Үс сыллаах судаарыстыбаннай бюджеты дьүүллэһии

Ил Түмэн сэтинньи 6 к. өрөспүүбүлүкэтээҕи медиа-кииҥҥэ “Аһаҕас парламент” дьүүллэһэр былаһаакка чэрчитинэн истиилэр буолан аастылар. “Сахамедиа” холдинг генеральнай директора Алексей Чертков тэрээһини иилээн-саҕалаан ыытта.

Тэрээһиҥҥэ кыттыбыт Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Петр Гоголев кинилэр үлэлэрин саҥа көрүҥүн – “Аһаҕас парламены” алтыс ыҥырыылаах Ил Түмэн киллэрбитин бэлиэтээтэ. “Биһиги ааспыт сылга эмиэ өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай бюджетын барылын дьүүллэһииттэн саҕалаабыппыт. Ити уопут табыллыбыта, онон үлэни салгыырга быһаарбыппыт. Биһиги ыҥырыы үлэтин тухары аһаҕас буолуу бириинсибин тутуһарга былаанныыбыт”, — диэтэ кини уонна бу аһаҕас истиилэргэ толорор былаас уорганнара эмиэ аһаҕас буолууну көрдөрөллөрүн бэлиэтээтэ.

Аһаҕас истиилэр соруктарынан спикер Саха сирин Баһылыга Айсен Николаев киллэрбит сокуонун барылыгар уопсастыба уонна экспердэр маннык боппуруостарга санааларын этиниилэрэ буоларын ааттаата: бюджет барыла уопсастыба тирээн турар кыһалҕаларын төһө быһаарарый, өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун олоҕун хаачыстыбатын үрдэтии төһө хааччылларый, өрөспүүбүлүкэҕэ национальнай бырайыактары олоххо киллэриини үбүлээһиҥҥэ ирдэбиллэр төһө учуоттаналларый, РФ Президенин ыйаахтарынан быһаарыллыбыт национальнай уонна өрөспүүбүлүкэ баһылыгын ыйаахтарыгар бэлиэтэммит стратегическай сыаллары толоруу хайдах буолуоҕай?

Саха сирин бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлэ Владимир Солодов бюджет барылыгар аһаҕас истиилэр нулевой ааҕыы режимигэр ыытыллалларын бэлиэтээтэ.

Кини хас да түгэҥҥэ тохтоото. Бюджет барыла экономикаҕа уустук кэмҥэ таҥыллыбытын, 2019 сылга “АЛРОСА” хампаанньа алмааһы батарыыта сарбыллыбытын, онон ити бюджекка харчы киириитигэр сабыдыаллыаҕын эттэ.

Солодов 2020 сыллааҕы бюджет социальнай хайысхалааҕын, бары социальнай эбэһээтэлистибэлэр толоруллуохтарын, бюджет сорох үлэһиттэригэр хамнастарын кээмэйэ улаатыаҕын бэлиэтээтэ. Ол курдук, 145 млрд солк. социальнай ороскуоттарга ананарын, ол бюджет ороскуоттарын 80 бырыһыаныгар тэҥнэһэрин эттэ.

2020-2024 сс. СӨ  социальнай-экономическай сайдыытын билгэлээһин туһунан иһи­тиннэриини экономика миниистирэ Майя Данилова оҥордо. Кини этэринэн, Саха сирин валовай регионнааҕы бородууктатын үүнүүтүн тэтимэ 2019 сылга 4,8% буолара сабаҕаланар.

Миниистир саҥа оҥо­рон таһаарар тэрилтэлэр үөскүүл­лэрин, үрдүк технологиялаах бырайыактар олоххо киириэхтэрин кэпсээтэ.

Тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таһаарыы 2024 сылга улаатыаҕын бэлиэтээтэ. Чуолаан, кини 2024 сылга тыа хаһаайыстыбатын сүрүн бородууксуйатынан бэйэ хааччыллыыта маннык таһымҥа билгэлэнэрин эттэ: бэйэ этинэн, эт бородууксуйатаныан — 30% (2019 сылга – 26,5%); үүт бородууксуйатынан — 61% (58,8%); хортуоппуйунан — 66% (64,4%), оҕуруот аһынан — 51% (45,5%).

Хамнас 2019 сылга тэҥ­нээт­эх­хэ, 2024 сылга 12,6% улаатыахтаах.

Экономика эйгэтигэр дьарыктаах дьон сыллааҕы орто ахсаана улаата туруохтаах уонна 2024 сылга 510,8 тыһ. киһиэхэ тиийиэхтээх (2019 сылга 508,2 тыһ. киһи). 2019 сыллааҕы сыанабылынан, үлэтэ суох буолуу таһыма 6,9%, оттон 2024 сылга 6% диэри намтыахтаах. Ордук сир туһалаах баайын хостооһун уонна тутуу салааларыгар үлэлээччи ахсаана улаатара билгэлэнэр.

