Өй уонна Сүрэх мөккүөрэ

Оттон олох өрүһэ устубутун курдук уста турар. Саҥа киһи төрүүр, саҥа олох саҕаланар. Ол саҥа олох хайдах салаллыан көрбүөччү да, таҥара да этэн биэрэр кыахтара суох. Киһи бэйэтин олоҕун бэйэтэ оҥостуон сөп, оттон дьылҕатын – суох.

Сааһырбыт саха дьоно Прокопий Осиповы, кини бэлиитикэттэн, салайар үлэттэн тэйбитэ ырааппытын үрдүнэн, өйдүүр буолуохтаахтар. Оттон кинини билбэт бүтүн көлүөнэ дьон үөскээн-төрөөн, олох суолун устун айаннаан истэхтэрэ. Ол онуоха киһи ороһуйара туох да суох. Оннук буолуохтаах.

Прокопий Дмитриевич сото­рутааҕыта 70 сааһын бэлиэтээбитэ. Аныгы кэмҥэ, сэнэх доруобуйалаах киһи, бэйэтин кырдьыбытынан билиммэт сааһа. Оттон улахан бэлиитикэ, үрдүк салайар үлэ эйгэлэригэр  сылдьар киһиэхэ, муудараһа киирбит сааһа. Прокопий Осипов, инники этиллибитин курдук, бэлиитикэттэн уонна салайар үлэттэн тэйбитэ хайы-үйэ ыраатта. Кини олоҕун уонна үлэтин-хамнаһын сорох түгэннэриттэн кэпсээнэ интэриэһинэй буолуон сөп этэ.

— Куорунай Мытааҕар 1948 сыл кулун тутар 20 күнүгэр холкуостаах ыалга төрөөбүтүм. Аҕам мин аҕыстаах эрдэхпинэ өлбүтэ. Ийэм, Дария Иннокентьевна, оройуон киинин үс-түөрт тэрилтэтигэр  тэҥинэн үлэлээн 4 оҕотун улаатыннартаабыта. Убайым Михаил ас-үөл технологын идэтин ылан, Чурапчытааҕы эт-үүт кэмбинээтигэр ананан үлэлиир буолбутугар, ыалынан көһөн онно барсыбыппыт. Онон, алын кылаастарга  Чурапчы оскуолатыгар үөрэммитим. Үс сыл интэринээккэ олорон үөрэммитим, уһулуччулаах тириэньэр  Д.П.Коркин ыытар сиэксийэтигэр дьарыктаммытым. Дойдубутугар төннөн, Бэрдьигэстээх орто оскуолатын 1966 сыллаахха бүтэрбитим. Ачыстаатым «түөрт» уонна «биэс» сыаналардаах этэ. Оскуола кэнниттэн биир сыл олохтоох электро-ыстаансыйаҕа элиэктириктээбитим, онтон Чуумпу акыйааннааҕы флокка 3 сыл сулууспалаабытым. Дойдубар кэлэн, биир кыһын моториһынан үлэлээн бараммын, Москватааҕы эньэргэтиичэскэй үнүстүүккэ (МЭИ) киирбитим. Алта сыл үөрэнэн, 1978 сыллаахха инсэниэр-гидро-эньэргиэтик идэтин ылбытым.

(Прокопий Осипов оҕо сааһа, оскуолаҕа үөрэммит сыллара, сэрии кэннинээҕи тыа сирин оҕотун олоҕуттан тугунан да тутайбат да, ордубат да. Тыа сирин олоҕо-дьаһаҕа  саҥардыы көнөн эрэрэ. Төгүрүк тулаайах, аҥаардас ийэлээх эрэ оҕо элбэх этэ. Кинилэри сэбиэскэй былаас оҕоҕо анал дьиэтэ уонна интэринээтэ киһи-хара гынаттаабыта. Тыа сирин оскуолатын үөрэнээччитэ Прокопий үөрэххэ адьас эт-хаан дьоҕурдааҕын бэлиэтиэххэ сөп. Оччолорго тыа сирин оскуолаларыгар үрдүк үөрэхтээх учуутал өссө да аҕыйах кэмэ этэ. Хата, эр дьон учуутал элбэҕэ. Идэтитиллибит, биридимиэттэри дириҥэтэн үөрэтэр оскуолаҕа да, кылаастарга да үөрэммэтэх уол­чаан, производс­тво уонна үс сыллаах сулууспа кэнниттэн, дойду биир биллэр үрдүк үөрэҕин кыһатыгар холкутук киирбитэ уонна бүтэрбитэ, итинник этэргэ толору төрүөтү биэрэр. – П.И.).

