй Сойууска киэҥник аатырбыт авар омук суруйааччыта Расул Гамзатов «Мой Дагестан» диэн кинигэлээх этэ. Ол онно Шамиль имам: «Кыра норуот улахан кынчааллаах буолуохтаах», — диэбит этиитин холобур аҕалар. Шамиль нуучча ыраахтааҕыта холуонньалыыр сэриилээһинин утары үйэ чиэппэрэ охсуспут ытык имамнара. Сэрии сэриинэн, оттон Гамзатов «улахан кынчаал» өйдөбүлүн атыннык иэҕэн этэр. Кыра омук ийэ тылын, итэҕэлин, үгэстэрин, култууратын дьөрү хараҕын харатын курдук харыстаан илдьэ сылдьыахтаах, аныгы үйэҕэ кини «улахан кынчаала» — ол буолуохтаах. Бэйэм санаабар, сөрү-сөптөөх уонна иһэ истээх быһаарыы. Уһулуччулаах суруйааччы этэр ол харах харатын курдук харыстаныллыахтаах өйдөбүллэри (святынялары), өлөрбөккө-өһөрбөккө илдьэ сылдьар норуоту ханнык да күүс булгурутар кыаҕа суох.

Ааппыт туһунан

Биһиги, сахалар, дьиҥ былыргы төрүт ааппытын сүтэрбит омук буолабыт. Ол остуоруйата мунаах, мөккүөрдээх, тайылҕаннаах таайтарыылаах буолуон сөп. Биһиги курдук ахсааннаах эбэтэр өссө дьоҕус норуоттар ааттарын адьас тамты сүтэрэн кэбиспит чахчылара суох курдук. Киэпкэ киирбит биир кытаанах сүрүннээх итэҕэлэ суох буоламмыт төрүт ааппытын сүтэрбит эбиппит диэҕи, Арассыыйа бэйэтин састаабыгар холбообут элбэх норуоттарын ортолоругар «язычник» дэнээччи биис уустара ырааҕынан аҕыйаҕа суох этилэр.
Бүгүн — саха бэйэтин аатын булуна уонна ылына сатыы сылдьар омук. Сүрдээх үчүгэй дьыала. Бу гынан баран, биһиэнэ биһиэнин курдук. Өрүүтүн да буоларыныы, үксүгэр сонумсахтаныы майгытынан. Санаабытыгар, оҕолорбутугар сахалыы ааттары биэрэр курдукпут: Аял, Айина, Айна, Айсен, Сахая, Нюргуяна, Туяра …итинник төһө баҕарар салҕаан бара туруохха сөп. Оттон, ама, бу сахалыы этиллэр уонна суруллар ааттар дуо? Бу нуучча тылын алпаабытынан суруллубут ааттар буукубалара бүүс-бүтүннүүлэрэ саха тылын алпаабытыгар тилэри бааллар эбээт. Ол аата Айаал, Сахаайа, Айыына, Айыысээн, Ньургуйаана диэн этиллэр уонна хайа баҕарар дөкүмүөҥҥэ суруллар «толору бырааптаахтар». Айна диэн хайа омук аата буоларын бэйэм ирээтим билбэтим.
Бэл, Сардаана, Саргылаана, Хаарчаана, Сахайаана, Саргылаан, Уйгулаан, о.д.а. бэрт өрдөөҕүттэн «бэрэпиискэлэммит» ааттарбытын, уһатыылаах аһаҕас дорҕооннорун ситэри сиэн туран, сурукка-бичиккэ киллэрэ сылдьабыт. Ол курдук, билигин суруллалларынан да, саҥарыллалларынан да Саргылана, Сардана, Сахаяна, Харчана уо.д.а. ааттар буолан сылдьаллар.
Эчи, биһиэнэ биһиэнин курдук буолаахтаан истэҕэ. Бэл, ааппыт кытары били “Саха (Якутия)” дэммиппит курдук “состоруулаах” буолан иһээхтээтэҕэ үһү. Аял (Айаал), Айыына (Айина) диэбиккэ дылы.
Аһаҕас дорҕооннору уһатан, эҥээритэн саҥарыы уонна суруйуу, саха тылын биир дьиктилээх куорматынан уонна муусукалыы кэрэтик иһиллэр дорҕоонун уратытынан буолар. Саха киһитэ «дыр-дар», «тур-тар» диэн, эмискэ-эмискэ кылгастык быһыта баттаталаан, төлүтэ биэртэлээн саҥарбат. Нуучча тылын алпаабытыгар аһаҕас дорҕоону уһатыы анал бэлиэтэ туттуллар. Бу гынан баран, ол бэлиэ сахалыы уһатыылаах аһаҕас дорҕооннорун солбуйбат. Буолаары буолан, киһи анал аатыгар. Оттон биһиги, саха төрөппүттэр, оҕолорбутугар сахалыы ааттары биэрэр эбит буоллахпытына, төрөөбүт тылбытын да, оҕолорбутун да көйгөтүтүмүөҕүҥ. Төрөөбүт тылбытыгар да, төрөппүт оҕобутугар да тэҥинэн убаастабыллаахтык сыһыаннаһыаҕыҥ.