Үп миниистирэ Валерий Жондоров иһитиннэрбитинэн, Саха сирин судаарыстыбаннай бюджетын сүрүн кээмэйдэрэ манныктар: 2020 сылга дохуоттар – 179 млрд 333 мөл. солк., 2021 сылга – 187 млрд 242 мөл. солк. уонна 2022 сылга – 175 млрд 872 мөл. солк.; ороскуоттар туһааннааҕынан: 180 млрд 331 мөл. солк., 188 млрд 240 мөл. солк. уонна 176 млрд 871 мөл. солк. Үс сылга бюджет дефицитэ 998 мөл. солк. таһымыгар былааннанар.

Валерий Жондоров СӨ судаарыстыбаннай бюджетын кээмэйдэрэ 26 бырагырааманан оҥоһуллубуттарын эттэ. 78 федеральнай бырайыактан Саха сирэ 52 регионнааҕы бырайыагы олоххо киллэрэрин иһитиннэрдэ.

Ити курдук, кини Саха си­ринээҕи Суол фондатыгар, Инвестиция бырагырааматыгар төһө үп-харчы ыытылларын кэпсээтэ, бастакы суолталаах хайысхалар ортолоругар гражданнары хаарбах олорор дьиэ фондатыттан көһөрүүгэ аадырыстаах бырагырааманы, регионнааҕы бырайыактар чэрчилэринэн объектары тутууну, социальнай эйгэ объектарын тутууну уо.д.а.  ааттаата.

Истиилэргэ экспердэр быһыы­тынан Саха сиринээҕи Үп министиэристибэтин иһинэн Уопсастыба сэбиэтин чилиэнэ, профессор, экономическай наука доктора Туйаара Гаврильева, ХИФУ ректорын сүбэһитэ, экономическай наука кандидата Валентина Кондратьева, “Россельхозбаан” Саха сиринээҕи филиалын директора, бэһис ыҥырыылаах Ил Түмэн народнай депутата Василий Тимофеев, ХИФУ ФЭИ директора, э.н.к. Анна Набережная кытыннылар.

Туйаара Гаврильева бюджеты бырагыраамалааҕынан ааттаата — ороскуоттар 94% ордуга өрөспүүбүлүкэ бырагыраамаларынан тыырыллар. 2021 уонна 2022 сс. кэккэ бырагыраамалары олоххо киллэриигэ ороскуоттар сарбыллаллар, маныаха персоналы тутууга ороскуоттар уларыйбаттар диэтэ. Кини өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай иэһин таһыма үрдүгүн бэлиэтээтэ, инвестиция бырайыактарын талыыга уопсастыба санаатын учуоттуур наадалааҕын эттэ.

«Саҥа сир баайын хостооһун үлэҕэ киллэриллэр, саҥа үлэ миэстэлэрэ аһыллаллар, ол эрээри бу эйгэҕэ нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутун көрдөххө, 2020 сылга баара-суоҕа 200 киһинэн улаатар. Биһиги тутуулар, инвестиция туһунан элбэхтик саҥарабыт, ол эрээри тутууга үлэлиир дьон ахсаана намтыыр. Итиннэ болҕомтону уурар наадалаах», — диэтэ Валентина Кондратьева.

Муниципальнай тэриллиилэр бэрэстэбиитэллэрэ аһаҕас истиилэргэ видеоконференцсибээһинэн кытыннылар. “Аһаҕас парламент” кэмигэр Мииринэй, Булуҥ, Амма, Муома оройуоннарыттан ыйытыылар киирдилэр.

Ол курдук, Мииринэй оройуонун баһылыгын солбуйааччы Георгий Башарин 2020 сыл тохсунньу 1 күнүттэн РФ бюджетын тиһигин таһымнарыгар ыстарааптары киллэрии бириинсибэ уларыйарын санатта. Боломуочуйалаах уорганнарынан судаарыстыбаннай былаас уорганнара буолалларынан, ыстарааптар бары федеральнай бюджекка эбэтэр өрөспүүбүлүкэ бюджетыгар киириэхтэрэ. Маныаха муниципальнай былаас уорганнара үрдүк ороскуоттаах кэккэ боломуочуйаны толороллор, холобур, массыына суолларын көрүүгэ уонна өрөмүөннээһиҥҥэ. Итинэн сибээстээн, мииринэйдэр суолга айан салаатыгар ыстарааптары муниципалитет таһымыгар биэрэргэ этэллэр.