— Бүлүүтээҕи ГЭС каскаадын производственнай-тэхиниичэскэй отделын инсэниэринэн үлэбин саҕалаабытым. Симиэнэ маастарынан анаммытым. Улахан трансформатордары өрөмүөннүүр сыахха маастардаабытым. 16 тыһыынча киһи нэһилиэнньэлээх Чернышевскай, Светлэй, Олгуйдаах бөһүөлэктэрин сэбиэтигэр бастаан солбуйааччынан, онтон сирэй бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитим. Баартыйа куораттааҕы кэмитиэтигэр бырапагаанда отделын сэбиэдиссэйин солбуйааччытынан анаабыттара. Салгыы 429 хомунньуустаах 29 маҥнайгы сүһүөх бартыыйынай тэрилтэлээх үлэ предприятиеларын парткомун сэкирэтээрэ оҥорбуттара.

Хомунньуус баартыйа чилиэнигэр флокка сулууспалыыр кэммэр киллэрэ сатаабыттара. Аккаастаабытым. МЭИ-гэ устудьуоннуур сылларбар эмиэ этэ сылдьыбыттара. МЭИ филиалларыныын 25 тыһыынча устудьуоннааҕа. Устудьуоннар профсойуустарын доруобуйаны чэбдигирдиигэ кэмитиэтин чилиэнэ этим, сынньанар-эмтэнэр путевкаларын боппуруоһун быһаарсарым. Бэйэбин тугунан да көрдөрө иликпин диэн, баартыйаҕа киирэргэ сөбүлэҥмин эмиэ биэрбэтэҕим. ГЭС-кэ үлэлии сылдьан, 1983 сыллаахха киирбитим.

(Урукку систиэмэ салайар каадыры үүннэрэн таһаарар истиилин хайгыахха эрэ сөп. Производство оскуолатын булгуччу ааһан, алын кэрдиистэн сыыйа-баайа үрдээн, үлэ кэлэктииптэригэр эриллэн-мускуллан, боростуой норуоту кытта ыкса буккуһан, ардыгар уолуктаһан, үксүгэр бииргэ үөрэн-көтөн бэртээхэй хатарыллыыны бараллара.

Хостуур бырамыысыланнаска национальнай салайар каадыры үүннэрии соругун компартия туруорара. Маннык каадыр элбэх ахсааннаах буолбата өйдөнөр. Баартыйа уобаластааҕы кэмитиэтин бириинсиптээх позициятыттан элбэх тутулуктааҕа.  Дьон икки ардынааҕы сыһыаҥҥа, олох бары эйгэтигэр бэрт былдьаһыы, хоп-сип, бөлөхтөһүү, хатыйсыы-өттүктэһии  — киһи айыллыаҕыттан баар кыдьык.

Биир сүһүөх көлүөнэ оччотооҕу эдэр дьон Сергей Алексеев, Анатолий Попов, Виталий Басыгысов, Прокопий Осипов, о.д.а. уонунан ахсааннаах саха уолаттара чахчы бэйэлэрин кыахтарынан үрдүккэ дабайбыттара. – П.И.).

