2015 сылы хайдах атааран эрэбит?

Балыыһалар кэннилэриттэн аны түрмэлэри көрүөхтээх этибит. Манна эмиэ бөрүкүтэ суох балаһыанньа баар дииллэр. Ол икки биричиинэлээх буолуохтаах.
Бииринэн, олох-дьаһах ыара­­ханыттан сиэттэрэн дьон сокуону кэһэр суолга туруналлар уонна уоран-талаан байыахтарын баҕараллар. Бэрээдэги көрөр уорганнар мөлтөхтүк үлэлииллэрэ буоллар, манна ыарахан балаһыанньа үөскүөн сөбө. Онон итинник көстүү наһаа маассабай буолла диир сыыһа буолуох этэ. Биһиги историябытыгар дьону «түрмэҕэ быраҕыы» сордоох кэмнэрэ бааллара. Өссө сорохтор сокуоннар наһаа сымнаҕастар диэн мөҕүттэллэр.

Иккис биричиинэ эмиэ баар. В.В.Путин эппитинии, «кыра» буруй иһин сокуон дьону хаайыыга түбэһиннэрэн иһэр. Ол оннугар ыстарааптааһын, общественнай үлэлэргэ тардыы, сэрэтии миэрэлэрэ баһыйаллара буоллар, сыыһа үктээбит дьон көнөр суолга туруох этилэр. Ордук эдэр саастаахтар. Онон манна сокуону чэпчэтэр өттүгэр болҕомто ууруллуохтаах. Итини тэҥэ судьуйалар, быраабыла курдук, саамай үрдүк миэрэлэри тала сатыыллар. Манна сокуону кэһии суох эрээри, киһилии сиэри-майгыны кэһии тахсыбат диэххэ сатаммат.
Балыыһалар уонна түрмэлэр тиэмэлэрин түмүктээн, дойду балаһыанньата наһаа мөлтөх буолбатах диэн санааҕа кэлэбит. Бу хайысхаҕа былаас балайда чэпчэтиилээх политиканы ыытарын билиниэххэ наада.

Былаас уонна уопсастыба сыһыаннаһыылара

Демократия бириинсиптэринэн сиэттэрэн сайдар судаарыстыба биир сүрүн көрдөрүүтүнэн нэһилиэнньэ бары араҥаларын кытта былаас биир тэҥҥэ сыһыаннаһыахтааҕа буолар. Ол эрэн итини утумнаахтык тутуһар диир судаарыстыбабыт аан дойдуга суох курдук. Онон, баҕар, политика итинник философията билиҥҥи олоххо баар утарсыылары кыайан учуоттаабата буолаарай? Атын быһаарыы суох курдук. Онон эрэйдээх-буруйдаах олохпутугар, ыра санаа саарыстыбатыттан төннөн кэлэн, баар чахчылары сыаналаан көрүөҕүҥ.

