Тыл — баар, омук — баар Тыл — суох, омук — суох

Тэрээһини парламент Хоту сир аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттарын боппуруостарыгар, Арктика дьыалаларыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Елена Голомарева салайан ыытта.

Саха сиригэр олорорбутуттан үөрдүбүт

Ити өрөспүүбүлүкэ парламенын мунньахтыыр саалатыгар кэлэн олорор учууталлар ааспыт нэдиэлэҕэ Санкт-Петербург куоракка ыытыллыбыт аан маҥнайгы Бүтүн Россиятааҕы аҕыйах ахсааннаах хотугу төрүт норуоттар тылларын, литератураларын уонна култуураларын үөрэтэр учууталлар съезтэригэр кыттаннар, өрө көтөҕүллэн дойдуларыгар төннөн иһэллэр.
Бу дойду таһымнаах улахан тэрээһини Российскай Федерация Үөрэҕириигэ уонна наукаҕа министерствота, Уһук Илиҥҥи регион, Сибиир уонна Хоту сир аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттарын Ассоциацията, А.И. Герцен аатынан Россиятааҕы судаарыстыбаннай педагогическай университет, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Үөрэҕин министерствота уонна эмиэ биһиги өрөспүүбүлүкэбит Национальнай оскуолаларын научнай-чинчийэр института тэрийэн ыыппыттарын бэлиэтиибин. Съезд үлэтигэр дойду 25 регионуттан барыта 350 киһи кыттыыны ылбыт.
Тэрээһини эҕэрдэ тылынан Госдума депутата, тустаах Ассоциация президенэ Григорий Ледков арыйбыт. Кини этиитигэр саалаҕа мустан олорор учууталлартан, иитээччилэртэн аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар инники дьылҕалара улахан тутулуктааҕын туһунан бэлиэтээбит.

Съезд бочуоттаах ыалдьыттарынан Аляскаттан төрүт норуоттар Арктическай сүбэлэрин секретариатын бэрэссэдээтэлэ Гари Хэриссон, Госдума депутата Татьяна Гоголева, А.И.Герцен аатынан Россиятааҕы судаарыстыбаннай педагогическай университет ректора, философскай наука доктора Сергей Богданов уо.д.а. буолбуттар. Тэрээһин пленарнай чааһыгар биһиги өрөспүүбүлүкэбит бэрэстэбиитэллэрэ актыыбынай кыттыыны ылбыттарын бэлиэтиибин. Ол курдук, үөрэх министрин бастакы солбуйааччы Феодосия Габышева уонна Национальнай оскуолалар научнай-чинчийэр институттарын дириэктэрэ Светлана Семенова тирээн турар боппуруоска дакылааттары оҥорбуттар.
Туох барыта тэҥнэбилгэ ырылыччы көстөн кэлэр. «Съезкэ кыттыыны ылан бараммыт, Саха сиригэр олорорбутуттан үөрдүбүт», — дэһэллэр Ил Түмэҥҥэ кэлэн олорор төрөөбүт тыл учууталлара.
— Атын регионнарга олорор аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттарга, биһиэхэ курдук күүстээх болҕомто ууруллубат эбит. Биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр хотугу аҕыйах ахсааннаах омуктары көмүскүүр элбэх ахсааннаах сокуоннардаахпыт. Хаһыаттаахпыт, телевидениеҕэ, араадьыйаҕа биэриилэрдээхпит. Анал судаарыстыбаннай кэмитиэттээхпит, Ассоциа­циялаахпыт, институттаахпыт, бэйэбит театрдаахпыт. Төрөөбүт норуоттарын, тылларын, култуураларын көмүскүүр дьонноохпут, – диэн үөрэ-көтө этэллэр кинилэр.
Атын регионнарга үөрэх бырагырааматыгар төрөөбүт тылы үөрэтиигэ биир эрэ чааһы биэрэр эбит буоллахтарына, биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр үс чаас бэриллэр эбит.

Институппутун көмүскүөхтээхпит

Биһиги өрөспүү­бүлүкэ­битигэр төрөөбүт тылы үөрэтии балаһыанньата атын субъектартан тоҕо ордугуй? Бастатан туран, биллэн турар, былаас, салалта өттүттэн күүстээх болҕомто ууруллар. Иккиһинэн, өрөспүүбүлүкэбитигэр Национальнай оскуолалар научнай-чинчийэр институттара үлэлии-хамсыы олороро манна улахан оруоллаах.
Мунньахха ити туһунан парламент Хоту сир аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттарын боппуруостарыгар, Арктика дьыалаларыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Елена Голомарева бэлиэтээтэ. Кини маннык институт Российскай Федерацияҕа соҕотох Саха сиригэр баарын туһунан эттэ. Елена Христофоровна: «Дойдуга үпкэ-харчыга уустук кэмҥэ институппут үлэтин-хамнаһын салгыырын туһугар туруулаһыахтаахпыт», — диэн эттэ.
Кырдьык, ыытыллар үлэни ким да үүннээбэт-тэһииннээбэт, сүрүннээбэт буоллаҕына, ити үлэ-хамнас кэлин син биир сатарыйар, ыһыллар. Өрөспүүбүлүкэбитигэр тустаах институт баара төрөөбүт тыллары оҕолорго үөрэтиигэ бөдөҥ суолталаах. Маны ити мунньах кыттыылаахтара эмиэ бигэргэттилэр.
Мунньахха кыттыыны ылбыт Национальнай оскуолалар институттарын дириэктэрэ Светлана Семенова съезкэ хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар тылларын үөрэтии концепцията дьүүллэһиллибитин туһунан кэпсээтэ. Тустаах концепция үүнэр 2018 сылга бигэргэниэхтээх.