— 1989 сыл кулун тутарга ССРС Үрдүкү Сэбиэтин бастакы дэмэкирээттии дьиҥнээх талан ылыылаах быыбарыгар мин кандидатурабын Өлөөн, Анаабыр уонна Мииринэй оройуоннарын хомсомуолларын тэрилтэлэрэ туруорбуттара. Үлэ кэлэктииптэриттэн талыллыбыт сүүһүнэн бэрэстэбиитэл кыттыылаах быыбар уокуруктааҕы мунньаҕа 10 хандьыдааттан миигин бастакынан, иккиһинэн «Якуталмаз» производственнай-научнай холбоһук генеральнай дириэктэрэ Владимир Венедиктович Пискунову талбыта. Быыбар түмүгүнэн, мин куолас 75%-нын, Пискунов 18%-нын ылбыппыт. «Генерал» биир да быыбардыыр учаастакка миигин кыайбатаҕа. Кыайтаран баран, ыҥыран ылан эҕэрдэлээбитэ: «Дьэ, сир-буор сирэйдээтиҥ дии, чэ, туох буолуой. Бииргэ үлэлиэхпит», — диэбитэ. Сылы кыайбат курдук үлэлээн баран, Москваҕа улахан үлэҕэ көспүтэ.

ССРС Үрдүкү Сэбиэтэ 1991 сыл ахсынньытыгар диэри үлэлээбитэ, онтон тохтотуллубута. Миигин Үрдүкү Сэбиэт айылҕа харыстабылыгар уонна сир баайын көдьүүстээхтик туһаныыга кэмитиэтин сэкирэтээринэн бастайааннай төрүккэ бигэргэппиттэрэ. Кэмитиэт 50 дьокутааттааҕыттан улахан аҥаардара наука акадьыамыктара, кэрэспэдьиэн-чилиэттэрэ этилэр. Кэмитиэппит көҕүлээһининэн, Чернобыль алдьархайын, Челябинскайдааҕы «Маяк» саахалын, Араал муоратын иэдээнин тустарынан, олор содулларын туоратыыга, бохсууга кыттыбыт дьоҥҥо социальнай чэпчэтиилэри олохтооһуҥҥа сокуоннар барыллара оҥоһулланнар, бэрт судургутук ааспыттара.

ССРС айылҕатын харыстабылын туһунан сокуон барылын оҥорбуппут эрээри, Үрдүкү Сэбиэт ыһыллан, сокуон ылыллыбакка хаалбыта. Дойдубар кэлэн, 12 ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэт самалык быыбарыгар кыайан,  дьокутааттыы сылдьан, ол эрдэтээҥҥи барылы эбии ырытан оҥорон, сокуон быһыытынан бэйэбит өрөспүүбүлүкэбитигэр ылларбыппыт. Манна кытыаран эттэхпинэ, икки Үрдүкү Сэбиэт ыһыллыытыгар түбэспит, онон икки төгүл толору болдьоххо үлэлээбэтэх дьокутаат буолабын. ССРС тиһэх Үрдүкү Сэбиэтигэр Саха сирин альтернативалаах быыбардыыр уокуруктарыттан 16 киһи дьокутаакка талыллыбыта. Тус-туһунан көрүүлэрдээх, өйдөөх-санаалаах, куоластааһыҥҥа араас хайысхалары тутустарбыт даҕаны, көннөрү кэмҥэ сүрдээх эйэлээх уонна түмсүүлээх буолар этибит. Атын өрөспүүбүлүкэлэр дьокутааттара билинэр буолаллара.

(ССРС тиһэх Үрдүкү Сэбиэтин дьокутааттарын сиэссийэлэрин үлэтэ ТВ-нан аан бастаан киэҥник бырапагаандаланар, көрдөрүллэр буолбута. Ол саҥа кэм саҥалыы уххана этэ. Дойду бүттүүнэ «күөх экран» иннигэр иһийэрэ, бүгүҥҥү сэрийээллэр диэн туохтара кэлиэхтэрэй. Дьокутааттар бүтүн халҕаһанан аһаҕас микрофоннарга уочараттаан турар буолаллара. Биирдэ тэлэбиисэрбин холбоон көрө биэрбитим, саха киһитэ Прокопий Осипов сүрдээхтик долгуйан, бобуллан хаала-хаала, ытамньыйбыт куолаһынан төлүтэ биэртэлээн саҥарталаан иһэн, букатын даҕаны микрофонуттан тэйэн, түгэх диэки түһэн хаалла. Мин улаханнык сүөлүргүү санаатым, өссө кэлэйэ быһыытыйдым.