Омук — аатынан

Наар куттаммыта, сэрэммитэ буолар мөлтөх майгыбытын муҥ саатар оҕолорбут төлкөлөрүн түстүөхтээх бу ураты боччумнаах дьыаланы толорорбутугар уонна толорторорбутугар хаалларан эриэҕиҥ. Судаарыстыба саахсаҕа сулууспатыгар сахалыы суругу-бичиги барбах тумуһурдатан эрэ билэр, туһааннаах эбээһинэстэригэр аан бастатан нууччалыы толкуйунан салайтарар үлэһиттэр олороллоругар саарбахтыы барыллыбат. Ол кинилэр буруйдара буолбатах, олохсуйан хаалбыт сулууспалаах үөрүйэхтэрэ буолар.
Саха тылын туттуллар эйгэтэ төһө да кыараҕаһын иһин, наадыйбыт киһиэхэ сүбэни биэриэн сөптөөх тэрилтэ аҕыйаҕа суох. Бэдэрээссийэлээх хотугулуу-илиҥҥи үнүбэрсиэккэ саха тылын уонна култууратын үөрэтэр бакылтыат, хаапыдара бааллар. Гуманитарнай чинчийии үнүстүүтэ үлэлиир. Сахалыы тыллаах хаһыаттар эрэдээксийэлэрэ бааллар. Саха тылын учууталларын соруннахха түргэнник булуохха сөп. Сахалыы аат төрдүн-ууһун, төрүт суолтатын, өйдөбүлүн, суруллуутун уонна этиллиитин быһааран, сүбэлээн биэрэр билиилээх-көрүүлээх исписэлиистэр аҕыйаҕа суохтар. Дьоллоох төрөппүттэн, оҕотун төлкөтө түстэнэригэр (киһи аата, кини инники олоҕор уонна дьылҕатыгар кырата суох оруоллааҕын туһунан бигэргэтиини сапсыйан кэбиһэр сатаммата буолуо), баара-суоҕа боччумнаах уонна эппиэтинэстээх сыһыан эрэйиллэр. Ол курдук, саахсаҕа оҕоҥ дөкүмүөнүн оҥорторо бараргар, сахалыы аат туһунан добуочча өйдөбүллээх уонна, кылаабынайа, аат сөпкө суруллубут лииһин илдьэ баран, толоруохтаах исписэлиис иннигэр ууран биэриэххин уонна ону тутуһарын ирдиэххин наада.
Сахалыы анал аат бары буукубата нуучча тылын алпаабытыгар баар буоллаҕына, нууччалыы тартара сатаан сурукка, дөкүмүөҥҥэ суруйан киллэрэр наада суох. Биһиги наар нуучча норуотун, нуучча киһитин атаҕастыахпыт, өһүргэтиэхпит диэн кутталга сылдьабыт. Нуучча киэҥ көҕүстээх, дэлэгэй санаалаах норуот. Планета хайа да норуотун, бииһин ууһун киһитин дьэ чахчы эриэхэбэйдээх аатын-суолун бэрт сымсатык бэйэтин тылыгар уонна дорҕоонугар иэҕэ охсон ылан, олус судургутук уонна өйдөнүмтүөтүк ааттаан кэбиһэр үтүөкэннээх дьоҕурдаах. Оннук «Ванянан», «Мишанан», «Колянан», «Толянан» «сүрэхтэнэн» хаалбыт кыраныысса таһынааҕы да, иһинээҕи да арааһынай ааттары Арассыыйа былаһын тухары көрсүөххэ сөп.
Москваттан Саха сиригэр аан маҥнайгытын үктэммит суруналыыстар, туох да сиэлэ-кутуруга суох, «Республика Саха», «народ саха», «улус» диэн ааттары бэрт хомоҕой баҕайытык этэн кэбиһэллэр. Арай биһиги, бэйэбит икки ардыгар, туох да түмүгү биэрбэт мөккүөрү мөҥүрэтэн ахан биэрээхтиибит. Итинник судургу ааттары, ама, Кириэмил бэйэтинэн бобон олороро буолуо дуо диэххэ айылаах.
Киһи төрүт аата-суола дириҥ суолталаах. Норуотуҥ историятын, олорон кэлбит олоҕун, сүрүн дьарыгын, майгытын-сигилитин, итэҕэлин, о.д.а. уратыларын таарыйар боппуруостарга ырааҕынан сыһыаннаах эппиэттэри биэриэн сөп. Киһиэхэ төрөөтөҕүнэ аат бэриллэр, өллөҕүнэ тааска суруллар.
Ааппытыгар ытыктабыллаахтык сыһыаннаһыаҕыҥ, омукпутун билинэн, сахалыы ааты ылынан баран, сыыһырдымыаҕыҥ. Аньыыта да бэрт. Төрүт ааппыт барахсан, ама, мэҥэ тааспытыгар кытта сыыһа суруллан сандааран туруох бэйэтэ буолуо дуо?

Хаартыска Интернет ситимиттэн ылылынна.