Барыта дьиэ кэргэн уонна оҕо туһугар

Уопсастыба акылаата, тирэнэр тирэҕэ — ыал

Судаарыстыба саамай сүрүн баайа — дьоно-сэргэтэ. Оттон хайа баҕарар омук буоллун, кини кэхтибэт кэскилэ — ыал. Ханнык баҕарар уопсастыба акылаата, тирэнэр тирэҕэ — дьиэ кэргэн.

Дьэ, бу олохпутугар тыын суолталаах хайысханан быһаччы дьарыктана сылдьар Ил Түмэн дьиэ кэргэн уонна оҕо аймах дьыалаларыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Алена Атласованы кытта көрсөн кэпсэтэ сырыттым.

Таһаарыылаах   уонна хаачыстыбалаах

—Алена Николаевна, эн быыбардааччыларыҥ итэҕэлин иккитэ ылан, Ил Түмэҥҥэ депутаттыы сылдьаҕын. Оттон бастайааннай төрүккэ депутаттаабытыҥ оруобуна биир төгүрүк сыл буолла. Тастан сылдьан уонна бастайааннай төрүккэ үлэлиир парламентарий туох уратылаах эбитий?

—­Ил Түмэн бэһис ыҥырыытыгар депутат түбү­гүн социальнай хайысхалаах «Праздник жизни» диэн коммерческайа суох уопсастыбаннай тэрилтэҕэ үлэбин кытта алтыһыннарбытым. Парламент үс: олохтоох салайыныы, сир сыһыаннаһыыларыгар, айылҕа ресурсаларыгар, экологияҕа,  доруобуйа харыстабылыгар, социальнай көмүскэлгэ, үлэлээх уонна дьарыктаах буолууга сис кэмитиэттэрин чилиэнэ этим. Ити ыҥырыы түмүгүнэн 32 сокуоннаахпын.

Бэһис ыҥырыылаах парла­меҥҥа болҕомтобун ордук доруобуйа харыстабылын уонна экология боппуруостарыгар уурбутум.

Билигин өрөспүүбүлүкэ парламеныгар саҥа тэриллибит дьиэ кэргэн уонна оҕо аймах дьыалаларыгар сис кэмитиэт уруулун тутаммын үлэлии-хамсыы сылдьабын. Үлэлииргэ олус интэриэһинэй. Кэлиҥҥи кэмҥэ дойду политикатын сүрүн хайысхалара тустаах боппуруоска иэҕиллэр, үлэ тэтимнээхтик барар. Ол курдук, демографияҕа национальнай бырайыак ылылынна, оҕо аймах 10 сыла биллэрилиннэ. Өрөспүүбүлүкэбит Ил Дархана Айсен Николаев бу хайысхаҕа, социальнай политикаҕа улахан болҕомтотун уурар.

Бастайааннай төрүккэ уонна таһыттан сылдьан үлэлиир депутат ыытар үлэлэрин уратыларыгар тохтуур эбит буоллахха, маннык. Биллэн турар, бастайааннай төрүккэ үлэҥ быдан таһаарыылаах уонна хаачыстыбалаах буолар эбит. Ол курдук, эн эппит идеяҕар, санааларгар бүтүн хамаанда үлэлиир, дьүүллэһэр. Парламент аппараатын идэтийбит үлэһиттэрэ, ырытааччылар, юристар, референнэр күүс-көмө буоланнар, үлэҥ-хамнаһыҥ таһаарыылаах, түмүктээх буолар.

Салайар сис кэмитиэтим сыл устата хас даҕаны хайысханы тутуһан үлэлээн кэллэ. Ол курдук, сокуону, өрөспүүбүлүкэ стратегиятын оҥорууга, сокуоннар туолууларын хонтуруоллааһыҥҥа, бюджеты таҥыыга үлэлэһэбит. Итилэри таһынан региоҥҥа дьиэ кэргэн, оҕо аймах политикатын ыытыыга «төгүрүк остуоллары», бырабыыталыстыба чаастарын тэрийэбит.