Прокопий Дмитриевич маннык кэпсиир: «Атырдьах ыйынааҕы ГКЧП кэнниттэн, Үрдүкү Сэбиэт сиэссийэтигэр баартыйаны, хомунньуустары үөҕүү өрө оргуйан турбута. Мин: «Хомунньуустар араастар, кинилэртэн үгүстэрэ дьиҥнээх чиэһинэй хомунньуустар буолаллар! Бу өйө-төйө суох барбыт ииригириини тохтотуҥ!», — диэн иһэммин саҥарар кыахпыттан тахсан, сапсыйан кэбиспитим».

Оттон мин бүгүн, ол олох өрдөөҕү түбэлтэни өйдөөн-санаан кэлэн, Прокопий Осипов киһи, хомунньуус уонна дьокутаат быһыытынан ол онно хорсунун уонна чиэһинэй быһыытын көрдөрбүт эбит диибин. Ол Үрдүкү Сэбиэт дьокутааттарын кырата 90%-на хомунньуустар этилэр эбэтэр сорохторо субу аккаастаммыт, бартыыйынай киниискэлэрин уоттаабыт, хайыта тыыппыт дьон этэ. Ол хас эмэ сүүһүнэн ахсааннаах дьокутааттартан соҕотох саха киһитэ бүтүн дойду иннигэр аһаҕастык тахсан, ытамньыйа-ытамньыйа көмүскэһэ сатаабыта. – П.И.).

— ССРС Үрдүкү Сэбиэтэ ыһыллыбытын кэннэ, З.А.Кор­ни­лова туруорсуутунан, Саха Өрөс­пүүбүлүкэтин РФ-га бэрэстэбиитэлистибэтигэр солбуйааччынан балтараа сыл үлэлээбитим. Оччотооҕу «Улахан Киһи» этиитигэр мэлдьитин олорсо сылдьыбат буоламмын, сөпсөөбөтөҕө. 1993 сылтан Бүлүүтээҕи ГЭС кас­каадын дириэктэринэн 4 сыл үлэлээбитим. Бастакы ыҥырыылаах Ил Түмэн самалык быыбарыгар кыттаммын, сүрүн үлэбиттэн тэйбэккэ эрэ, сыл кэриҥэ кэмҥэ дьокутааттаабытым.

1997 сыл олунньутуттан 2000 сыл олунньутугар диэри «Якутскэнерго» АК дириэктэрдэрин сэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн бигэргэммитим. Бу саамай ыарахан сыллар этилэр. Иирбит импилээссийэ, солкуобай сыаната саамай түгэххэ түһэн хаалбыт, кимиэхэ да харчы суох буолбут кэмэ. Толоруллубут өҥө, үлэ иһин ол-бу табаарынан, чиэктэринэн, биэксэллэринэн төлөһүү, үлэһиттэр хамнастарын сылы-сыллаан көрбөт буолбут иэдээннээх балаһыанньа бүрүүкээбит быһыыта-майгыта этэ.

ЕЭС РАО (Биир кэлим Эньиэргийэлээх Систиэмэ Арассыыйатааҕы аахсыйалаах уопсастыбата) 90-с сыллар бастакы аҥаардарыгар тэриллибитэ. Үрдүкү салалтатыгар бэрт сотору кэминэн Анатолий Чубайс олорбута. Болдьоҕум бүтүүтэ А.Чубайстан сурук кэлэр, «дуоһунаскар хаттаан туруорабын» диэн ис хоһоонноох. «Якутскэнерго» АК генеральнай дириэктэринэн Юрий Саввинов үлэлии олороро. Бэрэсидьиэн Михаил Николаев «элбэх хаамыылаах кэмбинээссийэтэ» саҕаланар. Чубайстан миигин ууратарын туһунан иккис сурук кэлэр.Ол түмүгэр, «генералынан» букатын атын идэлээх горняк К.Ильковскай ананар, дириэктэрдэр сэбиэттэригэр Ю.Саввинов олорор, оттон П.Осипов үлэтэ суох хаалан хаалар.

