Дьокутаат — кини тутаах күлүүһэ

Былааһы   кытта норуоту  ситимниир күүс

— Аныгы Арассыыйаҕа, — диир Ил Түмэн олохтоох салайыныыга сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Василий Местников, — олохтоох муниципалитеттарынан салаллыы куорматыгар көһүү, өрбөлүүссүйэлии тосту уларыйыылаах 90-с сыллартан олоххо киирэн барбыта. Салайыы муниципальнай көрүҥэ арҕааҥҥы сайдыылаах дойдуларга 200-300 сыл устата олоҕуран үлэлээн кэлбит, бэйэтин көдьүүһүн олоххо толору дакаастаабыт быраактыка буолар.

Өрөспүүбүлүкэбит олох­тоох салайыныыга 2003 сылтан киирбитэ. Билигин 445 муниципальнай тэрээһин үлэлии олорор. 2014 сылтан Арассыыйа үрдүнэн олохтоох салайыныы сокуонугар, эрэпиэрмэлээһиҥҥэ тэҥнээх, уларытыылары киллэрдилэр. Ил Түмэн иһинэн, өрөспүүбүлүкэбит бэрэстэбиитэллээх уорганнарын дьокутааттарын сэбиэттэрин тэрийбиппит. 2015 сыл саҥатыгар Дьокуускайга Арассыыйа Бэдэрээссийэтин Сэбиэтин олохтоох салайыныыга кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ С.М.Киричук уонна Дальнай Восток бэдэрээссийэ­лээх уокуругун састаабыгар киирэр бары   эрэгийиэннэрин бэрэстэбиитэллэрэ кыттыылаах улахан мунньах ыытыллыбыта. Биһиги бэйэбит өттүттэн, олохтоох салайыныы сайдыытын туормас­тыыр бары уустуктарбытын эт тылбытынан кулгаахха этэн, дьыалабыай суругунан тиһэн илиигэ туттаран кэбиспиппит.

Арассыыйа сокуона былыр да, быйыл да буоллун, ис хоһооно уонна тутула уларыйбат — дьаһайар уонна соруйар моһуоннаах буолар. Арассыыйа үрдүкү салалтатын субу кэлиҥҥи тутаах дөкүмүөннэригэр, олохтоох усулуобуйаны уонна бала­һыанньаны учуоттааһын уонна аахсыы туһунан чопчулаан этиллэрин, кырдьыга, биһиги, дьокутааттар, үөрэ бэлиэтиибит.

Өрөспүүбүлүкэбитигэр, Ил Түмэн дьокутааттарын киллэрбэккэ туран, олохтоох салайыныы бары таһымнаах уорганнарыгар 4890 дьокутаат талыллар. Бу чахчыта улахан күүс буолар. Былааһы кытта норуоту ситимниир хамсатыылаах күүһүнэн кинилэр буолуохтаахтар. Олохтоох салайыныы бэрэстэбиитэллээх уорганын дьокутаатын анал туругун (ыстаатыһын) үрдэтии боппуруоһа уруккуттан көтөҕүллэр этэ. Туох да мэлдьэҕэ суох, урут наар чунуобунньук илин күөҥҥэ турара, бары боппуруос кини тула эргийэрэ. Билигин дьокутаат тэҥҥэ тутуллар балаһыанньатын үөскэтии соруга турар.