Ил Түмэн бэһис ыҥырыытыгар депутат түбүгүн социальнай хайысхалаах «Праздник жизни» диэн коммерческайа суох уопсастыбаннай тэрилтэҕэ үлэбин кытта алтыһыннарбытым. Парламент үс: олохтоох салайыныы, сир сыһыаннаһыыларыгар, айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа уонна доруобуйа харыстабылыгар, социальнай көмүскэлгэ, үлэлээх уонна дьарыктаах буолууга сис кэмитиэттэрин чилиэнэ этим. Ити ыҥырыы түмүгүнэн 32 сокуоннаахпын.

Итэҕэһи  туоратыыга үлэ  барыаҕа

—Депутат ыытар үлэтиттэн саамай сүрүннэринэн сокуон оҥоруута буолар. Этэргэ дылы, сокуоннар халлаантан түһэн кэлбэттэр, күннээҕи олохпутуттан-дьаһахпытыттан толкуйданан, дьоҥҥо-сэргэҕэ туһалаатыннар диэн оҥоһуллаллар…

—Оннук. Ил Түмэн ааспыт ыҥырыытыгар «Саха Өрөспүүбүлүкэтин гражданнарын доруобуйатын харыстааһын төрүттэрин туһунан» сокуон 21 ыстатыйатыгар көннөрүү киллэрбитим. Көннөрүүм оҕолор доруобуйаларын харыстааһыҥҥа, тустаах хайысха үбүлэнэригэр туһуланар. Уон аҕыс сыл устата ити эйгэҕэ үлэлээбит буоламмын, бу кыһалҕаны иһиттэн билэбин. Онон тустаах сокуоҥҥа көннөрүү эмиэ олохтон тахсыбытын бэлиэтиибин.

Оттон тустаах сис кэмитиэккэ сыл устата үлэлээбит кэммэр биир саамай суолталаах уонна дьон, дьиэ кэргэн олоҕор үтүө өттүгэр дьайыылаах докумуоммутунан «Элбэх оҕолоох дьиэ кэргэттэр статустарын туһунан» базовай сокуон буолар. Тустаах сокуон ылыллыан иннинэ элбэх оҕолоох ыаллар статустара суоҕа. Статус ааттыын статус. Маны таһынан оҕолоро 18 сааһын туолла эрэ, ханнык да чэпчэтиилэринэн туһамматтара, ити категорияттан тахсан хаалаллара. Билигин дьиэ кэргэн оҕото устудьуоннуур эбэтэр аармыйаҕа сулууспалыыр буоллаҕына, 23 саастарын туолуохтарыгар диэри элбэх оҕолоох ыал аатын сүгэр кыахтанна.

Маны таһынан ааспыт сыллаахха дойду бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлэ Дмитрий Медведев Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурукка олорор авиабилиэккэ субсидиянан туһанар нэһилиэнньэ категориятыгар элбэх оҕолоох дьиэ кэргэттэри киллэрэн биэрбитэ. Санатар эбит буоллахха, ити иннинэ субсидиянан 23-гэр диэри ыччат, 55-н туолбут бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыбыт дьахталлар уонна 60-н туолбут эр дьон эрэ туһаналлара.

Сокуон үлэлиэҕиттэн, сыл аҥаара курдук кэм ааста. Докумуон туох итэҕэс-быһаҕас өрүттэрдээҕин ырытабыт, дьүүллэһэбит. Онно көрдөххө, дьиэ кэргэттэр статустарын бигэргэттэрээри докумуон бөҕөтүн хомуйсаллар, бириэмэ бөҕөтүн барыыллар эбит. Оҕолоро үөрэнэр буоллаҕына, сылга иккитэ устудьуоннуу сылдьарын туһунан бигэргэтэллэр. Дьоҥҥо табыгастаах буоларын курдук, социальнай сулууспалары кытта итилэри уларытан биэриэхпитин наада. Итиннэ ылсан үлэлэһээри сылдьабыт.

Оҕо омбудсменыгар сокуон оҥордубут. Федеральнай оҕо омбудсменын Анна Кузнецованы кытта билсэн, кинини кытта бииргэ үлэлэһэн эрэбит. Кини оҥорбут федеральнай сокуонугар сөп түбэһиннэрэн, өрөспүүбүлүкэ сокуонун уларытан биэрбиппит.