А.Чубайс эньэргиэтикэ биир кэлим систиэмэтин үрэйэн, тус-туспа бытарыталаан, аахсыйалаах чааһынай компанияларга кубулуталаан барбыта. Маныаха судаарыстыба оборуонатын боппуруоһугар куттал үөскүүрэ аахсылла барбатаҕа. Чааһынай хапытаал интэриэһэ инники күөҥҥэ тахсыбыта. Электро-эньиэргийэ систиэмэтигэр ыйга хастыы да мөлүйүөн солкуобай хамнастаах «генераллар» оччолорго баар буолбуттара. «Якутскэнерго» АК үлэ кэлэктииптэрин кэмпириэнсийэлэригэр «эньэргиэтикэ Уһук хоту дойдуга ырыынак сыһыаннаһыытын мэхэньиисимэ буолбатах, тыыннаах буолуу мэктиэтэ» диэн, Чубайс ол эрэпиэрмэтин   утарбыппыт. Ю.Саввинов, ол кэмпириэнсийэ кэнниттэн сонно тутатына, «Якутскэнерго» састаабыгар киирэр бары подразделениелар салайааччыларын ыҥыртаан ылан, ыххайан туран «эрэпиэрмэлээһини өйүүбүт» диэн сурукка илии баттаттаран, туһааннаах аадырыһыгар ыытан кэбиһэр. Үлэбиттэн ууратылларбар ол кэмпириэнсийэ бастакы быһаарыыта бөҕө олугу уурбут буолуохтаах.

СӨ бырабыыталыстыбатын 1992 сыл атырдьах ыйын 17 күнүнээҕи 369 №-дээх уурааҕынан, эньэргиэтикэ систиэмэтигэр судаарыстыбаттан араарыыны уонна приватизациялааһыны ыытыыга эбии дьаһаллар ылыллаллар. «Якутскэнерго» производственнай холбоһук «Вилюйгэсстрой» тутар-таҥар управлениены кытта биир аһаҕас аахсыйалаах уопсастыбаҕа уларытан тэриллэллэр. Аахсыйалар маннык үллэриллэллэр: 19,4% привилегиялаах – кэлэктиипкэ босхо бэриллэр, 5,8% көннөрү аахсыйа – үлэһиттэргэ, 5% көннөрү аахсыйа – дьаһалта дуоһунастаах дьонугар, 69,8% – СӨ бырабыыталыстыбатын судаарыстыбаннай баайы-дуолу салайыы фондугар. «Якутскэнерго» ПХ подразделениеларын састаабыгар биир ГЭС каскаада, үс ГРЭС, ТЭЦ, Киин, Хотугу, Арҕааҥҥы, Бүлүүтээҕи уонна Соҕурууҥҥу элэктэриичэскэй ситимнэр, уонунан ахсааннаах тутар-таҥар управлениелар, тириэстэр, бөдөҥ автобаазалар, о.д.а. производственнай сулууспалар киирэллэрэ. Барҕа сир анна баайдаах өрөспүүбүлүкэҕэ, оччотооҕу улуу судаарыстыба эньэргиэтикэҕэ уонна электрификацияҕа хас эмэ уонунан сылларга төрүттээбит модун систиэмэтэ этэ.

Приватизация бүппүтүн кэннэ, бырабыыталыстыба иккитэ аукцион ыытан, бэйэтин өлүүтүттэн атыылаабыта. Ваучерга уонна харчыга. «Якутскэнерго» үлэһиттэрэ иккиэннэригэр кыттан кыайаннар, кэлэктиип аахсыйатын 37%-ҥа тириэрдибиттэрэ, улахан акционер буолбуттара. Ол түмүгэр, кэлэктиип  сөбүлэҥэ суох улахан боппуруостар быһаарыллыбат буолбуттара. Чубайс эньэргиэтикэни ыһар бэлиитикэтэ ол саҕана Саха сиригэр өйөммөтөҕө.1996-1997 с.с. хамнас төлөммөт кэмигэр  дьон акцияларын босхону эрэ үрдүнэн  атыылаан кэбиспиттэрэ. Ол тү­мүгэр, аахсыйалааһыҥҥа уонна приватизациялааһыҥҥа бастаан сөпкө дьаһаммыт курдук өрөспүүбүлүкэ салалтата, «Якутскэнерго» аахсыйа­лаах компаниятын ЕЭС РАО-ҕа «бэлэхтээн» кэбиһэр, хардатын тугу да ылбат. Оттон ол «ЕЭС»-кэ уот да сиэбэт, уу да ылбат Чубайса олорор. Өрөспүүбүлүкэ «АлРоСаҕа» өлүүтүн күн бүгүнүгэр диэри тутан сылдьар дии. Эньэр­гиэтикэҕэ да оннук дьаһаныахха сөп эбитэ буолуо ини. Судургутук эттэхпинэ, манна барытыгар тус бэйэ интэриэһэ баһыйбыта, ол оннугар өрөспүүбүлүкэ сүүйтэриилээх хаалбыта.