Былаас нэһилиэнньэ бары араҥаларын кытта биир кэм эриэ-дэхситик сыһыаннаһар кыаҕа тоҕо суоҕуй? Бииринэн, судаарыстыбаҕа былаастан атаҕастанан олоробут диэн санаалаах дьон син элбэх. Кинилэри, баҕар, маргиналлар диэҥ, эбэтэр анархистарга да холбооҥ. Бу дьон талбыттарынан көҥүл олороору гыналлар, сууту-сокуону, уопсай быраабыланы, сиэри-майгыны аахсыбаттар. Итинник дьон үксүгэр киэҥ-куоҥ, дьалхааннаах олохтоох дойдуга элбэх. Россия итинник судаарыстыбалар ахсааннарыгар киирсэр. Дэлэҕэ да Бакунин уонна Кропоткин анархия туһунан үөрэхтэрэ биһиэхэ силис тардыахтара дуо?
Иккиһинэн, уопсастыбаҕа араас интэриэстээх социальнай группалар, түмсүүлэр, бөлөхтөр эмиэ элбэхтэр. Олору барыларын биир интэриэскэ тардыбаккын. Олох хаамыыта оннук, ону билиниэх эрэ тустаахпыт. Үсүһүнэн, биир дойдуга араас итэҕэллээх, тус-туспа култууралаах, тыллаах, историялаах, абыычайдаах омуктар олороллор. Манна эмиэ күөнтэһэр боппуруостар бааллар, ол айылҕаттан бэйэтиттэн тутулуктаах. Ону кытта аахсарга эрэ тиийэҕин.
Мин өссө сорох түгэннэри ахтыбатым. Онон ханнык да былаас кэлбитин иһин, кини норуокка барытыгар сүүс бырыһыан үчүгэй буола сатыа суохтаах. Ол кыаллыбат. Итини барытын учуоттаатахха биир быһаарыыга кэлэбит – норуоту барытын биир халыыпка киллэрэ сатыа суохтаахпыт. Төттөрүтүн дьон итинник араас култуураларын, олохторун-дьаһахтарын сайыннара сатыахтаахпыт.
Итини күүстээх судаарыстыба эрэ былааһа сөптөөхтүк быһаарар диэн биир бигэ өйдөбүлү үөскэтэ сатыахтаахпыт. Онон судаарыстыбаны биир сомоҕо оҥорорго, кытаанах биир ньыгыл кэккэҕэ киллэрэргэ диэн өй-санаа угуохтаахпыт. Араас култууралаах буолан баран биир сомоҕо норуот хаһан да өлөн-охтон биэрбэт. Ону биһиги патриотизм тыыныгар иитии диэн билинэбит.
Биһиги ааспыт историябытыгар манна элбэх сыыһалар-халтылар тахсыбыттара. Сэбиэскэй бириэмэҕэ биир уопсай норуоту – сэбиэскэй норуоту – үөскэтэбит диэн политика баһыйа сылдьыбыттаах. Онтон туох да туһа тахсыбатаҕа. Араас-араас омуктары күүһүнэн холбооһун, «интернационализмы» үөскэтэ сатааһын, «национализм» диэни көрдөөһүн уонна ону ылҕаан ылан быраҕар санаалар норуоту биир кэлим оҥорботохторо, төттөрүтүн улам-улам тэйитэн испиттэрэ. ССРС эстиитин биир биллэр биричиинэтэ итиннэ сытар. Ону В.В.Путин билиҥҥи политиката сөпкө учуоттаан туората сатыыр дии саныыбын.
Манна өссө икки боппуруоска сөптөөх эппиэт бэриллиэхтээх. Россия Конституциятыгар этиллибитин курдук, дойдуга үрдүкү былаас норуокка баар. Ол эрэн дьиҥнээх олоххо, ардыгар, атын хартыына көстөр. Ордук олохтоох бэйэни салайыныы боппуруостарыгар.
Биһиэхэ хас нэһилиэк уонна улуус аайы икки норуот уоргана тэҥҥэ үлэлиир – нэһилиэк, улуус баһылыктара уонна нэһилиэнньэ талбыт дьокутааттара. Манна былааһы үллэрэн биэрии соччо табыгаһа суох барбытын туһунан биһиги, учуонайдар, уруккуттан этэбит. Боломуочуйалар барылара кэриэтэ, үп-харчы, мал-сал барыта нэһилиэк уонна улуус дьаһалталарын илиилэригэр бааллар.Кинилэр дьокутааттар хонтуруоллуур эбээһинэстэрин билиммэттэр уонна бэйэлэрэ талбыттарынан бюджеты ороскуоттууллар. Дьиҥ-дьиҥэр кинилэр Саха Республикатын ситэриилээх былааһын дьаһалын толоро олороллор. Утарсар буоллахтарына, харчылара сарбыллар. Итинник быһыы бэйэни салайыныы бириинсиптэригэр олох сөп түбэспэт.
Аны дьокутааттар үп-ас ороскуотун хонтуруолга ыла сатаатахтарына, буруйдаах буолан тахсаллар. Айдааны тардааччылар, дьон санаатын бутуйааччылар, олоҕу айгыратааччылар дэнэллэр. Былаас күүстээх, хас эрэ нэһилиэк хамнаһа суох босхо үлэлиир дьокутааттарын кыайыахтара суоҕа дуо.