Ил Түмэн алтыс ыҥы­рыытыгар үлэлээбиппит иккис сылыгар оҕо доруобуйатын харыстабылыгар үлэлэһэн эрэбит. Ол курдук, 18 саастарын туола илик оҕолорбутун олохпут саҥа мөкү көстүүлэриттэн харыстыах тустаахпыт. Кинилэргэ табахтан сокуонунан көмүскэл баар. Оттон оҕо физическэй, интеллектуальнай уонна психическэй доруобуйатыгар мөлтөх дьайыылаах саҥа көрүҥ тэриллэртэн (кальянтан, электроннай сигареталартан) сокуонунан харысхал, бобуу суох.

Ол иһин депутаттар Антонина Григорьева, Оксана Михайлова, Наталья Румянцева буоламмыт итини туоратар инниттэн «Оҕо доруобуйатыгар, физическэй, интеллектуальнай, психическэй, духуобунай, сиэр-майгы өттүнэн сайдыытыгар мөкү дьайыылары сэрэтэр дьаһаллар тустарынан» өрөспүүбүлүкэ сокуонугар оҕолору кальян содулуттан харыстыыр уларытыылары киллэрбиппит. Маны таһынан «Төрөппүт эппиэтинэһин туһунан» сокуон 7 ыстатыйатыгар уларытыы киллэрдибит. Мантан инньэ кальяннайдарга 18 саастарын туола илик оҕолору киллэриэхтэрэ суоҕа. Билиҥҥи кэмҥэ сокуонунан хаарчах суох буолан, ким баҕарар киирэрэ көҥүллэнэр. Кальян доруобуйаҕа охсуулааҕа дакаастанан турар.

Ааспыт Ил Түмэн уочараттаах пленарнай мунньаҕар 18 саастарын туола илик оҕолорго электроннай сигареталары атыылааһыны бобор сокуонум барыла бастакы ааҕыыга ылыллыбыта. Докумуон күүһүгэр киирдэҕинэ, электроннай сигареталары уонна киниэхэ аналлаах убаҕастары розницанан атыылааһыҥҥа 18-гар диэри саастаах оҕолорго хаарчахтар баар буолуохтара. Хомойуох иһин,  итинник федеральнай сокуон суох. Киһи үөрэрэ диэн, сокуоҥҥа көҕүлээһиммитин өйөөн, Сибиир уонна Уһук Илиҥҥи федеральнай уокурук аччыгый форматтаах эргиэн Ассоциациятын вице-президенэ Новосибирскай куораттан сурук ыытта. Барыһырары эрэ санаабакка, урбаанньыттар тустаах барылы өйөөбүттэрэ олус үчүгэй.

Оҕо сынньалаҥар сыһыан­наах сокуоҥҥа көҕүлээһини оҥорбутум. Ол курдук, Интернеккэ сынньалаҥ туһунан иһитиннэриилэр хайаан да баар буолуохтаахтар. Ханнык лааҕырдар баалларын, үлэлииллэрин ким да билбэтэ баар суол. Тустаах сокуон төһө үлэлиирин хонтуруоллуохпут.

Бу саас «Саха Өрөспүүбүлү­кэтигэр ийэ хапытаалын туһунан» сокуон 6 ыстатыйатыгар уларытыы киллэрбиппит. Оҕо ыалдьар түгэнигэр, ийэ хапытаалын айан төлөбүрүгэр туһанар буолуохтара. Хапытаалы туһаныы хайысхатын кэҥэтэн биэрдибит. Эмтэниигэ айан төлөбүрүн кыһалҕата өрүү сытыытык турар. Онтон сиэттэрэн ити сокуоҥҥа көҕүлээһини оҥорбутум.

Ыраас уунан хааччыйыыга

—Алена Николаевна, 2050 сылга диэри сүрүн хайысхалары быһааран туран, Саха Өрөспүүбүлүкэтин социальнай-экономическай сайдыытын 2030 сылга диэри Стратегиятыгар туох үлэни ыыттыгыт?