Күн бүгүн «Якутскэнерго» ПАУо аахсыйатын 25%-нын атыылаһар туһунан тыл-өс быгыалыыр. Төрдүттэн кыаллыбат дьыала буолуо ээ. Өрөспүүбүлүкэҕэ харчы суох, бюджетын дохуоттаах чааһын сарбыйар айдааныгар олорор, маннык балаһыанньа өтөрүнэн көнө охсоро саарбах. ГРЭС-2 тутуутун бырабыыталыстыба кыттыгас үбүлэспэтэ, Русгидро харчытыгар тутулунна. Оттон биллэрин курдук, «ким муусуканы сакаастыыр, ол кыыһы үҥкүүлүүр». Аҕыйах дьоһуннаах эбийиэктэри атыылаан, ол харчытыгар эбэтэр хардарыта «баартардаһан», ол ымсыылаах-баҕалаах аахсыйаҕа тиксиэхпитин, бу баар диэн утары уунарбыт туох да суох. Былыр үйэҕэ быраҕыллан хаалбыт, бүгүн хаһаайына суох трансформатордары, урукку производственнай эбийиэктэри, о.д.а. «баайы-дуолу» атыылыыр туһунан тыл-өс, бырастыы гыныҥ, акаарылары саататыы буолар. В.Путин ыйааҕынан, Дальнай Востоктааҕы федеральнай уокурук электро-эньиэргийэҕэ тарыыба дойду киин эрэгийиэннэрин сыанатыгар тэҥнэннэ. Саха сирэ саҥа тарыыбы бөдөҥ предприятиеларга эрэ олохтоото, нэһилиэнньэтин матарда. «Якутскэнерго» үрдүк тарыыбын нэһилиэнньэ салгыы «өйүүрүн» туһугар, «күөх уот» умайбытын курдук умайа турар.

Үлэтэ суох сылдьымалаабытым кэнниттэн, В.Штыров «АЛРОСА» систиэмэтигэр сыһыарбыта. Кини өйөбүлүнэн, «КДМ-Оленек» диэн хостуур тэрилтэни сылтан ордук кэмҥэ тэрийэн, Өлөөн улууһугар үлэбитин саҕалаабыппыт. Сылтан эрэ ордук кэмҥэ  үлэлээбиппит кэннэ, бырабыыталыстыба салалтатын быһаарыытынан, предприятиебыт «Аллараа Өлүөнэтээҕи» компания «хармааныгар» анньыллан хаалбыта. Мин эмиэ кураанаҕы кууһан хаалабын.

Дьэ, итинник, мин олоҕум уонна үлэм-хамнаһым кылгас остуоруйата. Үөһээ салалта өттүттэн, боччумнаахтык уонна сорунан туран, туората сатааһын баар этэ. Дуоһунаска ымсыыта-баҕата суох этим, онон өрөлөспөккө уурайан испитим. Итэҕэйэр буоллахтарына, күүспүн-уохпун, мунньуммут уопуппун барытын биэрэн туран, төһө баҕарар үлэлиир кыахтааҕым.

Уонна, оттон кырдьыгынан эттэххэ, салалта иннигэр кырата суох «аньыылаахпын-харалаахпын». Ким да буоллун, ханна да буоллун, санаабын малтаччы аһаҕастык этэрим. Ону, биллэн турар, үрдүк былаастаах хайа киһи сөбүлүөй. В.Штыров бастаан бэрэсидьиэҥҥэ турарыгар, ыстаабыгар үлэлэһэрбэр эппиттэрин аккаастанаммын, Семен Назаровка үлэлээбитим. М.Николаев сири чааһынай бас билиигэ биэрэр туһунан ыйааҕын утарбытым.  П.С. Иванов, М.С. Санников, М.М. Яковлев буоламмыт, сокуонунан эрэ сүрүннэнэн олоххо киириэхтээҕин туһунан Конституционнай суукка туруорсан көтүттэрбиппит. Өрөспүүбүлүкэ сүбэринитиэтин ылымматаҕым. Экэнэмиичэскэй бэйэни бас билиниини ситиһиэхтээхпит диэбитим.