Уустуктары  туоратан

Баары баарынан эттэххэ, бу күүс уһун уутуттан ситэ уһукта илик. Ол төрүөтэ элбэх. Интэриниэт үйэтэ диэхтэрэ гынан баран, биһиги ыраах олохтоох кытыы нэһилиэктэрбитигэр сайдыы бу технологията, сымната эттэххэ, ырааҕынан тэнийэ илик. Ол түмүгэр туһанааччыта эмиэ быстар аҕыйах ахсааннаах. Сөмөлүөтүнэн эрэ көтүллэр хотугу улуустар нэһилиэктэрин туһунан этэ да барыллыбат. Оттон кыһыҥҥы массыына суолунан эрэ айанныахха сөптөөх киин, илин эҥээр, Бүлүү сүнньүн улуустарын нэһилиэктэригэр тиийэр-түгэнэр туһунан тугу эмэ этэргэ син биир ыарахан. Биһиги кырыыба олохтоох кыракый муниципальнай тэриллиилэрбит бэрэстэбиитэллээх уорганнарын дьокутааттара, бэйэлэриттэн тутулуга суох биричиинэлэринэн, сураҕы-садьыгы, сонуну-нуомаһы, саҥаны олох хойутаан истэр-билэр эбэтэр букатын даҕаны малыйан хаалар хааччахха бүгэн олороллор. Оттон ол кинилэр дьоһун суолталаах үлэлэрин толороллоругар, дьокутаат быһыытынан сайдалларыгар улахан харгыһынан буолар.

Муниципальнай тэриллии дьокутаата  бэйэтин тустаах боломуочуйаларын тустарынан толору билиитэ суоҕа, элбэҕи этиэн сөп. Боломуочуйатын билбэт, билэргэ кыһаммат дьокутааттан туох үлэни күүтүөҥүй. Муниципальнай тэриллиилэр дьокутааттарын сэбиэттэрин бэрэссэдээтэллэрин дуоһунастарын билиҥҥэ диэри үгүс сирдэргэ баһылыктар хос сүгэн сылдьаллар. Маннык түбэлтэҕэ, баһылык үлэтин хонтуруолга тутуу туһунан тыл быһаҕаһа даҕаны турар кыаҕа суох.

Бастакы  сийиэс:  саҥа  хардыылар

2017 сыл кулун тутар 28-29 күннэригэр, аныгы кэмҥэ аан бастакытын бэрэстэбиитэллээх уорган дьокутааттарын өрөспүүбүлүкэтээҕи сийиэстэрин ыыппыппыт. Уопсайа, 500-тэн тахса дьокутаат кыттыбыта. Икки күннээх үлэ түмүгүнэн, сийиэс резолюция ылыммыта.

Элбэхтэн бэрт аҕыйаҕын чорботон бэлиэтээтэххэ, быһаа­рыыны эрэйэр маннык боппуруостар туруоруллубуттара: МТ-лэр бэрэстэбиитэллээх уорганнарын бэрэссэдээтэллэрэ бастайааннай төрүккэ бэйэлэрин боломуочуйаларын олоххо киллэрэр уонна куораттааҕы, сельскэйдээҕи поселениелар бэрэстэбиитэллээх уорганнарын бэрэссэдээтэллэрин туспа дуоһунастарын олохтуур чааһыгар кинилэр устааптарыгар уларытыылары киллэрэргэ. МТ-лэр бэрэстэбиитэллээх уорганнарын аппарааттарын ыстааттаах ахсааннарын быһаарарга. МТ-лэр дьокутааттарын квалификацияларын үрдэтэргэ. МТ-лэр дьокутааттарын СӨ салайар каадырдарын эрэсиэрбэтигэр киллэрэргэ. СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэнин) уонна МТ-лэр бэрэстэбиитэллээх уорганнарын дьокутааттарын икки ардыларыгар хардарыта дьыалабыай сыһыаны олохтуурга. Ил Түмэн иһинэн, МТ-лэр бэрэстэбиитэллээх уорганнарын уонна Ил Түмэн икки ардыларыгар хардарыта дьайсыылаах, бастайааннай төрүккэ үлэлиир сүбэлэһэр уонна сүбэлиир сэбиэти тэрийэргэ.

Манна кытыаран эттэххэ, бу сыл саҕаланыытыттан итинник боломуочуйалаах сэбиэт үлэтин саҕалаата. Эмиэ сийиэс үлэтин түмүгүнэн, быһаарыы ылыллыбыта: МТ-лэр бэрэстэбиитэллээх уорганнарын дьокутааттарын быыбардарын биирдии мандааттаах уокуруктарынан ыытарга. Дьоҕус да быыбардааччылаах нэһилиэк буоллун, сэттэ биир мандааттаах уокурукка арааран, 7 дьокутааты талан ылар кыах баар. Ааспыт сылга өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн МТ-лэр бэрэстэбиитэллээх уорганнарыгар 3000 дьокутаат быыбардаммытыттан, 900-һэ биир мандааттаах уокуруктарынан талыллыбыта. Уус-Алдан улууһа биир мандааттаах уокуруктарынан быыбардааһыҥҥа толору киирдэ.