Эксперт Василий Тимофеев ньиэп, гаас салаатын тэрилтэлэригэр нолуокка чэпчэтиилэри хаттаан көрөргө, ити хампаанньаларга олохтоох нэһилиэнньэни үлэҕэ ыытыынан күүскэ дьарыктанарга этиилээх. Кини бүгүҥҥү күҥҥэ сүрүн контингенынан вахта үлэһиттэрэ буолалларын санатта. Эксперт бырагыраамалар үгүстэригэр бюджет ороскуоттаах чааһа намтыыра бэлиэтэнэрин ыйан, тыа хаһаа­йыстыбатыгар 33% диэри олус намтааһын буолуохтааҕын эттэ.

Анна Набережная ааҕарынан, дьадайыы таһымын сыаналааһын методикатыгар уларытыылары киллэриини ситиһэр наада, холобур, онно баай-дуол комплексын киллэриэхтээхтэр. Эмиэ ити теманы Булуҥ улууһун баһылыга Игорь Кудряшов таарыйда.

ХИФУ юридическай факультетын студена Армен Казарян дьиэни өлүүлэһэн тутууга албыннаппыт дьоҥҥо толуйуу туһунан ыйыталаста. Сунтаар улууһун депутаттарын оройуоннааҕы Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Ульяна Попова уоппускаҕа айан төлөбүрүн ааҕыы методикатын туһунан туоһуласта. Амма улууһуттан оройуоннааҕы Сэбиэт бэрэссэдээтэлэ Софья Александрова 2020 сылга 1 лиитэрэ үүт туттарыллар сыаната хайдах буолуоҕун, кэтэх хаһаайыстыбаларга сүөһүнү, сылгыны иитиигэ судаарыстыбаттан туох көмө оҥоһуллуоҕун интэриэһиргээтэ.

Итини сэргэ норуот депутата Валерий Лютый, Муома улууһун баһылыга Иван Павлов, Ньурба оройуоннааҕы Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Сергей Евсеев, Ил Түмэн иһинэн Ыччат парламенын бэрэссэдээтэлэ Алексей Иннокентьев уо.д.а. ыйытыыларын биэрдилэр.

Ил Түмэн бюджекка, үпкэ, нолуок уонна сыана политикатыгар, бас билии уонна приватизация боппуруостарыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Юрий Николаев икки боппуруоска болҕомтону уурда. Манна коммунальнай объектары субсидиялааһын уонна Арктика сайдыытыгар судаарыстыба бырагырааматын үбүлээһин туһунан этиллэр.

Судаарыстыбаннай Мунньах бэрэссэдээтэлэ Петр Гоголев пленарнай мунньахха бюджет туһунан сокуон барылын дьүүллэһиигэ норуот депутаттара сытыы ыйытыылары биэриэхтэрэ диэн бырабыыталыстыба чилиэннэригэр туһаайан эттэ. Инвестиция бырагырааматын таарыйан, спикер Аҕа дойду Улуу сэриитигэр Кыайыыга анаммыт объектары тутууга, өрөмүөннээһиҥҥэ эбэтэр саҥардыыга болҕомтону уурарга көрдөстө. Кини итини сэргэ өрөспүүбүлүкэ федеральнай бырагыраамаларга кыттыытыгар үлэ хайдах барарын туһунан иһитиннэрэллэригэр миниистирдэр кабинеттарыгар туһаайан этии оҥордо. Петр Гоголев парламент үүккэ субсидия уонна сыана улааталларын, “Арктика суоллара” бырагырааманы үбүлээһин кээмэйдэрин улаатыннарары  ситиһэр былааннааҕын бэлиэтээтэ. Түмүккэ Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ аһаҕас истиилэри тэрийээччилэргэ уонна кыттыбыт дьоҥҥо ыллыктаах кэпсэтии тахсыбытын иһин махтанна.

Ил Түмэн пресс-сулууспатын матырыйаалынан  Елена БАИШЕВА бэлэмнээтэ

Уважаемые читатели!

1. Покупая электронную версию Издания, вы осознаете, что покупаете ее исключительно для личного (семейного) пользования. Перепродажа или любая другая передача купленного вами номера газеты третьим лицам запрещается и может преследоваться по закону.
2. Обязанности продавца, в качестве которого выступает Издание, считаются выполненными с момента отправки Покупателю ссылка на скачивание купленного и оплаченного им номера газеты.
3. Стоимость газеты в розницу 30 руб.

ВАЖНО! Иногда, по независящим от Издания причинам, спам-фильтры Покупателя перебрасывают письмо с заказанной вами ссылкой в папку «Спам». Поэтому если вы не получили от нас автоматически сгенерированного письма со ссылкой, для начала проверьте папку «Спам». Если его нет и там — обращайтесь в нашу редакцию.