Өрөспүүбүлүкэ үөһээ эргимтэтигэр: «Дьэ, Мытаах уолаттара, (Василий Филипповы киллэрэллэр) харыйаны таҥнары соспут курдук дьоҥҥут дии. Итинник дьаһанан, хаһан да уһун оту оттуоххут суоҕа», — дииллэрэ. Оннук акаары дуу, киһиргэс дуу буолбатахпын, тугунан диэлийэн тахсыан барытын өйдүүрүм.

Олохпор кэмсинэрим суох. Этэллэригэр дылы, өссө биирдэ төрүүрүм эбитэ да буоллар, син биир бу олохпунан олоруом этэ. Сыыстарбыттаах да буоллахпына, сахам дьонун сэнээн, үөһэнэн көрөн сылдьыбыт, үлэлээбит буолбатахпын. Дьон итэҕэйбитэ уонна эрэммитэ, ону булгуччу толоруохтаахпын диир толкуйунан салайтаран, дьокутааттыыр үлэбэр санаабын аһаҕастык, көнөтүнэн этэрим, боппуруоһу эмиэ оннук туруорарым, тиһэҕэр диэри киирсэрим. Тустаах дуоһунастаах үлэбэр бэйэбэр биир итинник ирдэбили туруорунарым.

(Прокопий Осипов кэпсээниттэн киһиэхэ араас санаалар үөскүүллэр. Өйдөөн кэлиэҕиҥ эрэ, Б.Ойуунускай «Александр Македонскай» кэпсээнин. Улуу сэрииһит ыраахтааҕы бэйэтин инникитин туһунан ыйыппытыгар, бастакы муударай өйдөөх кырдьыгы көнөтүнэн малтаччы этэн кэбиһэн, моойдоох баһыттан малыйар. Иккис билгэһит сиэллээн-кутуруктаан, үчүгэйи эрэ ырыҥалаан биэрэн, бэлэх өлгөмүн, үп үгүөрүтүн тутар. Бу — олох кырдьыга. Саха «быһыйы кытта сырсыма, баайы кытта мөккүһүмэ», «суон тостубат, халыҥ хайдыбат» диир.

Прокопий Осипов ити «муу­дараһы» олоҕор уонна үлэтигэр ыйар сулус оҥостубута эбитэ буоллар, билигин ханна буолуон бэйэтэ да этэр кыаҕа суох. Барыта киниэхэ баара: үөрэх, өй, эрчим, олох уонна үлэ уопута. Ону таһынан, саамай сыаналанар хаачыстыба – итии сүрэх, чиэһинэй буолуу уонна хорсун санаа. Хомойуох иһин, ити кэлиҥҥи хаачыстыбалара кини олоҕор мэлдьитин туһалаабыт буолбатахтар. Көр, олоххо оннук эмиэ буолар.

«Александр Македонскайбытыгар» төнүннэххэ, сэрииһит ыраахтааҕы бу үөрүүбүн туохха холуохха сөбүй диэн дьонуттан ыйытар. Онуоха Солуон оҕонньор эппиэтэ: «Улуу кумахха таммах уу түспүтүгэр холуохха сөп», – диэн буолар. Бэл, аан дойду аҥаарын сэриилээн ылбыт, бары норуоттар номохторугар киирбит улуу ыраахтааҕы үөрүүтэ уонна дьоло таммах ууга тэҥнээх эбит буоллаҕына, киһи атыны тугу этиэй…

Саха биир үтүөкэннээх киһитэ Прокопий Осипов кэпсээнин ким хайдах өйдүүрэ уонна ылынара – бэйэтин дьыалата. Ким хайдах ылыммыта – ол бэйэтин кырдьыга буолуоҕа. – П.И.).