—Ааспыт сыллаахха стратегияҕа кэккэ депутаттар экономика министерствотыгар ыалга туһуланар дьиэ кэргэн сынньалаҥын инфраструктуратыгар, эрдэтээҥҥи (пренатальнай) диагностикаҕа, оҕо онкологическай ыарыыларыгар этиилэри бэлэмнээн киллэрбиппит.

Билигин саамай туруорсар туруорсуубут диэн оҕо уонна үөрэх тэрилтэлэрин хаачыстыбалаах ыраас уунан хааччыйыы буолар (уһуйааннарга кырачааннары кыраан уутун иһэрдэллэрин туһунан элбэх төрөппүттэн истибитим. -—Авт.). Бу кыһалҕа өрөспүүбүлүкэбитигэр сытыытык турар. Тустаах хайысхаҕа күүстээх үлэни ыытыахпыт.

«Ыраас уу» диэн өрөспүүбү­лүкэтээҕи быраагыраама оҥоһуллубута. Ити докумуон хаттаан оҥоһулунна. Билигин болҕомто экологическай саахал тахсыбыт Бүлүү бөлөх улуустарга ууруллар. Бырагыраамаҕа көрүллүбүт үп-харчы үксэ итиннэ тыырылынна. Ити өйдөнөр. Ол эрээри бу боппуруоска инники кэскилбит, оҕолор тумнуллуо суохтаахтар. Кока-коланы, гаастаах утахтары иһэн доруобуйалара тупсубата биллэр.

Ааспыт саас элбэх оҕолоох дьиэ кэргэттэр кыһалҕаларыгар туһуланар «төгүрүк остуол» оҥорбуппут. Онно кэпсэтиибит түмүгүнэн, Дьокуускай куоракка олорор кыаммат ыаллар оскуолаҕа үөрэнэр оҕолоругар оптуобуска төлөбүрдэригэр чэпчэтии көрүллүөҕэ. Тустаах дьаһал эһиил олоххо киириэҕэ.

Маны таһынан элбэх оҕолоох дьиэ кэргэттэр коммунальнай төлөбүргэ чэпчэтиини туруорсаллар. Итиннэ үлэ ыытыаҕын туһунан ыыппыт «төгүрүк остуолбут» сүбэлээһинигэр бырабыыталыстыба  хоруйун биэрбитэ.

Тыа  сиригэр  дьон олохсуйарыгар

—Тыа сиригэр олорор дьиэ кэргэттэр тустарынан тугу этиэҥ этэй?

—2012-2018 сылларга 5,5 тыһыынча киһи тыа сириттэн кииҥҥэ, куоракка көспүт. Ити — улахан сыыппара. Оттон Дьокуускай куорат нэһилиэнньэтин ахсаана улаата турар. Көһөн кэлбит дьон кыайан үлэ булбаттар, оҕолоругар уһуйааҥҥа миэстэ суох буолар. Аны пропискалара суох буолан, көрүллэр социальнай чэпчэтиилэринэн туһамматтар. Кыһалҕа бөҕөтүн көрсөллөр. Ускул-тэскил сылдьар дьоммут ахсаана эмиэ элбии турар. Тыа сиригэр дьон олохсуйа хааларыгар күүстээх үлэ барыахтаах. Эдэр ыаллар уонна специалистар онно олохсуйдахтарына эрэ, тыа сирэ сайдар кэскиллэнэр. Олорор дьиэ тутталларыгар сир бэриллиитигэр, инфраструктурата баар буолуутугар үлэ барыахтаах.

Ааспыт сыллаах өрөспүү­бүлүкэ бюджетын көрүүтүгэр туруорсан, көннөрүү киллэрэн, элбэх оҕолоох дьиэ кэргэттэр дьиэ тутталларыгар инфраструктураны тэрийиигэ 400 мөл. солк. көрүллүбүтэ. Ол эрээри, хомойуох иһин, 86 мөл. солк. ситэ туһаныллыбакка төннөрүллүбүтэ. Ити көрүллүбүт үптэн баара-суоҕа 230 мөл. солк. эрэ туһаныллыбыт. 88 мөл. солк. кредиторскай иэһи сабыыга барбыт.

