Тылбытын харыстыыр – барыбыт сорукпут

Төрөөбүт төрүт тылы чөл тутуу, харыстааһын бары норуокка тыын суолталаах

Ил Түмэҥҥэ бу боппуруоһу олус дьаныһан көрдүлэр. «Төрөө­бүт тыллары сайыннарыыны уонна харыстааһыны сокуон өттүнэн хааччыйыыга этиилэр тустарынан» диэн тиэмэҕэ «Төгүрүк остуол» буолан ааспыта. Манна сахабыт тылын туһугар ис сүрэхтэриттэн ыалдьар тыл үөрэхтээхтэрэ, учууталлар тус санааларын эппиттэрэ. Мантан салгыы Ил Түмэн XXXVII  уочараттаах пленарнай мунньаҕар бу сокуон барылын иҥэн-тоҥон көрбүттэрэ. Норуот дьокутааттара бу сокуон барылын туһунан бэйэлэрин сыһыаннарын биллэрбиттэрэ үгүспүт сүргэбитин көтөхтө – өрөспүүбүлүкэ парламена үөрэх со­куо­­нугар уларытыылары утарда.

Бу сокуон барылын дьон-сэргэ утаран санаатын этиммитэ, сытыытык ылыммыта өйдөнөр. Сыыйа-баайы тыл симэлийиитэ бүтүн Аан дойду үрдүнэн баран иһэр. Кыра норуоттар тыллара сүтэрин аахсыбатахха, оннооҕор улуу омуктар тыллара-өстөрө глобализацияҕа оҕустарар, симэлийэр.

Атын дойдулар төрөөбүт тылларын хайдах харыстыылларый?

Тыл-өс киртийиитин ту­һунан ХИФУ Хотугулуу-Илиҥ­ҥи норуоттар тылларын уонна култуураларын үнүстүүтүн саха тылын кафедратын салайааччыта Дария Чиркоева маннык санаалаах.

Аан Дойдуга

Бары омук бэйэтин тылын өрө тутар, харыстыы сатыыр. Сорох дойдуларга харыстааһын судаарыстыба таһымыҥар ыытыллар. Холобур, Прибалтика дойдуларыгар. Ордук Латвияҕа. Улуу Кытай норуотун ылан көрүөх. Кинилэр киирии тылы киллэрбэт соруктаахтар. Анал үнүстүүттэр, бүтүн программанан үлэлииллэр. Олоҕуҥ сайдыыта баран иһэр, кими да кытта сибээһэ суох, ситими туппакка олорор дойду суох. Бары биир ситимҥэ эргийэ олоробут. Араас омуктан наука, техника тиэрминэ, ситим тыллара харса суох киирэллэр. Холобур, “интернет”, “кола”, “вай-фай”, ону кытайдар суол­татынан көрөн, бэйэлэрин тылларынан тута солбуйан иһэллэр.

Арассыыйаҕа

Тыл – уустук организм. Киһи курдук. Биир өттө доҕолоҥноото да, устунан кэхтиигэ барар. Төһө да Аан дойду үрдүнэн нуучча тыла киэҥник тэнийбитинэн төрдүс миэстэҕэ сырыттар, тылбыт олус киртийдэ диэн, нуучча тылын үөрэхтээхтэрэ улахан айдаан тардаллар. Күөх экраҥҥа «Култуура» каналыгар олус киэҥ далааһыннаах, улахан кэпсэтиилэр тахсаллар. Манна нуучча тылын дьылҕатын туһугар ис сүрэхтэриттэн ыалдьар араас улахан учуонайдар, тыл үөрэхтээхтэрэ бу кыһалҕа тула уоттаах-күөстээх сэһэргэһии ыыталлар. Дьиҥнээх нууччабыт тыла ханна барда, английскай тыл баһыйар оруолу ылла диэн долгуйаллар.

Саха сиригэр

Билигин сленг араас омук тылыгар киирбитэ ыраатта. Саха да тыла онтон туора турбат. Биир өттүттэн, уопсастыба сайдар, ону кытта тыл-өс тэҥҥэ хардыылыыр. Олох түргэн тэтимэ саха дьонун кэпсэтэр, бодоруһар кыаҕар саҥаны киллэрэр, чуолаан, сып-сап, түргэн-тарҕан, быһаччы тылы-өһү туттар буолан эрэбит.

