Сүбэни холбоон үлэлээтэххэ

Тыа сирэ — судаарыстыба стратегическай тирэҕэ

Олунньу 27 күнүгэр Мэҥэ-Хаҥалас улууһун Майа сэлиэнньэтигэр «Тыа сирин сарсыҥҥыта» диэн тиэмэҕэ Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин иһинэн үлэлиир общественнай-консультативнай Сүбэ аан бастакы мунньаҕа ыытылынна.

Тэрээһиҥҥэ өрөспүүбүлүкэ салалтата, парламентарийдар, улуус, нэһилиэк депутаттара, баһылыктара, уопсастыбаннас кыттыыны ыллылар. Көһө сылдьар мунньаҕы Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Петр Гоголев салайан ыытта.

Туһаны эрэ аҕалыаҕа саарбахтаммат

Бастаан ааҕааччыларбар Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин иһинэн үлэлиир общес­твеннай-консультативнай Сүбэ диэн тугун быһаарыым. «Кырдьаҕастан сүбэтин, эдэртэн эйэтин ыл» диэн өс хоһоону мындыр өбүгэлэрбит мээнэҕэ айбатахтара. Бу дириҥ ис хоһоонноох этиини ордук муударай илин дойдулар тутуһаллар. Оттон бу көстүү биһиэхэ умнулла быһыытыйбытын ким да мэлдьэспэт буолуохтаах. Итини Майаҕа айаннаан иһэн Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин, Ил Түмэн үстүү ыҥырыытын депутата Климент Иванов: «Кэлиҥҥи салайааччылар уопуттаах урукку салайааччылар сүбэлэригэр олох наадыйбат буоллулар», — диэн этиитэ бигэргэтэр.

Оттон тэрээһиҥҥэ кытта айаннаан иһэр ытык дьоммут сэргэхсийбит сэбэрэлэрэ тустаах үлэ көрүҥэ наадалааҕын, туһалааҕын туоһулаата.

Сүбэни-аманы холбоотоххо, үлэ-хамнас түмүктээх буолара биллэн турар. Ытык дьоммут олоххо, үлэҕэ баай уопуттара, дириҥ билиилэрэ-көрүүлэрэ, төрөөбүт дойдуларыгар, норуоттарыгар тапталлара, кинилэр сүбэлэрэ-амалара, ыйааһыннаах этиилэрэ Сахабыт сирэ үүнэригэр-сайдарыгар, өрөспүүбүлүкэбит интэриэһин көмүскээһиҥҥэ туһаттан атыны аҕалбата чуолкай.

Бу саҥа тэриллибит Сүбэҕэ кимнээх киирдилэр? Ил Түмэн урукку ыҥырыыларын спикердэрэ, норуот депутаттара, Госдума депутаттара, салайааччылара, биир тылынан, өрөспүүбүлүкэбит бас-көс дьоно. Холобурга аҕалар буоллахха, «Тыа сирин сарсыҥҥыта» диэн мунньахха Сүбэ чилиэннэрэ, ытыктыыр дьоммут Егор Ларионов, Климент Иванов, Люлия Григорьева, Василий Филиппов, Александр Жирков, Макар Яковлев, Федот Тумусов, Галина Данчикова, Егор Жирков, Дмитрий Горохов, Павел Шарин уо.д.а. кыттыыны ыллылар.

Сүбэни-аманы холбоотоххо, үлэ-хамнас түмүктээх буолара биллэн турар. Ытык дьоммут олоххо, үлэҕэ баай уопуттара, дириҥ билиилэрэ-көрүүлэрэ, төрөөбүт дойдуларыгар, норуоттарыгар тапталлара, кинилэр сүбэлэрэ-амалара, ыйааһыннаах этиилэрэ Сахабыт сирэ үүнэригэр-сайдарыгар, өрөспүүбүлүкэбит интэриэһин көмүскээһиҥҥэ туһаттан атыны аҕалбата чуолкай.

Сүбэ мунньахтарга ылыллыбыт сүбэлээһиннэр парламент ыытар үлэ­тигэр, саҥа сокуоннар барыллара оҥоһуллууларыгар төһүүнэн буолуохтарыгар саарбахтаабаппын. Онон олус сөптөөх уонна наадалаах үлэ формата тэриллибитин бэлиэтиибин.

Былаас уонна уопсастыба

Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин иһинэн үлэлиир общественнай-консультативнай Сүбэ бастакы мунньаҕа тыа сиригэр анаммыта саамай сөптөөҕүн тэрээһин кыттыылаахтара бэлиэтээтилэр.