Көрүллүбүт, баар үбү кыайан туттубат буоллахпытына, ити боппуруоһу дьүүллэһэн, ырытан көрүөхтээхпит, саҥа механизмы толкуйдуурга үлэлиэхтээхпит. Уочаракка өссө 7 тыһыынча элбэх оҕолоох ыал турар. Кэлэр сыллааҕы өрөспүүбүлүкэ бюджетыгар ити сыалга-сорукка 200 мөл. солк. көрүллэн турар. Биһиги ити сыыппараны ааспыт сыллааҕы курдук 400 мөл. солк. тиэрдэргэ үлэлэһиэхпит.

Тыа сиригэр олорор ыаллары олорор усулуобуйаларын тупсаралларыгар биэс уонна онтон элбэх оҕолоох дьиэ кэргэттэри олорор дьиэнэн хааччыйыыга туһуламмыт өрөспүүбүлүкэ бырагыраамата улахан оруоллаах. Ааһан эрэр 2019 сыллааҕы өрөспүүбүлүкэ бюджетын барылыгар тустаах бырагырааманы олоххо киллэриигэ үп көрүллүбэтэҕэ. Итиннэ көннөрүү киллэртэрбитим түмүгэр 100 мөл. солк. тыырыллыбыта. Ол кэнниттэн бырабыыталыстыбаны кытта ыкса ситимнээх үлэ түмүгэр уонна Ил Дархан Айсен Николаев көҕүлээһининэн эбии 250 мөл. солк. үп көрүллүбүтэ. Бу сылга элбэх оҕолоох 118 дьиэ кэргэҥҥэ олорор дьиэ тутталларыгар анаан үп-харчы бэриллибит.

Тулаайах оҕолору олорор дьиэнэн хааччыйыыга эмиэ үлэлэһэбит.

Элбэх  оҕолоох  ыалы өйөөһүҥҥэ

—Алена Николаевна, соторутааҕыта Бүлүүгэ киһи өйүгэр-санаатыгар баппат түбэлтэ таҕыста. Түөрт оҕо тулаайах хаалла. Инникитин маннык быһыы-майгы хатыламматын туһуттан туох үлэ ыытыллыан сөбүй?

—Үксүн элбэх оҕолоох ыал кыаммат-түгэммэт буолаллар. Онон кинилэри өйөөһүҥҥэ судаарыстыба өттүттэн үлэ өссө күүһүрүөхтээх дии саныыбын. Оҕолорун иитэр, үөрэттэрэр испэт-аһаабат дьиэ кэргэттэри, соҕотох ийэлэри, аҕалары өйүөхтээхпит, көмөлөһүөхтээхпит. Элбэх оҕолоох буолуу престижнэй буолуохтаах. Кинилэргэ олороллоругар, үлэлииллэригэр, оҕолорун иитэллэригэр усулуобуйа тэрийиэхтээхпит. Хомойуох иһин, араас балаһыанньалаах ыаллар элбэхтэр. Соторутааҕыта Дьокуускайга дьиэтэ суох хаалбыт элбэх оҕолоох ийэҕэ мэрия дьаһалынан уопсай дьиэҕэ хос буларыгар көмөлөстүбүт.

—Алена Николаевна, «Праздник жизни» уопсастыбаннай тэрилтэҕэр үлэлии сылдьаҕын дуо?

—Ил Түмэҥҥэ бастайааннай төрүккэ үлэлии киирээт, ити үлэбиттэн официальнайдык тохтообутум. Ол гынан баран волонтер быһыытынан төһө кыайарбынан көмөлөһө сылдьабын. Фонда үлэлээбитин курдук үлэлии турар. Хомойуох иһин, онкологическай ыарыылаах оҕо ахсаана элбии турар. Сотору кэминэн бу боппуруоһунан парламеҥҥа «төгүрүк остуол» ыытыллаары турар.

—Алена Николаевна, сиһилии кэпсээниҥ иһин махтанабын.

Людмила НОГОВИЦЫНА