Мин дьиҥнээх тылбытыгар сленг эбии кирэрин сөпсөс­пөппүн, ол эрээри биирдиилээн тылы туттууну утарбаппын. Билигин наукаҕа «сленг тыллар» диэн термин киирэн эрэр. Ол аата уопсастыба информацияны судургу тылынан ыла үөрэммит.

Онно биири учуоттуохха наада. Ыччат тылы уларытан, чэпчэтэн тутуннаҕына, ону  бэйэтэ  эрэ өйдүүр кыахтаах. Бу кыһалҕаны быһаарар туһуттан, саха сленгэтин тылдьытын оҥоруохха баара. Саамай туттуллар уонна табыгастаах тылы сүрүн тыллар ахсааннарыгар да киллэриэххэ сөп. Бэйэ-бэйэни ситэрсэн, толорсон биэрии куттала суох, билиҥҥи үйэҕэ барыта оннук тутуллаах.

Бэлиэтээһин

Бэс ыйын 21 – 24 күн­­нэригэр Татарстан уонна Хакасия өрөспүүбүлүкэлэрин парла­меннара биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр ыалдьыттыы кэлэллэрэ былааннанар. Мантан сиэт­тэрэн атырдьах ыйын 22 уонна 23 күннэригэр Галиасгар Камал аатынан Татарстан Академическэй тыйаатыра гастроллуу кэлиэхтээх. Камал тыйаатыра Саха сиригэр аан бастакытын кэлэр. Маннык улахан, дириҥ историялаах тыйаатыр испэктээкиллэрэ биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр турара олус кэрэхсэбиллээх. Тыйаатыр «Зятья Гэргэри» диэн биир саамай биллэр испэктээкилин уонна Сюмбель Гаффарова диэн эдэр драматург «Пришлый» диэн айымньытын премьератын көрдөрөрө былааннанар. Бу айымньылар татар норуотун култууратын, төрүт үгэстэрин, дьонун-сэргэтин майгытын, олус үчүгэйдик арыйар диэн кириитиктэр бэлиэтииллэр.

Национальнай тыйаатыр суолтата – төрөөбүт тылы харыстааһын

Аҕыйах хонук­тааҕыта Былатыан Ойуунускай аатынан Саха академическай тыйаатыр сезонун түмүктүүр пресс-кэмпэриэнсийэтигэр сырыттым.

Тыйаатыр Дмитрий Федоров – Миитэрэй Таас суруйан хаалларбыт саха бастакы детективнэй сэһэнинэн “Кыһыл көмүс хоруоп”  испиктээкил премьератын итиэннэ Уильям Шекспир аатырбыт айымньытынан «Гамлеты» туруораары бэлэмнии сылдьар. Бу туһунан режиссердар Руслан Тараховскай уонна Сергей Потапов сиһилии кэпсээтилэр, суруналыыстар ыйытыыларыгар хоруйдаатылар.

Маны таһынан саха тыйаатырын суолтатын, тыл-өс туһунан истиҥ кэпсэтии таҕыста.

Былатыан Ойуунускай аатынан Саха академическай тыйаатырын дириэктэрэ Анатолий Николаев: «Кэлиҥҥи кэмҥэ тыйаатырбыт саха классик суруйааччыларын айымньытын туруорарга дьулуһар. Тоҕо диэтэр сахалыы тыл-өс сүөгэйин-сүмэтин ити айымньылартан сомсобут. Ыччат тылы билэрин, кэрэхсиирин туһугар бу олус үчүгэй. Тылбыт «киртийэн» эрэр, ыччат араас тылы айан туттар, омук тылын кыбытан саҥарар. Ол иһин туох баар национальнай тыйаатырдар төрүт тылы харыстааһыҥҥа сүдү суолталаахтар. Аныгы сүүрээҥҥэ охтубут араас туруоруулар кэлин олус элбээтилэр. Арҕаа Европаны үтүктүү үксээтэ. Мин ону биһирээбэппин. Төттөрүтүн дьиҥнээх нуучча, омук, саха классиктарын улуу айымньыларын сахалыы саҥардан, оччотооҕу кэми, дьоруойдарын дьылҕатын бу баардыы тыктаран көрдөрүү – сүрүн сорукпут», — диэн эттэ.

Аҥардас тастан киирэр дьалхаан сабыдыалын булуйдаабакка, хас биирдиибит өйдөөн-төйдөөн  сыһыаннастахпытына, тылбытын-өспүтүн, култуурабытын харыстыыр, сыыска-буорга тэпсибэккэ, чөл тутуохпут.