История туоһулуурунан, Россия ааспыт бары кэмнэргэ тыатын сирин муҥура суох ресурсатыгар тирэҕирэн бары моһоллору туораан кэлбитэ. Тыа сирэ, тыа хаһаайыстыбата ханнык баҕарар судаарыстыба стратегическай тирэҕинэн, кытыы сир олохтоохторо норуот сүмэтинэн буолалларын умнуо суохтаахпыт. Дойдубут нэһилиэнньэтэ эмиэ тыа сирин үтүөтүнэн-өҥөтүнэн элбии-үксүү турар.

Көһө сылдьар мунньахха спикер Петр Гоголев: «Сүбэ ыытар үлэтин сүрүн соругунан судаарыстыбаннай суолталаах быһаарыылар ылыллыыларыгар общественность кыттыытын хааччыйыы  буолуоҕа. Суолталаах сокуоннар барыллара, баар сокуоннар олоххо-дьаһахха туттуллууларын тула боппуруостары дьүүллэһиэхпит, мунньахтар түмүктэринэн сокуоннары ситэриигэ, тупсарыыга сүбэлээһиннэри оҥоруохпут», — диэн эттэ. Кини общественнай-консультативнай Сүбэ чилиэннэригэр көҕүлээһин оруолун, суолтатын өйдөөн өйөөбүттэригэр махталын биллэрдэ, тустаах үлэ көрүҥэ социальнай уонна общество бииргэ үлэлээһиннэригэр дьайыылаах күүс буолуоҕар эрэнэрин биллэрдэ.

Спикер мунньах тиэмэтэ уонна ыытыллар миэстэтэ түбэһиэх талыллыбатахтарын бэлиэтээтэ.

Кырдьык, 90-нус сыллартан саҕалаан тыа хаһаайыстыбата өтөрүнэн өрүттүбэт гына таҥнары түспүтүн билинэр наадалаах. Күн бүгүн сыыһа реформалартан сылтаан үгүс ахсааннаах дэриэбинэлэрбит Россия картатыттан туора сотуллаллар. Аны глобализация, урбанизация… Тыа сириттэн киин сиргэ көһүү элбээн иһэр. Төһөлөөх тайаан сытар киэҥ сир-уот киһитэ-сүөһүтэ суох, өтөхсүйэн хааллылар? Бу түмүгэр Россия геополитическай позицията мөлтүүр-ахсыыр.

Петр Гоголев: «Өрөспүүбүлүкэ уонна тыа сирин сайдыыларын сүрүн хайысхалара 2032 сылга диэри өрөспүүбүлүкэ социальнай-экономическай сайдыытын стратегиятыгар бааллар. Тустаах докумуоҥҥа олоҕуран, тыа сирин олохтоохторо бэйэлэрэ аныгы сэлиэнньэ, бөһүөлэк сайдыыларын моделларын олоххо киллэриэхтээхтэр», — диэн эттэ. Кини Российскай Федерация Президенэ Владимир Путин Федеральнай Мунньахха оҥорбут Анал этиитин таарыйда. Ол курдук, дойду аҕа баһылыга тыа сирин-уотун сайыннарыыга саҥа бырагыраама ылыллара наадатын ыйбыта. Ити бырагыраама кэлэр 2020 сыл тохсунньу 1 күнүттэн үлэлээбитинэн киирэн барыахтаах.

Спикер Мэҥэ-Хаҥалас саха түөл­бэ­­лээн олорор, кыра сирдээх-уоттаах эрээри, өрөспүүбүлүкэбитигэр тыа хаһаайыстыбатыгар баһылыыр-көһүлүүр оруолу толоро сылдьар улуус буоларын ыйда. Транспорт, логистика өттүнэн эмиэ табыгастааҕын бэлиэтээтэ. Кини Мэҥэ-Хаҥалас улууһугар «Илин Эҥэр» агропромышленнай зона киинэ тэриллиэхтээҕин туһунан эттэ.

Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ бэйэтин этиитигэр тыа сирин сүрүн кыһалҕаларын бэлиэтээтэ. Ол курдук тыа хаһаайыстыбатын, дьарыктаах буолуу, миграция, хамнас, социальнай боппуруостарын таарыйда. Ситиһиилэр эмиэ тумнуллубатылар. Ол курдук, биэс сыллаах былаан тэрээһиннэрин чэрчилэринэн 2014 саҕалаан 2018 сылга диэри 74 млрд солк. сүүһүнэн ахсааннаах араас тутуулар, сэлиэнньэлэри гаастааһын ыытыллыбытын, Интернет ситимигэр холбооһун барбытын бэлиэтээтэ. Тустаах үлэ түмүгэ тыа сирин сайыннарыыга саҥа былаан ылыллара наадатын кэрэһилиирин туһунан спикер эттэ. Кини бүгүҥҥү көрсүһүү, үлэ түмүгүнэн тыа сирин сайыннарыыга сүрүн хайысхалары быһаарыахтаахпыт диэн эттэ. Спикер: «Норуот биһигиттэн хас биирдии муниципальнай тэриллиигэ баар кыһалҕалары быһаарыыга чопчу дьаһаллары, дьайыылары кэтэһэр. Биһиги өрөспүүбүлүкэ Ил Дарханын, бырабыыталыстыбатын, общественноһы, нэһилиэнньэни кытта биир сүбэнэн үлэлээммит, итиннэ сөптөөх суолу-ииһи булуохпут диэн эрэнэбин», — диэн этиитин түмүктээтэ.