Билигин дьокутааттар сэбиэттэрин бэрэссэдээтэллэрэ, дьокутааттар бэйэлэрин истэриттэн талыллар буолла гынан баран, урут иитиигэ туруоруллан хаалбыт мэхэньиисим бэйэтин иниэрсийэтинэн дьүккүйэ сатыыр. Ол да буоллар, бүтэһиктээхтик тохтуура олох субу чугаһаан турар. Баһылык уонна сэбиэт бэрэссэдээтэлэ ханна да, хайа да түбэлтэҕэ иккиэн соҕотох сыаллаахтар-соруктаахтар.  Ол — дьоннорун-сэргэлэрин олохторун уйгута тупсарын, нэһилиэктэрэ сайдарын туһугар үлэлээһин. Кинилэр икки ардыларыгар өйдөспөт буолуу, иирээн тахсыыта дьон олоҕун аймааһыҥҥа тэҥнээх сүрдээх мөкү көстүү буолар. Оттон оннук алдьатыылаах содул хайа да түбэлтэҕэ таһаарыллыа суохтаах.

Дьокутаат —  бар  дьон  итэҕэллээҕэ

Дьокутаатынан быыбардаммыт уокурукпар Өймөкөөн, Муома, Орто уонна Үөһээ Халыма улуустара киирэллэр. Сүнньүнэн салгын суолунан сылдьыллар улуустар. Улуустар кииннэриттэн салгыы айан-сырыы араас көрүҥүнэн нэһилиэктэригэр тиийтэлиигин. Биир да нэһилиэги көтүппэккэ барыларыгар сылдьыталаатым, ол иһигэр хастыыта да төхтүрүйэн эмиэ. Маны таһынан, олохтоох салайыныы сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ буоларбынан, өрөспүүбүлүкэ сүрүннээн тыатын сирин улуустарыгар эмиэ үлэлиэхтээхпин. Дьэ, маныаха тиийиммэт-түгэммэт буолуу түбэлтэлэрэ тахсыталыыллар.

Киэҥ Арассыыйа Эбэ Хотун 85 субьектаах. Бачча элбэх субьект ортотугар, Саха Өрөспүүбүлүкэтин парламена, Судаарыстыбаннай Дуумаҕа сокуону көҕүлээһиҥҥэ биллэр-көстөр миэстэни ылар. Маны бэйэ түөһүн охсунан этиллэр буолбатах, маннык сыанабылы Дуумаҕа бииргэ алтыспыт, сокуоннар барылларыгар бииргэ үлэлэспит кэллиэгэлэрбит биэрэллэр.

А. Н. Жирков түөрүйэ да, быраактыка да өттүнэн эргиччи туйгун бэлэмнээх, бар дьонун туһугар халбаҥнаабат бигэ позициялаах улахан таһымнаах салайааччы. Парламент бэйэтин олохтоммут айылгытынан дэмэкирээттии төрүттээх, тутулуга суох элбэх куолаһынан быһаарыыны ылынар коллегиальнай уорган буолар. Оннук үлэҕэ мунньах бэрэссэдээтэлин уларыйа-тэлэрийэ сылдьыбат кытаанах бириинсибэ, билиитэ-көрүүтэ, имигэс өйө, ылыннарыылаах тыла-өһө уонна боруоста кэллиэгэлэригэр убаастабыллаах сыһыана ырааҕынан кырата суох оруолу ылар. Парламент үлэтин эҥкилэ суох салайар бэрэссэдээтэли, уобарастаан эттэххэ, чулуу дирижергэ холуохха сөп. Александр Николаевичка ити этиллэр хаачыстыбалар, туох да мөккүөрэ суох, толору бааллар.