Ааллаах Үүн суола тугу кэпсиирий?

Кинигэ уратыта диэн 1941–1945 сс. — сэрии аас-туор сылларыгар саха норуо­та кыайыыны уһансыыга сүдү кылааты киллэрбитин туоһулуур архыып докумуоннарыгар олоҕурбут, чуолаан таһаҕас таһыытыгар анаммыт кинигэ аан бастакытын күн сирин көрдө.

Кинигэ ааптардара СӨ Нацио­нальнай архыыбын дириэктэрин бастакы солбуйааччыта Наталья Малышева, историческай наука хандьыдааттара Егор Антонов у?????онна Афанасий Павлов, кыраайы үөрэтээччи Аким Татаринов, архыып үлэһиттэрэ Туяра Флегонтова, Алена Орлосова, итиэннэ кинигэ таҥыллан тахсарыгар үлэлэспит дьон, матырыйаалы хомуйууга ылсыбыт муниципальнай тэриллиилэр мусуойдарын үлэһиттэрэ, энтузиастар үлэни хайдах ыыппыттарын киэҥ эйгэҕэ кэпсээтилэр.

Наталья Малышева кинигэ ис тутулун билиһиннэрдэ: «Уопсайа 300-тэн тахса докумуону хомуйбуппутуттан, кинигэҕэ 125 докумуон киирдэ. Бу барыта ханна да бэчээттэммэтэх, историческай суолталаах ураты матырыйаал буолар. Бу 125 докумуонтан 12-тэ эрэ куопуйа, уоннааҕыта дьиҥнээх. Үксэ үрдүкү дьаһалта уураахтара, дьаһаллара, райком суруктара буолаллар. Итиэннэ Ааллаах Үүҥҥэ быһаччы кыттыылаах дьон аатын-суолун дьаныһан туран көрдүү сатаатыбыт. Хомойуох иһин, үгүс өттүгэр көннөрү үлэһиттэр ааттара суох, салайааччылар, биригэдьиирдэр эрэ киирбиттэр. Инньэ гынан 702 араспаанньаны булан, сыһыарыы быһыытынан киллэрдибит».

Сэрии кэмигэр бэйэтэ да аҕыйах ахсааннаах саха норуота үгүс чулуу дьонун сэрии толоонугар хаалларбыта. Сэрии толоонугар өлбүт дьоммут ахсаанын, норуот ахсаанын кытта сыһыары тутан көрдөххө, ыар хартыына тахсар. “Онно сүрүн­нээн омук аайыттан 3% буолар эбит, чэ, бэккэлээтэҕинэ, 6%. Холобур, нууччалар киэннэрэ 5,5 %. Оттон чуолаан сахалары ылан көрбүттэрэ, быһа холоон, 17% буолан тахсыбыт. Манна, мин санаабар, сахалар кыраҕы харахтаах, чуор кулгаахтаах буолан, саамай эппиэтинэстээх, ыарахан учаастактарга сылдьыбыт буолуохтарын сөп. Дэлэҕэ да, бэргэн ытааччыларбытынан сураҕырыахпыт дуо”, — диэн
кистэлэҥ аҥардаах социологическай дааннайдар тустарынан ХИФУ философия кафедратын салайааччыта, профессор Андрей Саввинов билиһиннэрбитэ.

Эгэ, тыылга хоргуйан, быстаран өлбүт дьону киһи этэ да барбат. Ол да буоллар саха норуота маннык ыктарыылаах, эппиэтинэстээх кэмҥэ дойду туһугар киллэрбит кылаата муҥура суох. Дойду экономикатыгар көмүс хостооһунун оруола улахан этэ. Көмүс хостуур бириискэлэргэ таһаҕас таһыыта Аҕа дойду Улуу сэриитин иннинэ да, сэрии да кэнниттэн барбыта. Бу, санаан көрдөххө, киин Саха сирин холкуостарыгар түһээн буолан түспүт Ааллаах Үүн бириискэлэригэр, суостаах-суодаллаах Сэттэ Дабаан сис хайатын уҥуордаан таһаҕаһы тиэрдии бэйэтэ туспа эпопея диэтэхпитинэ сыыспаппыт буолуо.

Кинигэ киирии тылын суруйбут историческай наука хандьыдаата, доцент Николай Николаев этэринэн, «Саха сирин холкуостаахтара сэрии сылларыгар Алдан уонна Ааллаах Үүн көмүс хостуур бириискэлэрин туох баар наадалаах бородууксуйанан толору хааччыйбыттара чахчы хорсун быһыы буолар. Ааллаах Үүн оройуона Алдан көмүһүттэн итэҕэһэ суох көмүһү Арассыыйа фондатыгар биэрбитэ эрэбил. Сэрии кэмигэр сылга 3–5 тонна көмүс хостоммута. Оттон Уус Маайа улууһугар 1937–2017 сс., ол аата 80 сыл устата 240 тонна ыраас көмүс хостоммута диэн дааннайдар этэллэр».

Николай Степанович таһаҕас таһыытыгар үлэлээбит дьону туспа бөлөххө киллэрэн, тыыл бэтэрээннэригэр тэҥнииргэ, туспа наҕараадаҕа тиксэрэргэ  этии киллэрдэ.

“Мэҥэ өй­дөбүл” федеральнай бырайыак Саха сиринээҕи уопсастыбаннай сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Саргылаана Неустроева бука бары түмсэн, интеллигенция, уопсастыбаннас, өрөспүүбүлүкэ салалтата бииргэ үлэлээн, маннык үчүгэй кинигэ күн сирин көрбүтүнэн эҕэрдэлээтэ. «Кэнчээри ыччакка утары уунар нэһилиэстибэҕэ кылааттарын киллэрбит, бастатан туран, энтузиаст дьоммутугар, аан бастакынан суолу тэлбит киһиэхэ Аким Татариновка, Национальнай архыып үлэһиттэригэр, учуонайдарга, краеведтарга, улуус, нэһилиэк сир түннүктэрэ дьонугар, кинигэ тахсарыгар күүс-көмө буолбут Ил Түмэн дьокутааттарыгар Алексей Еремеевка уонна Юрий Никитиҥҥэ улахан махталбытын тиэрдэбит».

Бу кинигэ иккис чааһа – тыыннаах ахтыылар — эһиил тахсара былааннанар. Бу туһунан кинигэ биир ааптара Егор Антоновтыын кэпсэттим. «Билиҥҥи туругунан балачча элбэх ахтыыны хомуйдубут. Таҥыллара, наарданара уонна редакцияланара хаалла. Билигин да ахтыылары хомуйуунан улуустар дьарыктаналлар. Биирдиилээн да дьон суруйуутун ылабыт. Дьиҥнээх Ааллаах Үүн кыттыылаахтара баара-суоҕа 3–4 киһи хаалаахтаабыт. Үгүс өттүгэр холкуостаахтар аймах-билэ дьонноро суруйан ыыталлар. Буоларын курдук, илиинэн суруйууну бэчээттээһин үгүс сыраны эрэйэр. Маны таһынан, дьон суруйбута барыта кинигэҕэ киирбэт. Информацияны сөптөөҕүн, суолталааҕын талыы үлэтэ күүтэр», — диэтэ кини.