Көһө сылдьар мунньахха үгүс дакылааттар, этиилэр оҥоһулуннулар. Хаһыат аныгыскы нүөмэригэр итини сиһилии сырдатыахпыт.

Дьон олохсуйуон сөп эбит

Тустаах тэрээһин чэрчитинэн мин депутат Андрей Находкин салайааччылаах иккис бөлөххө киирсэн, Мэҥэ-Хаҥалас улууһун тыа хаһаайыстыбатын тэрилтэлэригэр уонна киһи эрэ астына көрөр олохтоох-дьаһахтаах, үлэлээх-хамнастаах Хара нэһилиэгэр сырыттым.

Ол курдук, бастатан туран, «Майа» эт-үүт комбинатын үлэтин-хамнаһын кытта билистибит. Тэрилтэ үлэтин кытта улуус тыа хаһаайыстыбатын управлениетын салайааччыта Иннокентий Семенов уонна кооператив бэрэссэдээтэлэ Альберт Егоров билиһиннэрдилэр. Комбинат «Тетра Пак» уонна «Роникс» фирмалар аныгы оборудованиеларынан толору хааччыллыбыт. Комбинаты этинэн-үүтүнэн, сырьенан 13 нэһилиэк хааччыйар. Сүрүн поставщигынан Чүүйэ сүөһү иитэр хаһаайыстыбата буолар эбит. Тустаах хаһаайыстыба үлэтин-хамнаһын кытта эмиэ билсибиппитин бэлиэтиибин. Билигин кинилэр Алтайтан аҕалыллыбыт 360 хороҕор муостааҕы иитэн тураллар. Күҥҥэ биир фуражнай ынахтан ортотунан 2 киилэ 800 гр үүтү ыыллар эбит.

Комбинат йогурт, чөчөгөй, сүөгэй, иэдьэгэй, кефир, о.д.а. араас үрүҥ ас бородууксуйатын астыыр. Алта ый устата аһыйбаттар-кутуйбаттар, буорту буолбаттар. Эттэн эмиэ үгүс ахсааннаах бородууксуйаны бэлэмнээн таһаараллар. Үлэһиттэр орто хамнастара 30 тыһ.солк. тахса. Манна үгүстүк Дьокуускайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын академиятын устудьуоннара практикаларын бараллар эбит.

Ити кэнниттэн бөлөх аатырбыт боксербут Василий Егоров киинэ түспүт Хара нэһилиэгин Петровка сэлиэнньэтин «Үрдьүҥэхтээх» кварталга айаннаатыбыт. Ыалдьыттары нэһилиэк баһылыга Дарья Назарова көрүстэ. Өрөспүүбүлүкэ уонна улуус салалтатын өйөбүлүнэн тустаах нэһилиэк «2014-2017 сс. тыа сирин бигэтик сайыннарыы» федеральнай тус сыаллаах бырагыраамаҕа киирсэн үлэни-хамнаһы ыыппытын бэлиэтиибин. Тустаах докумуоҥҥа олоҕуран, дьон-сэргэ таптаан «Рублевка» диэн ааттаабыт, асфальт уулуссалаах, толору хааччыллыылаах дьиэлээх квартал үөскээбит эбит. 90 миэстэлээх таас оҕо саада баар, олорор дьиэлэргэ гаас ситимэ тардыллыбыт. Манна 43 ыал, араас идэлээх эдэр специалистар олороллор. Киһи эрэ ымсыырар бөһүөлэгэ буолбутун бэлиэтиибин. 220 миэстэлээх таас оскуола сыбаайата түспүт.

Билигин үгүс ахсааннаах бөһүөлэктэр нэһилиэнньэлэрин ахсаана аччыы турар буоллаҕына, Хара нэһилиэгин олохтоохторун ахсаана элбии турар эбит. Усулуобуйа олохтонноҕуна, тыа сиригэр да олох, үлэ-хамнас күөстүү оргуйарыгар бу нэһилиэк тыыннаах холобур буолар.

Людмила НОГОВИЦЫНА