Саха Республиката Москваҕа хайҕанна

Ахсынньы 1-4 күннэригэр Москваҕа, аатырбыт Россия судаарыстыбаннай библиотекатын дьиэтигэр, дойду 75 субъегын бэрэстэбиитэллэрэ мустаннар улахан мунньах ыыттылар. Кэнники кэмҥэ кэммиэрсийэнэн дьарыктаммат уопсастыбаннай тэрилтэлэр диэннэр киэҥник үөскээтилэр.
Кинилэр аҥаардас бэйэлэригэр барыс ылар сыалтан үлэлээбэттэр, уопсастыба наадыйар социальнай хайысхалаах үлэлэрин ыыталлар (нууччалыыта – НКО диэннэр). Кырдьык, итинник үлэни судаарыстыба барытын ыыппат, оттон бизнескэ үлэлиир тэрилтэлэр бэйэлэрин эрэ ииттинээри мөхсөллөр. Онон нэһилиэнньэ хааччыллыбатах өттүгэр көмөлөһөр тэрилтэлэр сайдыылара биһиэхэ олус наадалаах дьыала.
Ити тэрилтэлэр быйыл алтыс съезтэрин ыыттылар (сыл аайы тэриллэр). Бастакы күннэригэр делегаттар кэммиэрсийэтэ суох тэрилтэлэр Россиятааҕы Сойуустара диэни тэрийдилэр. Манна дойду 75 субъегыттан 413 делегат кыттыыны ылла. Өссө атын уонча дойдулар делегациялара бааллар – Арменияттан, Германияттан, Кытайтан, Бельгияттан, Казахстантан уонна да атыттартан. Манна субъектартан кэммиэрсийэтэ суох үлэлиир тэрилтэлэр, судаарыстыба уорганнарын үлэһиттэрэ, социальнай эйгэҕэ үлэлиир бизнес бэрэстэбиитэллэрэ, араас уопсастыбаннай тэрилтэлэр кэлбиттэр. 100-тэн тахса дьон тыл эттилэр.

Съеһи тэрийэр кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Александр Айгистов биһиги В.В.Путин ыытар политикатын өйүүбүт диэтэ. Ол эрэн олус элбэх быһаарыллыбатах боппуруостар баалларын бэлиэтээтэ. Ол да иһин Россия парламена 2014 сыл бэс ыйын 28 к. «Россия Федерациятыгар стратегическай былааннааһын туһунан» диэн сокуону ылынна. Ол 2016 с. ыла үлэҕэ киириэхтээх. Социальнай эйгэҕэ ити сокуон үлэтин хонтуруоллааччынан, үлэҕэ киирэрин ситиһээччилэринэн биһиги, кэммиэрсийэтэ суох уопсастыбаннай тэрилтэлэр, буолуохтаахпыт диэтэ.
Съезкэ кэммиэрсийэтэ суох уопсастыбаннай тэрилтэлэр үлэлэрин хас да хайысхаҕа («номинацияҕа») куоластаан быһаардылар. Кыайыылаахтарга бириэмийэ лауреаттара диэн статуһу иҥэрдилэр. Алта итинник номинацияттан биирдэстэрин Саха Республикатын делегацията ылла – «Кэммиэр­сийэтэ суох уопсастыбаннай тэрилтэлэргэ судаарыстыба сатабыллаах көмөтүн тэрийбит Россия Федерациятын субъегар». Манна, арааһа, Саха Республикатыгар тэриллибит аналлаах Департамент үлэтэ бэлиэтэннэ быһыылаах (салайааччы Николай Дмитриевич Бугаев). Эҕэрдэлиибит!

Николай Слепцов,
политолог, «Билии» уопсастыба чилиэнэ.