Тылы үөрэтиигэ интэриэс баар

Мунньахха төрөөбүт тылы үөрэтиигэ баар кыһалҕалар тумнуллубатылар. Ол курдук, учууталлар эргэ үөрэх бырагырааматынан үлэлии олороллорун, үөрэтэр кинигэлэр суохтарын туһунан эттилэр.
Эбэҥки тылыгар методист-учуутал Уяндина Тарабукина бэйэтин этиитигэр төрөөбүт тыл уонна литература учууталларын идэлэрин үрдэтэр курстары тэрийии боппуруоһугар тохтоото.
Баҕар, төрөөбүт тылы билиигэ-көрүүгэ туох да интэриэһэ суох оҕолору күүспүтүнэн үөрэтэр быһыы-майгы баара буолуо диэн санааттан, үөрэнээччилэр уонна төрөппүттэр өттүлэриттэн төһө интэриэс баарын туһунан уһуйааччылартан туоһуластым. Онуоха мунньахха кытта кэлбит учууталлар бары биир киһи курдук тэҥинэн «баар» диэн доргуччу хоруйдаабыттарыттан астынным. Тоҕо? Аҕыйах ахсааннаах хотугу төрүт норуоттар тыллара сүтэр анала, дьылҕата суоҕуттан.
Хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар Ассоциацияларын ытык сүбэтин бэрэссэдээтэлэ Августа Марфусалова төрөөбүт тылы билиигэ дьиэ кэргэн оруола улаханын ыйда. Дьиэҕэ-уокка ийэ тыл эйгэтэ баар буолуохтааҕын бэлиэтээтэ. Маны таһынан кини уруок таһынан тэрээһиннэр, оонньуу, ырыа-тойук, үҥкүү, сценка, спектакль бэрээдэгинэн эмиэ оҕону төрөөбүт тылга уһуйуохха сөбүн бэлиэтээтэ.

Эбээн тылын биһигэ — Сэбээн Күөл

Өрөспүүбүлүкэбитигэр эбээн тылын тутан олорор түөлбэнэн Кэбээйи улууһун Сэбээн Күөл бөһүөлэгэ буолар. П.А. Ламутскай аатын сүгэр орто оскуола эбээн тылын уонна литературатын учууталлара Зоя Степанова уонна Надежда Захарова мунньах кэнниттэн суруналыыстары кытта үөрэ-көтө сэһэргэстилэр.
– Биһиги оскуолабытыгар барыта 160 оҕо үөрэнэр. Маҥнайгы кылаастан саҕалаан уон биирис кылааска диэри үөрэнээччилэр төрөөбүт тылларын үөрэтэллэр. Алын кылаастарга түөрт учуутал эбээн тылын кырачааннарга уһуйаллар. Үрдүкү кылаастарга икки учуутал итинэн дьарыктаналлар. Кинилэр — оҕо эрдэхтэринэ төрөөбүт тылларынан кэпсэтэн улааппыт, ийэ тылларын үчүгэйдик билэр дьон. Оҕо саадыгар кырачааннары эмиэ үөрэтэллэр.
Биһиги түөлбэбититтэн үгүс суруйааччы үүнэн тахсыбыта. Билигин оҕолорбут эмиэ суруйа, айа-тута сатыыллар. Үс сыл устата субуруччу регионнар икки ардыларынааҕы уус-уран айымньыларга куонкурус ыыттыбыт. Манна эбээн тылын үөрэтэр үгүс оскуола кыттыыны ылбыта. Бу куонкурустар түмүктэринэн хомуурунньук бэчээттээн таһаарыахтаахпыт.
Кылаас таһынан үлэ бөҕө ыытыллар. 1975 сылтан быһа үлэлиир “Мерлянка” фольклор ансамблыгар эбээннии хоһооннору, ырыалары үөрэтэбит. Кыра спектакллары туруорабыт.
Биһиги бөһүөлэкпитигэр дьиэ кэргэттэр оҕо төрөөтүн кытта төрөөбүт эбээннэрин тылларын үөрэппитинэн, кэпсэппитинэн бараллар. Тус бэйэм оскуолаҕа үөрэнэ киирэрбэр сахалыы да, нууччалыы да билбэт этим (күлэр). Сиэммин эмиэ эбээннии эрэ үөрэппитим. Ийэ тылын билэр киһи атын тылы түргэнник ылынар дии саныыбын. Билигин сиэним эбээннии, сахалыы уонна нууччалыы хайа баҕарар холкутук билэр, саҥарар.
Санкт-Петербурга ыытыллыбыт съезкэ сылдьаммыт элбэҕи биллибит-көрдүбүт, санаа атастастыбыт. Салгыы үлэлиир, айар-тутар туһугар өрө көтөҕүллэн аҕай кэллибит.
Сорох регионнарга уонна биһиги өрөспүүбүлүкэбит сорох сирдэригэр аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар тыллара сүтэн-оһон эрэриттэн сүрдээҕин диэн хомойобун. Үөрэрим диэн, өрөспүүбүлүкэбитигэр биһиэхэ салалта улахан болҕомтотун уурарыттан, — диэн кэпсиир Зоя Степанова.
Сэбээн Күөл учууталлара ийэ тылларын күн бүгүнүгэр диэри тутан кэлбит кистэлэҥнэринэн ыраах хайа быыһыгар «саһан» түөлбэлээн олороллорун ааҕаллар. Кинилэр миэстэтигэр көмүс промышленноһа сайдан эрэриттэн, ассимиляция баран, төрүт үгэспит, дьарыкпыт, ийэ тылбыт сүтүө диэн дьиксинэллэрин туһунан этэллэр.